Przeczytaj fragment - Wydawnictwo UMCS

Od redaktora naukowego
W książce podejmujemy próbę prezentacji dwóch kwestii związanych z migracjami edukacyjnymi młodego pokolenia. Pierwsza dotyczy znaczenia i dynamiki internacjonalizacji szkolnictwa wyższego w skali globalnej, ale też z perspektywy czterech wybranych celowo ośrodków akademickich w Polsce (Lublin, Olsztyn, Szczecin, Wrocław), druga odnosi się do relacji międzykulturowych, które są
wynikiem umiędzynarodowienia procesu studiowania i wspólnego życia miejscowych i zagranicznych studentów w tych ośrodkach. Łączy się to z takimi zagadnieniami, jak problematyka szeroko rozumianych procesów globalizacji kapitału intelektualnego i społecznego; roli szkół wyższych w tych procesach; przenikania się kultur; stosunku do Obcego wszystkich aktorów społecznych umiędzynarodowionych studiów.
W dotychczasowych opracowaniach na temat studentów zagranicznych w Polsce badaniami objęci byli głównie studenci zagraniczni. To oni przedstawiali swoje doświadczenia, częściej przykre niż przyjemne, z okresu swoich studiów, przedstawiali też motywacje przyjazdu i plany na przyszłość. W naszym opracowaniu,
poza analizą wypowiedzi studentów zagranicznych, opisujemy także doświadczenia polskich studentów z kontakcie z Obcymi, a ogólniej – doświadczenia Swoich
i Obcych. Studenci zagraniczni są Obcymi dla polskich studentów, ale polscy studenci są też Obcymi dla studentów zagranicznych. Obie te relacje współtworzą
społeczny dialog międzykulturowy. Podkreślenie międzykulturowego charakteru relacji wiąże się ze specyficznym dla okresu studiów, relatywnie krótkotrwałym
i zachodzącym w przestrzeni uczelni i miasta akademickiego spotkaniem młodych
ludzi reprezentujących różne kultury, różny sposób komunikowania, także niewerbalnego, oraz różny sposób rozumienia nadawanych komunikatów. W związku z tym niezbędne do rozpoznania specyfiki i charakteru tych relacji są opinie
obu partnerów uczestniczących w „dialogu kultur”.
Tytuł książki nawiązuje do określenia Mariana Golki „druga strona księżyca”. Opisując sytuację Innego/Obcego zwracał uwagę, że należy również poznać drugą stronę relacji społecznych, zarówno stosunku do Obcych, jak również
10
Od redaktora naukowego
„postaw innych/obcych wobec tego tła społecznego, w którym za takich uchodzą”.1
W tym kontekście „tło społeczne” można interpretować jako środowisko studenckie i uczelniane, ale też szerzej, jako środowisko społeczne miasta, mieszkańców
miasta, w którym żyją i studiują Inni/Obcy – przybysze. Ważne jest więc, jak studenci zagraniczni widzą to „tło” i jak studenci polscy i mieszkańcy miasta postrzegają studentów zagranicznych.
