Przeczytaj fragment

Wprowadzenie
Miasta to przypuszczalnie najwyraźniejsze ślady w przestrzeni, jakie człowiek zdołał odcisnąć w realnym uniwersum1 . Miasta, a przede wszystkim ich
mieszkańcy stanowią przedmiot zainteresowania większości dziedzin naukowych2 .
Mogą być badane i analizowane z różnych pespektyw. Przedmiotem zainteresowania niniejszej pracy jest społeczny wymiar funkcjonowania miast. Podmiotem
zbiorowym są zatem mieszkańcy, niekiedy wewnętrznie zróżnicowani. O tym,
iż mieszkańcy odzyskują swoją podmiotowość (partycypują w procesie decyzyjnym), a przez to miasto dla siebie, świadczy aktualna debata publiczna. Nie można
kreować polityki miejskiej, chociażby w zakresie promocji i turystyki, bez mieszkańców. Podkreślenie zatem społecznego wymiaru funkcjonowania miasta może
przyczynić się do zmian polityczno-prawnych i to już na poziomie poszczególnych
miast, które stanowią odrębne wspólnoty samorządowe.
Praca w dużej mierze opiera się na analizie doświadczeń konkretnych ośrodków miejskich (studiach przypadków). Składa się z dwudziestu tekstów naukowych, zebranych w trzy bloki tematyczne, prezentujące kolejno: partycypację obywatelską, marketing terytorialny oraz charakterystykę zróżnicowania społecznego
miast.
1
M. Madurowicz, Miejska przestrzeń tożsamości Warszawy, Warszawa 2008, s. 85.
Istnieje np. bogata literatura na temat społeczno-przestrzennego zróżnicowania: B. Jałowiecki, Społeczna przestrzeń metropolii, Warszawa 2000; Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, red. B. Jałowiecki, M. S. Szczepański, Warszawa 2002; Społeczna mapa Warszawy.
Interdyscyplinarne studium metropolii warszawskiej, red. J. Grzelak, T. Zarycki, Warszawa 2004;
M. Łukasiuk, Obcy w mieście. Migracja do współczesnej Warszawy, Warszawa 2007; Gettoizacja
polskiej przestrzeni miejskiej, red. B. Jałowiecki, W. Łukowski, Warszawa 2007; Przestrzeń antropogeniczna miasta Lublina – waloryzacja, wytwarzanie, użytkowanie, red. J. Styk, „Stare i Nowe
Struktury Społeczne w Polsce” 2009, t. X.; Zarządzanie przestrzenią miasta, red. M. J. Nowak,
T. Skotarczak, Warszawa 2012; Metropolie mniejszości mniejszości w metropoliach, red. B. Jałowiecki, E. A. Sekuła, Warszawa 2011; K. A. Kuć-Czajkowska, Nierówności społeczne w przestrzeni
Warszawy, [w:] Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy w kontekście spójności społeczno-ekonomicznej, red. M. G. Woźniak, Rzeszów 2008, s. 193–208.
2
8
Wprowadzenie
Partycypacja obywatelska (zwana również publiczną, społeczną) jest rozumiana jako bezpośrednie zaangażowanie obywateli, czy szerzej mieszkańców, w sprawy społeczno-polityczne. Współczesny model demokracji nie opiera się już tylko na uczestnictwie obywateli w wyborach. Mają oni znacznie szerszy zakres
wpływu na to, co dzieje się w ich najbliższym otoczeniu. Wśród narzędzi partycypacji, obok najbardziej popularnego udziału w wyborach czy referendach,
wymienić można: budżet partycypacyjny, inicjatywę lokalną, konsultacje społeczne czy wysłuchanie publiczne. Właśnie tego rodzaju zagadnieniom poświęcony
jest pierwszy blok tematyczny: Partycypacja obywatelska w miastach. Otwiera go
tekst Andżeliki Mirskiej, która przedstawia specyfikę nowych instrumentów partycypacji w miastach niemieckich na przykładzie działań podejmowanych w ramach
idei Quartiersmanagement (w polskim rozumieniu „zarządzania w sąsiedztwie”)
oraz budżetu partycypacyjnego. Samorząd lokalny w Niemczech, w związku z obserwowanym zjawiskiem „rozczarowania polityką”, stanowi płaszczyznę testowania nowych form uczestnictwa obywateli. Quartiersmanagement odpowiada na to
wyzwanie, gdyż oznacza współpracę administracji (krajowej, lokalnej), stowarzyszeń, organizacji, mieszkańców, a także wsparcie finansowe dla wdrażanych w życie inicjatyw. Podobnie budżet partycypacyjny zakładający udział mieszkańców
w procedurze podziału środków publicznych scharakteryzowany na przykładzie
Berlina i jego dzielnic. Pozostając w tematyce budżetu partycypacyjnego, Monika Sidor skupia się na jego wprowadzeniu w dziesięciu największych miastach
w Polsce, wskazuje różnice i podobieństwa we wdrażanym mechanizmie. Autorka podjęła też próbę systematyzacji, wyróżniając trzy kryteria, zgodnie z którymi
można wyodrębnić modele budżetu partycypacyjnego w największych polskich
miastach, tj. kryterium przestrzenne, ze względu na inicjatora oraz sposób głosowania nad projektami zaproponowanymi przez mieszkańców. Jednocześnie omawiając podstawy prawne funkcjonowania tego mechanizmu w Polsce, wskazała
warunki, jakie muszą być spełnione, aby mówić o wprowadzeniu tego rodzaju
budżetu.
