Motyle dzienne (Lepidoptera/Rhopalocera) wybranych

Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 59–72, 2008.
Motyle dzienne (Lepidoptera/Rhopalocera)
wybranych siedlisk Częstochowy
KRZYSZTOF NOWAK
42-200 Częstochowa, ul. Wygodna 30
e-mail: [email protected]
Wstęp
Obszar miasta Częstochowy ma bardzo słabo poznaną faunę
motyli. Pierwsze badania dla regionu częstochowskiego przeprowadzone zostały przez Prüffera (1934), później były kontynuowane przez Markiewicza (1966), zaś ostatnie długoletnie
badania lepidopterofauny okolic Częstochowy przeprowadzone
zostały przez Skalskiego (1977, 1992). Wszystkie dotychczas
przeprowadzone badania lepidopterofauny dotyczyły jedynie
okolic Częstochowy, a nie obszaru miasta, tak więc można
uznać moje badania za pierwsze opracowanie tego terenu.
Teren i metody badań
Badaniami terenowymi objęto głównie tereny parków, zieleni miejskiej, muraw łąkowych i zalesień na obrzeżach miasta,
które cechuje bogaty skład gatunkowy roślin żywicielskich dla
motyli. Powierzchnie badawcze wyznaczono w dwóch strefach:
podmiejskiej (powierzchnie 1–16) i miejskiej (17–22; ryc. 1, tab.
1). Obserwacje i odłowy prowadzono na całych powierzchniach
badawczych od początku lipca do połowy września 2006, trzykrotnie na każdej z 22 wyznaczonych powierzchni, w odstępach
dwutygodniowych, ograniczając się tylko do postaci dorosłych
motyli. Jedynie wyniki badań z okolic Cegielni Gnaszyn (pow.
15) oparte są o dwuletnie badania i obserwacje tego miejsca
(lata 2005 i 2006). Na każdej z badanych powierzchni prowadzono dokumentację fotograficzną oraz sporządzono listę dominujących gatunków roślin, ze szczególnym uwzględnieniem
59
K. Nowak
Ryc. 1. Położenie stanowisk badawczych na obszarze Częstochowy w
układzie UTM (objaśnienia symboli w tabeli 1).
Fig. 1. Location of sampling sites within the suburban (sites 1–16) and
urban area (17–22) of Częstochowa in UTM grid (for explanations see
Table 1).
gatunków roślin żywicielskich. W oparciu o zebrane wyniki dokonano analizy ekologicznej, chorologicznej oraz pokarmowej
występujących gatunków motyli dziennych. Nazwy gatunkowe
(polskie i łacińskie) oraz układ systematyczny motyli przyjęto za Buszko (1998). Zebrany materiał został zdeponowany
w zbiorach Zakładu Ekologii i Ochrony Środowiska Akademii
im. Jana Długosza w Częstochowie przy ulicy Armii Krajowej
13/15.
Wyniki i dyskusja
Na badanych powierzchniach stwierdzono występowanie 58 gatunków motyli dziennych należących do 6 rodzin,
w tym 9 nowych dla Częstochowy, co stanowi 35,6% krajowej
60
Motyle dzienne wybranych siedlisk Częstochowy
entomofauny Rhopalocera (20 gatunków Lycaenidae, 16 gat.
Nymphalidae, po 8 gat. Pieridae i Satyridae, 5 gat. Hesperidae
oraz 1 gat. Papilionidae) (tab. 2). Odnotowanie 9 nowych dla
Częstochowy gatunków może wynikać z faktu, iż wcześniejsze
badania lepidopterofauny dotyczyły głównie terenów przylegających do obszaru miasta, ponadto nie miały one charakteru
kompleksowego.