Książka poświęcona jest głównie studentom zagranicznym w Polsce, a szerzej
problematyce migracji edukacyjnych. Uwzględnia wyniki badań studentów polskich w czterech miastach akademickich oraz studentów zagranicznych i mieszkańców jednego z miast akademickich (Lublina). Badania obejmujące studentów zagranicznych w Polsce prowadzone były już wcześniej. W dużej mierze skupione były na studentach krajów Trzeciego Świata, którzy jeszcze w końcu lat 50.,
w latach 60. i później pojawili się w przestrzeni życia studenckiego, a szczególnie
w przestrzeni niektórych miast – między innymi Łodzi, gdzie zagraniczni studenci przez rok uczyli się języka polskiego.2 W większym stopniu traktowano wówczas przyjazdy jako indywidualne decyzje ubogich studentów głównie z Afryki
niż specyfikę długofalowych działań politycznych głównych aktorów ówczesnego świata politycznego przedzielonego żelazna kurtyną. Poza tym, że faktycznie
wspierali oni edukację biednej młodzieży, nie było im obojętne, by w tych krajach,
z których pochodziła, tworzyć elity polityczne sprzyjające w przyszłości poszczególnym konkurencyjnym i wrogim obozom podzielonego świata. Zachętę do powrotów stanowiły działania kraju pochodzenia – gdy studenci wracali do swoich
krajów, na przykład w Afryce, otrzymywali wysokie stanowiska i dużo wyższe zarobki, nawet w porównaniu z osobami, które kończyły studia w kraju rodzinnym.3
Praktycznie dopiero od kilku dziesięcioleci zwrócono uwagę na ekonomiczne
aspekty migracji edukacyjnych. Dostrzeżono bowiem i wyliczono ekonomiczne
korzyści z przyjazdu zagranicznych studentów dla kraju przyjmującego.4 Należy
podkreślić, że studia dla obcokrajowców określa się terminem „przemysłu” edukacyjnego, a także podkreśla się ich znaczenie w „ekonomii narodowej” poszczególnych krajów.5 Wiele krajów jest więc zainteresowanych nie tylko wykorzystaniem
M. Golka (2010), Imiona wielokulturowości. Warszawskie Wydawnictwo Literackie, Muza
SA, Warszawa, s. 183.
2
Gość w dom. Studenci z krajów Trzeciego Świata w Polsce, (1983), E. Nowicka, S. Łodziński
(red.), Oficyna Naukowa, Warszawa.
3
B. Liberska (1977), Migracje kadr wysoko kwalifikowanych z krajów rozwijających się (drenaż
mózgów), PWN, Warszawa, s. 168.
4
Study in Poland (2011), Studenci zagraniczni w Polsce. Raport statystyczno- informacyjny.
Konferencja Rektorów Akademickich Szkół Polskich (KRASP), Fundacja Edukacyjna Perspektywy, [Warszawa] 2011, s. 8.
5
Tamże, s. 5.
1
Od redaktora naukowego
11
własnego potencjału intelektualnego, badawczego i dydaktycznego, ale również – finansowo – zwiększeniem liczby obcokrajowców podejmujących studia na ich uczelniach. Przyjmuje się bowiem, że studenci zagraniczni („globalni”, „międzynarodowi”) są „dobrem ekonomicznym”, gdyż nie tylko płacą za naukę, ale też za całe
swoje utrzymanie w kraju edukacji. W rozliczeniach globalnych wpływy z edukacji studentów zagranicznych stanowiły już w r. 1998 30 miliardów dolarów amerykańskich, więc wszystkie kraje starają się maksymalizować zyski z płatnych usług
edukacyjnych.6 Ostatnio w środowisku lubelskim dostrzeżone zostały inne jeszcze korzystne aspekty migracji edukacyjnej. „W warunkach prognozowanego niżu
demograficznego, wzrastająca liczba studentów pochodzących z zagranicy może
stać się jednym z najważniejszych czynników determinujących rozwój lubelskiego ośrodka akademickiego w przyszłości.”7
Według Cezarego Żołędowskiego migracje edukacyjne to „czasowe przemieszczanie się ludzi w celu zdobycia wykształcenia poza granicami kraju pochodzenia”,
a ich specyfiką jest zarówno dość wąska demograficznie kategoria wieku osób migrujących, jak też fakt, że osoby te dysponują „ponadprzeciętnym potencjałem rozpatrywanym z punktu widzenia dynamizowania systemu społeczno-ekonomicznego”.8 Z analizy migracji edukacyjnych Autor wyłącza naukę szkolną dzieci imigrantów w krajach przyjmujących, „ponieważ edukacja nie była w takich przypadkach celem przyjazdu”9, choć sama w sobie stanowi odrębny, interesujący problem
badawczy i coraz częściej staje się przedmiotem odrębnych badań.10
Trzeba jednak zwrócić uwagę na specyfikę badań migracji edukacyjnej w porównaniu z badaniami sytuacji imigrantów lub mniejszości w ogóle. W analizach
relacji między większością i mniejszościami narodowymi brane są bowiem pod
uwagę:
•uwarunkowania związane z cechami mniejszości – społecznymi, kulturowymi i ekonomicznymi;
•uwarunkowania relacyjne związane ze stosunkami społeczno-politycznymi
w państwie grupy dominującej;
B. Siwińska (2007), Education goes global. Strategie internalizacji szkolnictwa wyższego.
A. Jakubowski, S. Dziadach (2013), Lubelski ośrodek akademicki. Szanse i zagrożenia rozwo-
6
7
ju. Analizy statystyczne, Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin, s. 85
8
C. Żołędowski (2010), Studenci zagraniczni w Polsce, motywy przyjazdu, ocena pobytu, plany na przyszłość, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010, s. 12.
