Kodeks Makarewicza

ZASADY KODEKSU KARNEGO
1. Kodeks z 1932 r. wyraża podstawową zasadę nullum crimen, nulla poena sine lege poenali
anteriori
2. Zasada subiektywizmu i indywidualizmu.
3. Zasada humanitaryzmu.
4. Prewencja (środki zabezpieczające).
5. Brak winy kolektywnej i akcesoryjnej.
6. Aby czyn był przestępstwem musi być:
• zgodny z ustawową istotą czynu,
• bezprawny.
• zawiniony,
• musi zachodzić związek przyczynowy między czynem a skutkiem
7. Dwie koncepcje podziału przestępstw:
• dwuczęściowe (Polska)
• trzyczęściowe (Francja, kraje zaborcze)
8. Podział kar:
• bezwzględnie oznaczone (kara śmierci)
• względnie oznaczone
9. Zasada intertemporalna
a) ogólnie stosowana jest obowiązująca ustawa, chociaż wyjątkowo może być stosowana
ustawa dawniejsza, jeżeli zabezpiecza interes sprawcy,
b) wykluczone jest stosowanie surowszej sankcji za czyn popełniony gdy stosowana była
ustawa łagodniejsza,
c) nie można ponosić odpowiedzialności za zachowanie, które w momencie działania nie
było karalne,
d) jeżeli dany czyn przestał być karalny w czasie odbywania kary, sprawcę należy
zwolnić,
e) Niedopuszczalne jest jednoczesne stosowanie dwóch ustaw w formie kombinowania
przepisów obu ustaw.
STRONA PODMIOTOWA
•
•
•
•
Kodeks Makarewicza opierał się na teorii woluntarystycznej, czyli teorii woli.
Wyróżniano: umyślność (zamiar bezpośredni i ewentualny) i nieumyślność (lekkomyślność i
niedbalstwo); odrzucenie znanego z kodeksu austriackiego złego zamiaru pośredniego
Sprawca działający w zamiarze bezpośrednim nie tylko godzi się na popełnienie czynu
zabronionego ale chce go popełnić.
Zbrodnie popełniane były jedynie umyślnie, a występki zarówno umyślnie jak i nieumyślne.
Niepoczytalność była środkiem wyłączającym winę (brak możliwości odpowiedniego rozpoznania
sytuacji przez sprawcę). Wyróżniano dwie formy niepoczytalności:
- anormalność stanu psychicznego
- niedojrzałość wieku
OBRONA KONIECZNA
Obrona konieczna – czyn niekaralny, niestanowiący przestępstwa. Obrona konieczna była szeroko
zakrojoną instytucją. Dobra podlegające ochronie były nieograniczone (dobra osobiste, majątkowe).
Dwa warunki zamachu: bezprawny oraz bezpośredni. Zamach był bezprawny jeżeli nie miał
uzasadnienia w prawie, zaś bezpośredni jeżeli zagrażał lub trwał w chwili podjęcia przez napadniętego
działania obronnego. Dotyczyło to oczywiście zamachu rzeczywistego, a nie urojonego.
Przekroczenie granic obrony konieczniej mogło przyjąć postać ekscesu intensywnego lub
ekstensywnego. Pierwszy polegał na użyciu nadmiernego środka obronny, zaś drugi tego, czy obrona
była niewspółczesna, czyli zareagował za wcześnie, lub za późno. Jeżeli broniący się przekroczył
granice obrony konieczniej jego czyn uznawano za bezprawny, jednak sąd mógł zastosować
nadzwyczajne złagodzenie kary bądź nawet instytucję darowania kary.