Wśród odłowionych gatunków rzadkich i bardzo rzadkich są
gatunki z Polskiej Czerwonej Listy (Buszko, Nowacki 2002):
Papilio machaon, Apatura ilia, A. iris, Lycaena dispar – zaliczane
do kategorii gatunków najmniejszej troski (LC), Polyommatus
bellargus – gatunek narażony (VU) oraz Euphydryas maturna
– gatunek bliski zagrożenia (NT), a ponadto z Czerwonej Listy
motyli dziennych Górnego Śląska (Buszko 1998): Cupido argiades – gatunek krytycznie zagrożony (CR). Z gatunków rzadkich
na obszarze byłego województwa częstochowskiego odnotowano występowanie Lycaena virgaureae, L. alciphron, L. hippothoe, Polyommatus dorylas, P. daphnis, Quercusia quercus,
Euphydryas maturna, Hyponephele lycaon, Carcharodus alceae
oraz gatunki stosunkowo rzadkie w Polsce, które nie są umieszczone w Czerwonej Księdze ani na Czerwonej Liście: Pontia daplidice, Leptidea sinapsis, Cupido minimus i Nymphalis antiopa
(Buszko 1998).
Największe bogactwo gatunkowe lepidopterofauny wykazują
tereny wokół Cegielni Gnaszyn (pow. 15), na których odłowiono łącznie 31 gatunków motyli. Bogaty skład gatunkowy lepidopterofauny tej powierzchni może wynikać z faktu, iż tereny
te podlegają w mniejszym stopniu antropopresji. Ponadto wyjątkowość tego miejsca związana jest z dużym bogactwem występujących tam gatunków roślin żywicielskich, zarówno pod
względem liczby gatunków, jak i obfitości ich występowania
oraz dość dużej powierzchni tych terenów (24 ha). Najbardziej
ubogą powierzchnią okazał się teren Alei Najświętszej Maryi
Panny (pow. 17), na którym zaobserwowano jedynie 2 gatunki, co prawdopodobnie związane jest z silną antropopresją,
a zwłaszcza zanieczyszczeniem powietrza spalinami, oraz ubóstwem roślin żywicielskich.
Na terenie miasta dominują gatunki murawowe (28 gatunków), co związane jest ze znacznym udziałem w zieleni miejskiej
61
62
2
CB63
CB63
CB63
CB63
1
2
3
4
UTM
1
Powierzchnia
Locality
24
40
21
90
3
Badany areał
Studied area
(ha)
Złota Góra
Park „Lisiniec”
Góry Kawie
Las Aniołowski
4
Położenie
Location
5
Murawa kserotermiczna; młodnik liściasty;
zbiorowisko roślinności ruderalnej
Xerothermic grassland; regenerating
deciduous forest; ruderal vegetation
Las zbliżony do grądu i łęgu; wilgotna
łąka; szuwar trzcinowy ; szuwar pałki.
wąskolistnej; szuwar pałki szerokolistnej
Tilio-Carpinetum- and floodplain forestlike woodland; wet meadow, reedbeds;
Typhetum angustifoliae; Typhetum latifoliae
Las mieszany, łąka trzcinnikowa
Mixed forest; meadow with Calamagrostis
Las zbliżony do grądu i łęgu; łąka
trzcinnikowa
Tilio-Carpinetum-like forest; meadow with
Calamagrostis
Badane siedliska
Studied habitats
Tabela 1. Charakterystyka badanych powierzchni (położenie podane na ryc. 1).
Table 1. Characteristic studied localities (locations showed in Fig. 1).
K. Nowak
CB63
CB63
CB73
CB72
CB72
5
6
7
8
9
96
15
71
20
4
Zbiorniki
retencyjne
wokół Huty
“Częstochowa”
Góra Ossona
Mirowski Przełom
Warty
Szuwar pałki wąskolistnej; szuwar pałki
szerokolistnej; zarośla wierzbowe; łąka
trzcinnikowa
Typhetum angustifoliae; Typhetum latifoliae;
willow thicket; meadow with Calamagrostis
Młodnik.; łąka trzcinnikowa; murawa
szczotlichowa
Regenerating woodland; meadow with
Calamagrostis: Spergulo vernalisCorynephoretum
Łąka trzcinnikowa; szuwar trzcinowy;
szuwar pałki. wąskolistnej; szuwar pałki
szerokolistnej; zarośla wierzbowe; grąd
Meadow with Calamagrostis; reedbeds;
Typhetum angustifoliae; Typhetum latifoliae;
willow thicket; Tilio-Carpinetum
Nieczynne
Zdziczały sad; łąka; zarośla głogu i tarniny;
kamieniołomy przy młodnik liściasty
ul. Złotej
Old orchard; meadow; hawthorn and blackthorn
brush; regenerating deciduous forest
Wapiennik „Adam” Łąka trzcinnikowa; młodnik liściasty
Meadow with Calamagrostis; regenerating
deciduous forest
Motyle dzienne wybranych siedlisk Częstochowy
63
64
2
CB62/
CB72
CB62
CB62
CB62
CB63
CB62/
CB63
1
10
11
12
13
14
15
Tab. 1. c.d.
