Pobierz PDF - Racjonalista TV

W mediach sporo pisze się o antysystemowości, zwłaszcza od
jakiegoś czasu. Ponieważ jednak w publicystyce poruszającej tę
kwestię trudno znaleźć systematyzujący opis tego zjawiska, w
niniejszym tekście podejmę próbę zwięzłego przedstawienia tego
problemu i spopularyzowania podstawowej wiedzy na jego temat.
Pojęcie antysystemowości upowszechnił w latach 60. XX wieku
włoski politolog Giovanni Sartori, który następnie rozwinął je
w swojej klasycznej już publikacji „Parties and Party System.
A framework for Analysis”, wydanej po raz pierwszy w Cambridge
w 1976 roku. Autor osadza antysystemowość w opracowanej przez
siebie koncepcji spolaryzowanego pluralizmu:
„The first distinctive feature of polarised pluralism
resides in the presence of relevant anti-system parties. The
system is characterised by an anti-system opposition –
especially of the Communists or of the Fascists variety, but
also of other varieties.” (Sartori, s. 117).
Pierwszą cechą wyróżniającą spolaryzowany pluralizm jest więc
występowanie liczących się partii antysystemowych. Inne cechy
spolaryzowanego pluralizmu to – według Sartoriego – istnienie
dwóch opozycji, które wzajemnie się wykluczają, a także
wielobiegunowość i centrowość, znaczny rozrzut ideologiczny,
dominacja wpływów odśrodkowych, duża liczba małych partii
ścierających się głównie na płaszczyźnie ideologicznej,
występowanie opozycji niechętnej udziałowi w rządzeniu,
przelicytowywanie konkurencji. Oczywiście, do zdiagnozowania
problemu nie ma potrzeby stwierdzenia wszystkich tych cech,
gdyż one ani nie muszą występować razem, ani nie mają takiej
samej wagi.
Sartori rozróżnia między szeroką i wąską definicją
antysystemowości. Negacja może obejmować postawy od
„alienacji” i zupełnej odmowy do „protestu”, przy czym
najmniej antysystemowe są partie protestu.
Cechą wspólną wszystkich partii antysystemowych jest ich
delegitymizujący wpływ na system, choć zjawisko to może
wykazywać różną intensywność – od podważania legitymacji
konkretnego reżimu (według Sartoriego jest to szeroka
definicja antysystemowości) aż po podważanie samych pryncypiów
systemu (wąska definicja antysystemowości); w tym ostatnim
wypadku partia, chcąc pozostać wierna temu, co głosi, sama
może się wykluczyć poza strukturę legalnych ugrupowań
politycznych (przez co staje się dysfunkcjonalna względem
systemu), bo przecież nie może funkcjonować w obrębie czegoś,
co w całej rozciągłości potępia, a gdy już wstąpi na tę drogę,
może się przemienić w organizację wywrotową lub
terrorystyczną. Trzeba jednak zaznaczyć, że antysystemowość
ideologiczna wcale nie musi się przerodzić w działania
wywrotowe, może się bowiem zdarzyć, że sprzeciw nie wyjdzie
poza sferę retoryki.
Choć teoria Sartoriego jest do dziś powszechnie przywoływana w
opisach antysystemowości, trzeba stwierdzić, że przedstawiony
wyżej podział bywał ujmowany odmiennie przez różnych badaczy –
i tak Robert Dahl pisał o ograniczonej opozycji strukturalnej
(limited structural opposition) i pełnej opozycji
strukturalnej (major structural opposition), Otto Kirchheimer
o opozycji lojalnej (loyal opposition) i opozycji
pryncypialnej (opposition of principle), a Juan Linz o
opozycji półlojalnej (semiloyal opposition) i opozycji
nielojalnej (disloyal opposition), wskazując jednak przy tym
na płynność tego rozróżnienia. Giovanni Capoccia przekształcił
podział Sartoriego w przeciwstawienie antysystemowości
relacyjnej (relational anti-systemness) i antysystemowości
ideologicznej (ideological anti-systemness), przy czym ta
pierwsza ma charakter kontekstowy, a więc zależy od konkretnej
sytuacji, i cechuje się: 1) znacznym dystansem względem innych
partii, 2) niskim potencjałem koalicyjnym, 3) taktyką
stosującą propagandę polegającą na przelicytowywaniu
konkurencji i retoryką odwołującą się do delegitymizacji.