9
Tamże, s. 12.
10
Z. Kawczyńska-Butrym (2010), Dzieci i młodzież w migracjach – problemy edukacji i zdrowia,
[w:] Wielka emigracja zarobkowa młodzieży. Wezwania dla edukacji, R. Bera (red.), Wydawnictwo
UMCS, Lublin, s. 175–184; Eastmond M. Ascher H. (2011), In the Best Interest of the Child? The
Politics of Vulnerability and Negotiations for Asylum in Sweden, „Journal of Ethnic and Migration
Studies”, 37, 8, s. 1185–1200.
12
Od redaktora naukowego
•uwarunkowania związane zarówno z „zagraniczną ojczyzną” mniejszości,
jak podejmowanymi przez nią działaniami (np. świadczeniem pomocy).11
Jednakże te trzy kategorie relacji dotyczą sytuacji, gdy grupa mniejszościowa
na stałe zamieszkuje określony kraj. Pobyt studentów zagranicznych jest dla nich
sytuacja przejściową, i ten fakt nie może być utożsamiany ze stałym zamieszkiwaniem i życiem mniejszości w innym kraju, co często trwa dłużej niż jedno czy
dwa pokolenia. Wydaje się więc, że w kontaktach studenckich uwarunkowania relacyjne i związane z „zagraniczną ojczyzną” nie mają tak dużego znaczenia. Jednak nie można pominąć uwarunkowań związanych z życzliwością dla kraju pochodzenia, zakotwiczeniem we własnej kulturze i doświadczeniem życia we własnym kraju, oraz z cechami, jakie postrzegają miejscowi studenci widząc w nich
przybyszów, mniejszość, Obcych. Te cechy zostały szczególnie wyeksponowane
w wypowiedziach respondentów.
Ewa Nowicka zauważa, że każdy zagraniczny student w czasie pobytu w Polsce porusza się w kręgu swojskości i obcości – wewnątrz i między co najemnej
czterema kręgami. Pierwszy krąg to rodacy studiujący w Polsce, drugi to studenci pochodzący z jednego obszaru kulturowego, regionu świata, trzeci to ogół studentów zagranicznych, a czwarty to szeroka zbiorowość polskich studentów.12 Jest
jeszcze jeden krąg – to mieszkańcy miasta, kraju, w którym przybysze studiują.
Krąg, który również definiuje studentów jako Obcych. A tymczasem, na co wskazywały badania prowadzone w latach 70. w Stanach Zjednoczonych, dobre i bliskie kontakty studentów zagranicznych z mieszkańcami kraju przyjmującego korzystnie wpływają na ich opinie o społeczeństwie gospodarzy.13 Ze względów organizacyjnych ten krąg włączyliśmy do naszych badań tylko w Lublinie. Celowo
dobrani mieszkańcy odpowiadali, jak oceniają obecność zagranicznych studentów w swoim mieście.
Zatem problem migracji edukacyjnej obejmuje szeroko rozumiane kwestie
związane z młodymi ludźmi, którzy po uzyskaniu świadectwa dojrzałości podejmują decyzję o kontynuowaniu nauki poza krajem pochodzenia. Kwestie te obejmują takie aspekty, jak motywy i uwarunkowania decyzji o wyborze konkretnego
kraju; szeroko rozumiane warunki życia i studiów (z położeniem nacisku na relacje społeczne w kraju pobytu i uwzględnieniem kontekstu Innego); pozostawanie
w kraju kształcenia po ukończeniu studiów.
11
C. Żołędowski (2003), Białorusini i Litwini w Polsce, Polacy na Białorusi i Litwie, Oficyna
Wydawnicza ASORA-JR, Warszawa, s. 94.