Orzeczenie sądu najwyższego dot. postrzelenia przez woźnice wozu z węglem. Podczas próby napadu
woźnica został obrzucony kamieniami, w związku z czym oddał strzały ostrzegawcze w ziemię. W
wyniku strzału postrzelił jednego z napastników. Orzeczenie dot. tego, czy woźnica przekroczył
granicę obrony koniecznej. Sąd najwyższy uznał, że działał w obronie własnej i powierzonego jego
pieczy mienia. Został uniewinniony, ponieważ atak na niego mógł uzasadniać zaniechanie zwykłych
środków ostrożności, zwłaszcza, iż nie celował z zamiarem zranienia przeciwnika, próbował oddać
tylko strzał ostrzegawczy.
STAN WYŻSZEJ KONIECZNOŚCI
Stan wyższej konieczności według Kodeksu Makarewicza ma miejsce wówczas, gdy w obronie dobra
o większej wartości poświęca się dobro o wartości mniejszej. Taka sytuacja występuje jedynie
wówczas, gdy ochrona obu jednocześnie jest niemożliwa.
W tym przypadku wyłączona jest karalność czynu, nie zaś jego bezprawność jak w obronie
koniecznej.
Przekroczenie granic stanu wyższej konieczności ma miejsce w 3
przypadkach:
-brak bezpośredniego zagrożenia dobra
-możliwość uniknięcia zagrożenia w inny sposób
-niewspółmierność dóbr ocalonych do poświęconych
Zagrożenie poświęcanego dobra musi być rzeczywiste i bezpośrednie.
Jeżeli porządek prawny pozbawia dany interes ochrony prawnej, to nie można go chronić
usprawiedliwiając się stanem wyższej konieczności, np. dłużnik, który ukrywa swoje dobra przed
egzekucją komornika.
PODŻEGANIE I POMOCNICTWO
Kodeks Makarewicza nowatorsko zrywa z zasadą akcesoryjności, wedle której podżegacz i pomocnik
odpowiadali za udział w cudzym przestępstwie, a ich odpowiedzialność była uzależniona od
odpowiedzialności sprawcy głównego i wprowadza zasadę indywidualizacji odpowiedzialności karnej.
Od tego czasu stają się oni sprawcami własnego przestępstwa, odpowiadają w granicach własnego
zamiaru, niezależnie od winy sprawcy głównego. Dopuszczano możliwość odpowiedzialności za
podżeganie do podżegania i podżeganie do pomocnictwa.
Wyrok SN uznał, że możliwe jest podżeganie zarówno do przestępstw powszechnych, jak i
indywidualnych (popełnianych przez ściśle określone podmioty, np. urzędników), rozwiązując tym
samym wieloletni spór w doktrynie.
Pomocnictwo jest jedną z niesprawczych form popełnienia przestępstwa. Wyróżniamy fizyczne i
psychiczne pomocnictwo. Pierwsze polega na dostarczeniu sprawcy pomocy czynnej, a psychiczne na
utwierdzeniu sprawcy głównego w zamiarze albo udzieleniu mu rady.
SN w orzeczeniu stwierdza, że istota pomocnictwa nie wymaga porozumienia między pomocnikiem a
sprawcą, wystarczy samorzutne dostarczenie pomocy, byle przed dokonaniem przestępstwa lub w
trakcie. Udzielenie pomocy po czynie zakazanym jest jedynie poplecznictwem.
FORMY STADIALNE POPEŁNIENIA PRZESTĘPSTWA – PRZYGOTOWANIE
W kodeksie karnym z 1997 w art. 16 jest definicja przygotowania; odpowiadającego przepisu brak w
kodeksie z 1932, wprowadzono odpowiedzialność za czynności przygotowawcze przy przestępstwach
szczególnie niebezpiecznych: zbrodnia stanu, fałszowanie pieniędzy, podrabianie pieczęci.
Popełnienie czynu karalnego „wchłaniało” przestępstwo przygotowania.
FORMY STADIALNE POPEŁNIENIA PRZESTĘPSTWA – USIŁOWANIE
Kodeks z 1932 r. mówi o tym, że za usiłowanie odpowiada każdy kto mając zamiar popełnienia
przestępstwa podejmuje działania mające urzeczywistnić ten zamiar, jednak czynu tego nie dokonuje.