Rozważania nad antysystemowością warto wzbogacić o krótką
refleksję nad tym, czym właściwie jest sam system. Wspomniany
Giovanni Capoccia, opierając się na ustaleniach zaczerpniętych
z wcześniejszej literatury, ujął to zagadnienie następująco:
„[..] the system itself implicitly refers to two objects:
some conception of democracy, on the one hand, and / or the
territorially bounded unit, on the other.” (Capoccia 2005, s.
33)
Ponieważ w tym ujęciu system odwołuje się do dwóch obiektów:
pewnej koncepcji demokracji i / lub jednostki związanej z
terytorium, antysystemowość kwestionująca demokrację staje się
więc
antydemokratyczna,
natomiast
antysystemowość
kwestionująca integralność terytorialną staje się secesją lub
separatyzmem.
Jak wynika z powyższych uwag, antysystemowość wcale nie musi
mieć charakteru antydemokratycznego. Partie antysystemowe
występują najczęściej przeciw idei demokracji socjalnej,
państwu dobrobytu i keynesizmowi, a więc przeciw niektórym
pryncypiom systemu. Za Andreasem Schedlerem można im
przypisywać charakter antyestablishmentowy.
Trzeba też podkreślić, że antysystemowość jest zjawiskiem
dynamicznym, które ewoluuje z czasem. Oznacza to, że dane
ugrupowanie może się przesuwać na skali „siły”
antysystemowości w zależności od tego, jak zmienia się
sytuacja, w jakiej działa – tu można wskazać na Samoobronę
Andrzeja Leppera, która z partii antysystemowej przekształciła
się w partię zdolną do zawarcia kompromisu politycznego i
udziału w rządzeniu.
Różnie można oceniać wpływ partii antysystemowych na scenę
polityczną. Wiadomo, że w przeszłości niektórych państw
obecność silnej partii antysystemowej wywoływała kryzys. Cechą
charakterystyczną takiego kryzysu, zwłaszcza gdy zagrożenie
pochodzi spoza sfery rządów demokratycznych, jest to, że silna
partia antysystemowa stanowi zagrożenie dla systemu i obniża
jego zdolność obronną.
Gdy jednak rozpatrujemy sytuację inną niż kryzysowa i gdy
odwołujemy się do antysystemowości w łagodniejszej wersji (za
to częstszej), wówczas wnioski nie są tak niepokojące.
Zakończę optymistycznym cytatem zaczerpniętym z polskiej
wersji artykułu Bartłomieja Michalaka:
„Wszystko to dowodzi, że partie protestu, mimo iż
antysystemowe ze swej istoty, nie muszą wcale stanowić
zagrożenia dla systemu demokratycznego, a mogą wręcz okazać
się dla niej funkcjonalne wprowadzając w obręb politycznego
dyskursu ważne kwestie i problemy społeczne do tej pory
pomijane przez głównych uczestników rywalizacji oraz
przełamując ich monopol w dziedzinie reprezentacji
politycznej.” (Michalak, Antysystemowość…, s. 10)
Literatura:
Capoccia,
Giovanni,
Anti-System
Parties.
A
Conceptual
Reassessment, „Journal of Theoretical Politics” 2002, 14(1),
s. 9-35.
Capoccia, Giovanni, Defending Democracy: Reactions
Extremism in Interwar Europe, Baltimore 2005.
to
Dahl, Robert, Political Oppositions in Western Democracies,
New Haven, London 1966.
Kirchheimer, Otto, Germany: The Vanishing Opposition, in:
Robert Dahl (ed.), Political Oppositions in Western
Democracies, New Haven, London 1966, s. 237-259.
Linz, Juan, Crisis, Breakdown and Reequilibration, in: Juan
Linz, and Alfred Stepan (eds), The Breakdown of Democratic
Regimes, Baltimore 1978, s. 3-124.
Mair, Peter, Smith, Gordon, Understanding Party System Change
in Western Europe, 2005.
Michalak, Bartłomiej, Antysystemowość partii protestu
Michalak, Bartłomiej, The Anti-systemness of the Protest
Parties. A Framework for Analysis, w: “Polish Political
Science. Yearbook” 2011, XL, s. 110-121.
Sartori, Giovanni, Parties and Party System. A framework for
Analysis, Cambridge w 1976.
Schedler, Andreas, Anti-Political-Establishment
„Party Politics” 1996, 2(3).
Parties,