Na określanej pośrednią formą budżetu partycypacyjnego, tzn. inicjatywie lokalnej swoje rozważania koncentruje kolejna autorka. Anna Kołomycew odnosi
się do jej istoty, przybliża warunki oraz ograniczenia efektywnego wykorzystania inicjatywy lokalnej w polskim samorządzie. Dowodzi, iż jest to rozwiązanie wpisujące się w założenia modelu rządzenia wielopodmiotowego, którego
skuteczność zależy od zaangażowanego społeczeństwa w sprawy publiczne oraz
odpowiednich regulacji prawnych. Kontynuując tematykę partycypacji obywatelskiej, Justyna Wasil udowadnia tezę, że lobbing może być sposobem na aktywizowanie społeczności lokalnych, docieka czy zjawisko lobbingu jest obecne
w polskiej polityce miejskiej, jakie metody są wykorzystywane w lobbingu miast
Wprowadzenie
9
(albo w miastach), w jakiej roli (lobbysty czy adresata lobbingu) występuję miasto. Analizie poddaje konkretne przypadki prowadzenia lobbingu przez miasto
i inne podmioty funkcjonujące w przestrzeni miejskiej Lublina. Lobbing – konkluduje autorka – nie jest zarezerwowany dla podmiotów poziomu państwowego,
a wraz ze wzrostem znaczenia Internetu stał się instrumentem służącym wywieraniu wpływu na decyzje administracyjne w wymiarze lokalnym. Kolejnym narzędziem włączenia mieszkańców w proces decyzyjny jest wysłuchanie publiczne. Roman Marchaj prezentuje atuty i wady tej specyficznej formy konsultacji
w kontekście przeprowadzonego w 2012 r. w Katowicach pierwszego w Polsce
samorządowego wysłuchania publicznego. Doceniając samą inicjatywę, wskazuje
braki w sposobie jego zorganizowania i przeprowadzenia w stolicy województwa
śląskiego.