24
18
96
5,4
50
20
3
Tereny wokół
cegielni Gnaszyn
Żabiniec, okolice
rzeki Kocinki
Projektowany
rezerwat
„Trzęślicowa Łąka”
Kolonia
Warszawska przy
ul. Kopalnianej
Łąki Błesznieńskie
Projektowany
rezerwat „Łąki
Błesznieńskie”
4
Łąka świeża, szuwar trzcinowy
Arrhenatheretum elatioris; Reedbeds;
Szuwar trzcinowy, łąka świeża
Reedbeds; Arrhenatheretum elatioris
Łąka trzęślicowa; wilgotna łąka; szuwar
trzcinowy; szuwar pałki wąskolistnej;
szuwar pałki szerokolistnej
Molinietum medioeuropaeum; wet meadow;
reedbeds; Typhetum angustifoliae;
Typhetum latifoliae
Łąka trzcinnikowa
Meadow with Calamagrostis
Łąka trzcinnikowa; zespół wrotyczu i bylicy
Meadow with Calamagrostis; TanacetoArtemisietum vulgaris
Torfowisko; zdziczały sad
Bog, old orchard
5
K. Nowak
CB62
CB63
CB63
CB63
CB63
CB63
CB63
16
17
18
19
20
21
22
6,4
5,4
3
6
2,2
7,5
0,05
Pasy zieleni
Street lawns
Zbiorowisko roślinności ruderalnej
porastającej przy torze
Ruderal vegetation at railway
Kompleks parkowy
Public park
Park 3-go Maja
Park im.
Stanisława
Staszica
Kompleks parkowy
Public park
Kompleks parkowy
Public park
Jasna Góra, Błonia Łąka
Jasnogórskie
Meadow
Park Narutowicza
Aleja Jana Pawła II Pasy zieleni (w osi i wzdłuż poboczy), zieleń
osiedlowa
Lawns, trees, bushes
Aleje Najświętszej
Maryi Panny
Gnaszyn, nasyp
od stacji PKP
CzęstochowaGnaszyn do ul.
Spółdzielczości
Motyle dzienne wybranych siedlisk Częstochowy
65
1
Pieridae
Pieris brassicae (L.)
P. napi (L.)
Species
Gatunek
2
3
CLGŚ
Status zagrożenia
Threat category
PCL
Gatunki nowe dla
Częstochowy
Species new for
Częstochowa
4
Analiza chorologiczna
Chorologic analysis
P
P
5
Analiza siedliskowa
Habitat analysis
M
M
6
p
o
7
Analiza pokarmowa
Dietary analysis
66
1, 4, 6, 15
1–22
8
Powierzchnia
Locality
Tabela 2. Lista gatunków motyli dziennych występujących na terenie miasta Częstochowy (PCL – Polska
Czerwona Lista, Buszko, Nowacki 2002; CLGŚ – Czerwona Lista Motyli Dziennych Górnego Śląska, Buszko
1998; LC - gatunek najmniejszej troski, VU - narażony, NT – bliski zagrożenia, CR – krytycznie zagrożony,
r – gatunek rzadkie; P – gatunek palearktyczny, H – holarktyczny, EA – euroazjatycki, E – europejski; M
–gatunek murawowy, L –leśny, W –nadwodny; m –monofag, o –oligofag, p – polifag).