Usiłowania można podzielić na następujące kategorie:
zupełne
Sprawca uczynił wszystko by doszło do
dokonania czynu zabronionego
niezupełne
Sprawca nie uczynił wszystkiego
Usiłowanie – kryterium przyczyny braku dokonania przestępstwa
zatamowane
Niezatamowane
Przestępstwo nie zostało popełnione niezależnie
przestępstwo nie zostało popełnione ze względu
od woli sprawcy, nie miał on na to wpływu;
na wolę sprawcy, ponieważ dobrowolnie odstąpił
W tym przypadku odpowiada.
od działania.
Usiłowanie – kryterium obiektywnej możliwości dokonania przestępstwa
udolne
Nieudolne
Istniała obiektywna możliwość popełnienia tego
Nie istniała obiektywna możliwość popełnienia
przestępstwa
tego przestępstwa.
Możliwość taka znajdowała się jedynie w
świadomości sprawcy.
Nieudolność może wynikać z:
- braku podmiotu przestępstwa
- braku przedmiotu przestępstwa
Istotne jest również, że w przypadku gdy przestępca działa z winy nieumyślnej, nie ma przestępstwa
usiłowania (nieumyślność nie jest karalna). W przypadku przestępstwa z winy umyślnej należy
rozróżnić dwa rodzaje zamiaru:
1. zamiar bezpośredni – wtedy gdy sprawca chce popełnić czyn zabroniony. Zamiar bezpośredni jest
karalny.
2. zamiar ewentualny (dolo eventuali) – sprawca przewiduje możliwość popełnienia czynu
zabronionego i godzi się na to.
Zamiar ewentualny budził pewne kontrowersje, jednak według orzecznictwa Sądu Najwyższego,
usiłowanie jest również możliwe w tym przypadku. Jeżeli sprawca przewidywał możliwość
przestępnego skutku swojego działania i godził się na taki skutek, ale przypadek, niezależny od jego
woli sprawił, że skutek ten nie nastąpił to według Sądu Najwyższego, sprawca powinien odpowiadać
za usiłowanie popełnienia przestępstwa.
Kary za usiłowanie:
Sprawca odpowiadał w granicach przewidzianych dla dokonania tego przestępstwa. Jedynie
nieudolność była kwestią indywidualnej oceny sędziów.
POSTĘPOWANIE Z NIELETNIMI
W kodeksie karnym z 1932r. rozdział IX określił 3 przedziały wiekowe:
1) poniżej 13 lat – domniemanie braku poczytalności
2) od 13 lat do 17 lat – warunkowa odpowiedzialność, badany jest w tym wypadku rozwój
moralny i umysłowy oskarżonego
3) powyżej 17 lat – bezwzględna poczytalność
W zakresie wiekowym 13-17 lat:
Środki wychowawcze (jeżeli nieletni działał bez rozeznania)
-Upomnienie, oddanie pod nadzór rodziców lub kuratora, oddanie do zakładu wychowawczego
Środek poprawczy (jeżeli nieletni działał z rozeznaniem)
-Zakład poprawczy do 21 roku życia (określenie górnej granicy)
•
•
•
Ze względu na funkcję wychowawczą kary, sąd może uznać za niecelowe umieszczenie w
zakładzie poprawczym.
Możliwość warunkowego zwolnienia, zawieszenia lub pozostawienia poza zakładem – w
zależności od wagi przestępstwa.
Jeśli nieletni źle się prowadzi, może wrócić do zakładu.
kodeks przewiduje zastosowanie wobec osoby w wieku 13-17 z obowiązkowym nadzwyczajnym
złagodzeniem kary.
Nieletni nie mógł być skazany na karę śmierci oraz dożywotniego pozbawienia wolności.