Nowe formy zaangażowania mieszkańców we współtworzenie lokalnego środowiska przybliża także Paweł Prokop. Z punktu widzenia przedstawiciela organizacji pozarządowej oraz doradcy Prezydenta Lublina ds. partycypacji omawia
sposoby wdrażania partycypacyjnego modelu zarządzania publicznego. Wskazuje na występowanie problemów w tym zakresie jak na przykład: obawy radnych dopatrujących się w bezpośrednim odwołaniu do mieszkańców zagrożenia
własnej pozycji, niechęć urzędników do stosowania mechanizmów partycypacyjnych, wykorzystywanie działań partycypacyjnych do partykularnych celów oraz
nadmiernie roszczeniowa postawa aktywistów lokalnych. Do doświadczeń miast
w województwie lubelskim odnosi się również Mariusz Sienkiewicz w tekście
dotyczącym przejawów partycypacji społecznej w procesie zarządzania strategicznego. Autor stara się ustalić czy, w jakim zakresie i za pomocą jakich instrumentów władze lokalne włączają społeczność w procesy decyzyjne związane z planowaniem strategicznym oraz czy mieszkańcy wyrażają zainteresowanie uczestnictwem w tego rodzaju inicjatywach. W ramach badań weryfikuje
tezę, zgodnie z którą istniejące instrumenty zarządzania publicznego są niekiedy wdrażane przez decydentów przy niewielkim udziale mieszkańców. Tymczasem współczesną praktykę planowania powinno się traktować jako proces oparty na komunikacji, zaangażowaniu i negocjacji. Pozostając przy tematyce partycypacji obywatelskiej, Nina Zielińska-Balcerzak omawia konsultacje społeczne
zorganizowane w ostatnich latach w Warszawie. Autorka konkluduje, że niewłaściwie przeprowadzone konsultacje, a w szczególności zlekceważenie głosu
mieszkańców, mogą zakończyć się utratą zaufania, zniechęceniem do aktywności, czy wręcz obrócić się przeciwko inicjatorom. Zamykając charakterystykę doświadczeń w zakresie partycypacji, Katarzyna Łazorko formułuje tezę, że konsultacje społeczne mogą być wykorzystywane przez władze lokalne jako źródło informacji o oczekiwaniach mieszkańców, mogą również stanowić narzędzie
10
Wprowadzenie
wpływu na kształt instrumentarium marketingowego, gdyż u podstaw marketingu terytorialnego leży między innymi rozpoznanie potrzeb interesariuszy. Autorka podejmuje się analizy tego zagadnienia z perspektywy doświadczeń Częstochowy.
Marketingowa koncepcja funkcjonowania jednostek samorządu terytorialnego
sprowadzająca się do traktowania podmiotów (mieszkańców, turystów, inwestorów) jako specyficznego rodzaju klienta, o którego należy zabiegać, to problematyka drugiej części pracy. Charakterystykę Marketingu terytorialnego w miastach
otwierają doświadczenia Zamościa przybliżone przez Katarzynę Efner. Autorka
konstatuje, że miasto nie ma strategii promocyjnej, ani strategii marketingowej,
ale podejmowane działania i inicjatywy świadczą, że marketing terytorialny jest
prowadzony. Na megaprodukt Zamość składa się promocja miasta jako pięknego,
zabytkowego miejsca oraz promocja w wymiarze gospodarczym i inwestycyjnym.
Do doświadczeń z zakresu kreowania wizerunku Opola Lubelskiego odwołuje się
z kolei Anna Szwed. Puentując, stwierdza, że ważne jest, by umiejętnie dostosować narzędzia marketingowe do tożsamości i możliwości miasta. Wizerunek
Opola Lubelskiego kształtowany w oparciu o stronę internetową oraz miesięcznik
samorządowy kolportowany w Urzędzie Miasta oraz marketach zaspokaja potrzeby informacyjne mieszkańców, ale nie jest skuteczny w przyciąganiu inwestorów,
czy turystów. Odmienne niż w Opolu Lubelskim doświadczenia w tym zakresie
ma Rzeszów. To kolejne studium przypadku charakteryzujące strategię rozwoju,
promocji i kreacji wizerunkowej przygotowane przez Agnieszkę Strykowską. Władze Rzeszowa inicjują działania kojarzące miasto z innowacyjnością i przedsiębiorczością. Stawiają na wielowymiarowe pozycjonowanie innowacyjności: miasto
innowacyjne plus bezpieczne, przyjazne, tanie, estetyczne. Realizacja podjętych
działań jest spójna z przyjętą strategią. Umiejętnie wykorzystywane są portale
społecznościowe. Pozostając przy tematyce mediów społecznościowych, Kamil
Glinka prezentuje rolę takich mediów w promocji miast w Sudetach Zachodnich.