Table 2. Checklist of butterflies (Rhopalocera) recorded within the area of Częstochowa (PCL – Polish Red
List, Buszko, Nowacki 2002; CLGŚ – Red List of Upper Silesian Rhopalocera, Buszko 1998; LC - least
concern, VU - vulnerable, NT – near threatened, CR –critically endangered, r – rare; P – Palearctic, H
– Holarctic, EA – Eurasian, E – European; M –grassland species, L – forest species, W –limicoline species;
m – monophagous, o – oligophagous, p – poliphagous).
K. Nowak
Lycaenidae
Lycaena phlaeas (L.)
L. dispar (Haw.)
L. virgaureae (L.)
L. tityrus (Poda)
L. alciphron (Rott.)
L. hippothoe (L.)
Cupido argiades (Pall.)
C. minimus (Fuessly)
Celastrina argiolus (L.)
Cyaniris semiargus (Rott.)
Plebejus argus (L.)
P. argyrognomon (Bgstr.)
Polyommatus icarus (Rott.)
P. coridon (Poda.)
P. daphnis (Den. & Schiff.)
Papilionidae
Papilio machaon (L.)
P. rapae (L.)
Pontia daplidice (L.)
Anthocharis cardamines (L.)
Gonepteryx rhamni (L.)
Leptidea sinapsis (L.)
Colias hyale (L.)
LC
LC
r
r
r
CR
r
r
•
•
•
P
EA
EA
EA
EA
EA
EA
EA
P
P
EA
EA
P
E
EA
H
P
P
EA
P
EA
EA
M
W
L
L
W
W
L
M
L
L
L
M
M
M
M
M
M
M
M
M
M
M
o
o
o
o
o
o
o
p
p
o
o
p
p
p
p
o
p
p
o
o
o
o
4, 5, 7
2–4, 9–16, 18–22
4–6
4
1–8, 14, 15
14, 15
1, 3, 7–9, 14, 15
1, 3, 14, 15
5, 8
5
4
8
4, 7
5
4–8, 14–16
1–16, 18–22
4–6, 15
15
1–9, 14–16, 18, 19
5–8, 15, 16
4, 10, 15
Motyle dzienne wybranych siedlisk Częstochowy
67
68
1
Nymphalidae
Apatura ilia (Den. & Schiff.)
A. iris (L.)
Nymphalis antiopa (L.)
Inachis io (L.)
Vanessa atalanta (L.)
V. cardui (L.)
Aglais urticae (L.)
Polygonia c-album (L.)
Araschnia levana (L.)
Argynnis aglaja (L.)
A. paphia (L.)
Issoria lathonia (L.)
Boloria dia (L.)
Melitaea athalia (Rott.)
M. cinxia (L.)
Euphydras maturna (L.)
P. dorylas (Den. & Schiff.)
P. bellargus (Rott.)
P. thersites (Cant.)
Quercusia quercus (L.)
Aricia agestis (Den. & Schiff.)
Tab. 2. c.d.
NT
LC
LC
VU
2
r
r
CR
3
•
•
4
EA
P
EA
P
P
P
P
P
EA
EA
P
P
P
P
P
P
EA
EA
EA
P
P
5
L
L
L
L
L
M
L
L
L
L
L
M
L
L
M
L
M
M
M
L
M
6
o
o
p
p
p
p
p
p
m
p
p
o
p
p
p
p
o
o
m
o
p
7
14
7
7
1–22
7, 9
7, 9, 10, 13, 15, 19
3–7, 9–12, 14–16, 20
4, 6, 9, 10
4, 6, 7, 14
8
7
1, 4, 6–8, 14, 15, 19
1, 5
15
15
15 ?
7
15
5, 6
8
K. Nowak
Hesperidae
Erynnis tages (L.)
Thymelicus lineola (Ochs.)
T. flavus (Brunnich)
Ochlodes venatus (Brem. & Grey.)
Carcharodus alceae (Esp.)
Satyridae
Melanargia galathea (L.)
Maniola jurtina (L.)
Hyponephele lycaon (Kühn)
Aphantopus hyperanthus (L.)
Coenonympha glycerion (Borkh.)
C. pamphilus (L.)
Pararge aegeria (L.)