12
E. Nowicka (1983), Wprowadzenie, [w:] Gość w dom. Studenci z krajów Trzeciego Świata w Polsce,
E. Nowicka, S. Łodziński (red), Oficyna Naukowa, Warszawa, s. 22–23. s. 15–41.
13
O. Klineberg, F. W. Hull (1979), At the Foreign University. An International Study of Adaptation and Coping, New York; cyt. za: E. Nowicka, Wprowadzenie, [w:] Gość w dom…, s. 40.
Od redaktora naukowego
13
Coraz większe grupy młodych, Innych/Obcych, trzeba dodać, w różnym
stopniu Innych, pojawiają się w społecznej przestrzeni studenckiego życia, a także w przestrzeni uczelni i miasta. Wydaje się, że inaczej będzie oddziaływać „inność” studentów bardziej egzotycznych (obcych dalszych) niż studentów bliższych,
mniej odróżniających się kulturowo (obcych bliższych). Już Ewa Nowicka w badaniach z końca lat 80. zakładała, że istnieje różnego rodzaju dystans wobec różnych obcych.14 W związku z tym w referowanych przez nią badaniach zastosowano analizę stosunku do „obcego skrajnego”, za którego uznano osobę o innym kolorze skóry. 15 Wydaje się również, że inaczej też będzie oddziaływać inność w zależności od charakteru miasta (jego wielkości, tradycji i wcześniejszej obecności
zagranicznych studentów w jego przestrzeni lub też tradycji związanej z mobilnością zagraniczną ich mieszkańców).16 A może będą miały znaczenie równolegle oba czynniki? Z tego względu w części badań dobrano różne miasta, dwa położone w pobliżu zachodniej granicy Polski (Wrocław, Szczecin) i dwa przy granicy wschodniej (Lublin, Olsztyn).
Przeprowadzone badania nie mają jednak charakteru reprezentatywnego.
W związku z tym ich wyniki nie mogą stanowić podstawy do wnioskowania na
temat opinii wszystkich polskich studentów o studentach obcokrajowcach studiujących na wszystkich polskich uczelniach. Są jednak próbą zasygnalizowania
specyficznego klimatu towarzyszącego międzykulturowej komunikacji w wybranych środowiskach młodzieży akademickiej. Mamy świadomość, że analizy powinny być bardziej pogłębione tak co do poznania szerszego spectrum doświadczeń i opinii polskich studentów, jak przede wszystkim co do doświadczeń i opinii ich zagranicznych kolegów.
Książka składa się z trzech części. Pierwsza jest ogólnym wprowadzeniem do
zagadnień współczesnych migracji edukacyjnych na świecie (Sylwia Ruda) wraz
z ukazaniem rozmiarów i zasięgu zjawiska, a także prezentuje szczegółowe dane
statystyczne dotyczące rozmiaru, dynamiki i tendencji zmian migracji edukacyjnej w Polsce ze szczegółowym uwzględnieniem czterech ośrodków akademickich,
w których prowadzono badania ankietowe (Andrzej Matacz). Ponadto w tych samych ośrodkach akademickich dokonano analizy zawartości stron internetowych
w uczelniach medycznych, aby ukazać, czy i w jaki sposób uczelnie te prezentują
E. Nowicka (1990), Swojskość i obcość jako kategoria socjologicznej analizy, [w:] Swoi i obcy…,
14
s. 51
E. Nowicka (1990), Dystanse wobec innych narodów i ras w społeczeństwie polskim, [w:] Swoi
i obcy…, s. 189.
16
S. Łoziński odwołuje się do sytuacji kontaktu kulturowego, w którym znaczącą rolę mogą
odegrać „cechy społeczeństwa przyjmującego”. Zob. S. Łodziński, (1990), Społeczeństwo „obronnej
nietolerancji”? (z problemów otwartości kulturowej społeczeństwa polskiego), [w:] Swoi i obcy…, s. 220.
15
14
Od redaktora naukowego
swój kierunek prowadząc marketing związany z naborem studentów międzynarodowych (Joanna Bielecka-Prus).