ŚRODKI ZABEZPIECZAJĄCE
Środki zabezpieczające są wyrazem hołdowania przez kodyfikatorów Komisji Kodyfikacyjnej w
dziedzinie prawa karnego socjologicznym teoriom, tj. kierującymi się osobą sprawcy, niż
popełnionym przez niego czynem. Wg J. Makarewicza, są „odpowiedzią społeczeństwa na jego
ochronę przed przestępczością”.
Środki zabezpieczające:
• Zakład zamknięty lub inny zakład leczniczy dla psychicznie chorych (artykuł 79),
umieszczano tam obligatoryjnie przestępców, których pozostawanie na wolności groziło
niebezpieczeństwem dla porządku prawnego, sąd nie określał z góry czasu przebywania
skazanego (artykuł 81),
• Zakład zamknięty lub inny zakład leczniczy dla mających zmniejszoną zdolność
rozpoznawania lub kierowania swoim postępowaniem (artykuł 80), wykonywano ten środek
przed odbyciem kary, ponieważ w niektórych przypadkach w wyniku resocjalizacji skazanego
kara przestawała być konieczna, sąd nie określał z góry czasu przebywania skazanego (artykuł
81),
• Zakład leczniczy dla alkoholików lub narkomanów jeśli popełnili przestępstwo w związku ze
swoim nałogiem (artykuł 82), stosowano po odbyciu kary przez skazanego, na okres nie
krótszy niż 2 lata, sąd mógł zdecydować o wcześniejszym zwolnieniu,
• Dom pracy przymusowej dla przestępców, których czyn pozostawał w związku ze wstrętem
do pracy (artykuł 83), skazywano na okres 5 lat przebywania w związku ze wstrętem do pracy
(stałe unikanie pracy zarobkowej), sąd mógł zarządzić zwolnienie po upływie roku po odbyciu
orzeczonej kary,
• Zakład dla niepoprawnych recydywistów, przestępców zawodowych i przestępców z
nawyknienia (artykuł 84), dla osób, które popełniły przestępstwo po raz czwarty, dla
przestępców zawodowych i z nawyknienia, przestępca zawodowy to osoba, dla której
przestępstwo jest stałym źródłem dochodów, przestępca z nawyknienia to osoba, która nie
potrafi się powstrzymać od popełniania przestępstw, wystarczającą przesłanką dla
zastosowanie tego środka było przekonanie sędziego o tym, że skazany będzie dalej popełniał
przestępstwa, stosowano po odbyciu kary na okres minimum 5 lat, po tym okresie sąd mógł
przedłużyć karę.
Orzeczenie
Art. 84 (w skrócie)
Środki zabezpieczające w postaci umieszczenia w zakładzie dla niepoprawnych zarządza sąd, jeśli po
odbyciu kary przestępca, u którego stwierdzono trzykrotny powrót do przestępstwa, przestępstwo
zawodowe lub z nawyknienia plus zagrożenie dla porządku prawnego w przypadku wypuszczenia ich
na wolność.
Zamyka się sprawcę na co najmniej 5 lat, potem sąd rozstrzyga, czy wypuścić czy wsadzić na kolejne
5 lat.
Problem prawny. Sąd umieścił w myśl art. 84 k.k. w zakładzie dla niepoprawnych, gdyż uznał, że
sprawca jest niebezpieczny i że pozostawienie go na wolności grozi niebezpieczeństwem porządkowi
prawnemu.
Uchylenie wyroku, ponieważ: sąd powinien uzasadnić, dlaczego sprawca jest niebezpieczny dla
porządku prawnego, jako iż jest to nieodzowny warunek umieszczenia w zakładzie dla niepoprawnych
razem ze stwierdzeniem recydywy, zawodowości lub działania z nawyknienia. W powyższym
przykładzie sąd uznał jedynie, że skazany jest niebezpieczny dla porządku prawnego bez podania
przyczyny.