Lasiommata megera (L.)
r
r
•
•
•
•
P
P
EA
P
P
P
P
P
EA
P
P
P
EA
L
L
L
L
L
M
M
M
M
L
M
L
M
p
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
4, 6, 7, 15
1, 5–8, 10–16
7
15
1
1–16, 18, 19
7
1–16, 18, 19
5, 8
6, 8, 9, 11, 12, 15, 16, 19
1, 3, 7
15
1, 3–8, 10, 12–13, 15–16, 18–19
Motyle dzienne wybranych siedlisk Częstochowy
69
K. Nowak
roślinności niskiej, zwłaszcza na terenie Parku Lisinieckiego,
terenów łąkowych Mirowskiego Przełomu Warty (pow. 7), muraw położonych przy Górze Ossona (pow. 8 ) oraz trawników
osiedlowych. Nieco mniejszy udział w składzie gatunkowym
mają gatunki leśne (27 gatunków), a ich występowanie ma
związek ze stosunkowo rozległymi parkami miejskimi – zwłaszcza parki jasnogórskie oraz „Las Aniołowski”, „Lisiniec” i Park
Narutowicza. Najmniejszy udział mają gatunki nadwodne,
z których wykazano jedynie 3 przedstawicieli rodzaju Lycaena.
Wykazano obecność stosunkowo licznej grupy gatunków cechujących się dużą stałością występowania, obejmującej 42 gatunki Rhopalocera (72,4% lepidopterofauny miasta) występujące nieprzerwanie od pierwszej połowy XX wieku (Prüffer 1934)
(tab. 2). Niestety, od tamtego czasu prawdopodobnie wymarło na terenie miasta oraz terenach przyległych 20 gatunków:
Iphiclides podalirius (L.), Aporia crataegi (L.), Colias palaeno
(L.), C. myrmidone (Esp.), Lycaena hylas , L. euphymus (Hbn.),
Maculinea alcon (Den. et Schiff.), M. teleius (Bgstr.), M. nausithous (Bgstr.), M. arion (L.), Vacciniina optilete (Knoch),
Polyommatus eroides (Friv.), Limenitis populi (L.), Melitaea dictynna (Schäf.), M. aurelia (Nick.), Erebia ligea (L.), E. medusa
(Den. et Schiff.), Coenonympha hero (L.), Augiades sylvanus
(Esp.) i Pyrgus carthami (Hbn.), co stanowi 34,5% całości lepidopterofauny miasta. W dostępnych publikacjach brak jest
danych o dokładnej lokalizacji siedlisk gatunków, które uważa
się za wymarłe z terenu miasta i okolic. Wyjątkiem jest Colias
palaeno, o którym wiadomo, że jeszcze w 1972 r. występował na podmokłych łąkach w dzielnicy Kręciwilk (Krysiak i in.
1993).
Przyczynami ekstynkcji tych gatunków może być duże zanieczyszczenie powietrza i zanikanie odpowiednich siedlisk wskutek melioracji, zalesiania lub naturalnego wkraczania lasu
na obszary łąkowe. Różnice pomiędzy niniejszymi badaniami,
a danymi wcześniejszymi mogą wynikać z tego, iż być może nie
badano dokładnie tych samych siedlisk (lokalizacja stanowisk
z wcześniejszych publikacji nie jest precyzyjnie określona).
Jeżeli badane wcześniej stanowiska stanowiły wtedy odmienne pod względem ekologicznym siedliska, to różnica w składzie
fauny motyli jest zrozumiała.
70
Motyle dzienne wybranych siedlisk Częstochowy
W wyniku przeprowadzonej analizy chorologicznej, stwierdzono w zebranym materiale 33 gatunki palearktyczne, 23 gatunki euroazjatyckie oraz po jednym gatunku holarktycznym
i europejskim (tab. 2). Pod względem spektrum pokarmowego
dominowały gatunki oligofagiczne (33 gatunki), nieco mniejszy
udział miały gatunki polifagiczne (23 gatunki), zaś najmniejszy – monofagiczne reprezentowane przez Araschnia levana
i Polyommatus thersites.