W kolejnych dwóch częściach podejmujemy kwestie relacji międzykulturowych, próbę analizy różnych doświadczeń, jakie mają miejsce w przestrzeni wspólnego studenckiego życia, w której uczestniczą polscy studenci tworzący grupę dominująca oraz studenci zagraniczni, którzy z perspektywy grupy dominującej są
Inni/Obcy. Jako Inni/Obcy stanowią całość, ale jednocześnie są niejednorodni, wielokulturowi, wewnętrznie zróżnicowani. Pochodzą z wielu krajów, z wielu kontynentów, studiują na różnych uczelniach i na różnych poziomach kształcenia – na
studiach licencjackich, magisterskich i doktoranckich.
W części drugiej, poprzedzonej Wprowadzeniem w problematykę dialogu kultur, ukazane zostały wyniki badań ilościowych przeprowadzonych wśród studentów socjologii w wybranych ośrodkach akademickich. Przedstawiają one obszary
kontaktów i opinie na temat studentów zagranicznych z uwzględnieniem oceny
wzajemnych relacji (Marek Butrym) oraz cech przypisywanych studentom zagranicznym przez ich polskich kolegów (Zofia Kawczyńska-Butrym).
Część trzecia jest najbardziej zróżnicowana tematycznie i metodologicznie.
Najpierw prezentowane są wyniki badań psychologicznych dotyczących procesów
adaptacji studentów międzynarodowych na przykładzie badań prowadzonych
wśród studentów z Ukrainy (Bohdan Rożnowski). Następnie przedstawiono analizę jakościową wywiadów przeprowadzonych ze studentami zagranicznymi. Studenci zagraniczni odpowiadali na pytania o motywy wyboru Lublina na miejsce
studiów, ocenę relacji z otoczeniem społecznym, doświadczenia z życia studenckiego, satysfakcję ze studiów w tym mieście itp. (Marzena Kruk, Zofia Kawczyńska-Butrym, Sylwia Ruda). W końcu zaś przedstawiono opinie mieszkańców Lublina na temat różnych aspektów obecności w mieście studentów zagranicznych
(Anna Strużek, Marek Butrym).
Podjętym w analizach celem badań był również aspekt praktyczny. Starano
się zwrócić uwagę na określenie, co pomaga, ułatwia funkcjonowanie, satysfakcjonuje zagranicznych studentów studiujących w konkretnym mieście akademickim i w jego uczelniach, co stanowi o atrakcyjności, mocnych stronach, kształtuje markę uczelni i miasta jako atrakcyjnego i przyjaznego im obszaru studiów
i życia. A co – przeciwnie – jest słabą stroną, powoduje utrudnienia lub odczuwane braki w studenckim życiu, a zatem wymaga podjęcia przez władze uczelni
i władze miasta działań zwiększających zadowolenie ze studiów. Mamy nadzieję,
że wyniki naszych badań będą stanowić inspirację do podwyższenia standardów
w organizacji życia studenckiego i do wprowadzenia zmian, które zachęcą kolejne roczniki potencjalnych studentów, nie tylko zagranicznych, do podejmowania
studiów w Lublinie.
15
Od redaktora naukowego
Ta książka nie mogłaby powstać, gdyby nie pomoc i zaangażowanie wielu osób
w przeprowadzenie ankiety w poszczególnych ośrodkach akademickich
W tym miejscu chcemy więc serdecznie podziękować zarówno studentom socjologii Uniwersytetów w Olsztynie, Szczecinie, Wrocławiu i w Lublinie (KUL
i UMCS), jak też wszystkim osobom, które pomogły w organizacji i przeprowadzeniu badań, a szczególnie prof. dr hab. Irenie Machaj z Uniwersytetu Szczecińskiego i dr hab. Iwonie Taranowicz z Uniwersytetu Wrocławskiego. Współpraca
z Uniwersytetem Warmińsko-Mazurskim była możliwa dzięki zgodzie dra hab.
Marka Sokołowskiego oraz przy udziale dr Elżbiety Subocz i dra Marka Butryma.
Ten ostatni wchodził w skład zespołu pracującego nad koncepcją badań, dokonał
opracowania statystycznego i prezentacji części wyników.
Zofia Kawczyńska-Butrym