Zebrane wyniki przypuszczalnie nie odzwierciedlają w pełni różnorodności gatunkowej Rhopalocera terenu miasta Częstochowy
– przeprowadzone badania stanowią raczej punkt wyjścia dla
przyszłego szczegółowego opracowania. W przyszłości wskazane
jest wykonanie kompleksowych badań zarówno jakościowych,
jak i ilościowych, również na innych powierzchniach badawczych.
Wskazane jest również, by badania i obserwacje prowadzić przez
cały okres pojawu motyli na obszarze całego miasta, co umożliwi
uzyskanie pełniejszego obrazu fauny motyli Częstochowy.
Podziękowania: Poprawność oznaczeń zebranego materiału
sprawdził dr Cezary Gębicki, zaś pomocy w zakresie oznaczeń
roślin udzieliła mgr Ewa Witkowska, którym składam w tym
miejscu wyrazy podziękowania.
SUMMARY
Nowak K. Butterflies (Lepidoptera/Rhopalocera)
urbicenoses of Czestochowa (S Poland).
Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 59–72, 2008.
on
chosen
The studies were focused on the 22 localities within the urban and
suburban area of Częstochowa. Altogether 58 species of butterflies
were found in July to September 2006. Nine species were new to
Częstochowa: Lycaena dispar (Haw.), Cupido minimus (Fuessly),
Polyommatus daphnis (Den. et Schiff.), Aricia agestis (Den. et
Schiff.), Euphydras maturna (L.), Coenonympha glycerion (Borkh.),
Ochlodes venatus (Brem. et Grey.), Thymelicus flavus (Brunnich) and
Carcharodus alceae (Esp.). The most interesting butterflies were:
1. Species placed in the Polish Red List of threatened animals (Buszko,
Nowacki 2002): Lycaena dispar, Papilio machaon (L.), Apatura
71
K. Nowak
ilia (Den. et Schiff.), A. iris (L.), all of least concern category (LC);
Polyommatus bellargus (Rott.) (category VU); Euphydryas maturna
(category NT).
2. Species placed in the Red List of Rhopalocera of the Upper Silesia
(Buszko 1998): Cupido argiades (Pall.) (category CR).
3. Species rare in Częstochowa region: Lycaena virgaureae (L.), L.
alciphron (Rott.) , L. hippothoe (L.), Polyommatus dorylas (Den. et
Schiff.), P. daphnis, Quercusia quercus (L.), Euphydras maturna
(L.), Hyponephele lycaon (Kühn) and Carcharodus alceae.
4. Species rare in Poland but not listed in the Red Data Book or Red
List: Pontia daplidice (L.), Leptidea sinapsis (L.), Cupido minimus
and Nymphalis antiopa (L.).
PIŚMIENNICTWO
Buszko J. 1998. Czerwona Lista Motyli Dziennych (Rhopalocera)
Górnego Śląska (http://www.przyroda.katowice.pl/documents/
czerwona_lista_motyli_dziennych.pdf)
Buszko J., Nowacki J. 2002. Lepidoptera – Motyle. W: Głowaciński
Z. (red.). Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce.
Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków.
Krysiak J.B., Markiewicz J., Skrzypczyk S. 1993. Przyroda
województwa częstochowskiego. Zarząd Wojewódzki Ligi Ochrony
Przyrody w Częstochowie, Częstochowa: 56–62.
Markiewicz J. 1966. Przyczynek do znajomości motyli okolic
Częstochowy. Rocznik Muzeum Częstochowskiego 2: 255–262.
Prüffer J. 1934. Próba charakterystyki fauny okolic Częstochowy na
podstawie analizy rozmieszczenia motyli w paśmie Jury KrakowskoWieluńskiej. Ziemia Częstochowska 1: 279–316.
Skalski A.W. 1977. Materiały do znajomości motyli (Lepidoptera) okolic
Częstochowy. IV Rocznik Muzeum Okręgowego w Częstochowie,
Przyroda, 1.
Skalski A.W. 1992. Rozsiedlenie motyli dziennych (Lepidoptera:
Papilionoidea + Hesperioidea) na Wyżynie Częstochowskiej. Ziemia
Częstochowska, 18: 179–192.
72