Analizie poddał oficjalne dokumenty i realizowane działania promocyjne pięciu
miast turystycznych: Jeleniej Góry, Kowar, Szklarskiej Poręby, Piechowic i Karpacza. Z badań wynika, że w przyjętych dokumentach strategicznych brakuje odniesień do mediów społecznościowych jako środka promocji. Jedynie w przypadku
Karpacza wskazano na konieczność stworzenia profilu miasta w ramach portalu
Facebook. W przypadku badanych miast widoczny jest brak równoczesnego i – co
ważniejsze – synergicznego wykorzystania kilku rodzajów social media. Oficjalne
strony internetowe miast często nie zawierają odnośników do profili, kont lub haseł utworzonych za pośrednictwem mediów społecznościowych. W drugim bloku
tematycznym znalazły się też przemyślenia Barbary Kolbus na temat obywatela
jako konsumenta na rynku miejsc. Cechą wspólną dla dzisiejszych konsumentów
Wprowadzenie
11
jest chęć doświadczania nowych doznań. Dlatego istotne staje się budowanie bogatej i niestandardowej oferty pozwalającej uwypuklić markę miejsca lub pomóc
ją budować. Markę, która stanowić będzie sumę wierzeń, idei, wrażeń ludzkich
do konkretnego miejsca, będzie jego wyróżnikiem, miękką władzą. Markę, która
będzie działać jak magnes. W oparciu o wizerunek marki marketerzy konstruują
ofertę, dążąc do uzyskania jak najwyższej satysfakcji klienta. Rozważania w tej
części zamyka tekst pióra Marka W. Kozaka, który pochyla się nad turystyką
miejską jako szansą dla rozwoju regionów. Twierdzi, iż wzmocnienie roli sektora
turystycznego w rozwoju polskich województw przełoży się na wzrost konkurencyjności państwa. Dlatego wygrywanie europejskiej konkurencji o turystów musi
oprzeć się w Polsce nie o zasoby przyrodnicze, ale o rozwój turystyki miejskiej,
z natury kulturowej.
Miasto stanowi swego rodzaju scenę, na której grają zróżnicowani narodowo i kulturowo aktorzy: mieszkańcy, przybysze, turyści. Rozważania w bloku
tematycznym: Zróżnicowanie społeczne miast otwiera Jędrzej Kotarski, prezentując jedną z nowych, popularnych aktywności – „sprzedaż nędzy” realizowaną
w ramach turystyki multikulturowej. Kilka lat temu w ofercie biur turystycznych pojawiły się wycieczki do faveli. Autor wyjaśnia fenomen tego zjawiska na
przykładzie slamsów Rio de Janeiro oraz próbuje dociec, kto i dlaczego organizuje takie wycieczki, jaki udział w tym przedsięwzięciu mają mieszkańcy faveli,
a jaki aktorzy zewnętrzni, kim są odbiorcy wspomnianej oferty. Tekst oparto
na obserwacjach i badaniach terenowych autora. Pozostając przy problematyce
międzynarodowego zróżnicowania, Jacek Kubera i Stanisław Lisiecki omawiają
wpływ migrantów na ośrodek miejski na przykładzie miast w Niemczech i we
Francji. Autorzy dociekają na ile polskie miasta można określać mianem miast
migracyjnych. W konkluzji stwierdzają, że potrzebna jest polityka zapewniająca
„prawo do miasta” dla wszystkich, którzy chcą w nim mieszkać, niezależnie od
proweniencji. Oznacza to normatywne zagwarantowanie osobom urodzonym poza
Polską prawa do decydowania o dzielnicy, głosowania i kandydowania w wyborach samorządowych. Doświadczenia Francji i Niemiec pokazują, że brak polityki integracyjnej, pomijanie faktu istnienia imigrantów nie sprzyja wytworzeniu
się społecznych i kulturowych więzi pomiędzy imigrantem a państwem przyjmującym.
Kontynuując tematykę różnorodności, Sylwia Dudek-Mańkowska przybliża
obszary zróżnicowane społecznie na przykładzie badań mieszkańców Warszawy.
Autorka ustala, że warszawskie osiedla blokowe nie są postrzegane wyłącznie jako obszary heterogeniczne. Są osiedla, których mieszkańcy twierdzą, że stanowią
jednolitą grupę pod względem społecznym. Natomiast do miejsc postrzeganych
jako różnorodne społecznie należy rejon śródmiejskiego Powiśla i prawobrzeżna
12
Wprowadzenie
Stara Praga. Badania potwierdziły, że różnorodność społeczna można być źródłem
korzyści dla mieszkańców (poprawa bezpieczeństwa, rozwój więzi społecznych,
wzrost aktywności społecznej), jak i powodem konfliktów (rywalizacja czy agresja między mieszkańcami). Kolejny autor – Ryszard Zaradny – przybliża zmiany
w strukturze społecznej w ujęciu historycznym, procesy asymilacji i integracji
na przykładzie Zielonej Góry. Losy miasta mają swoją specyfikę ściśle związaną
z wydarzeniami, jakie następowały po 1945 r. Autor ogranicza cezurę czasową
analiz do 1980 r., kiedy to dokonały się zasadnicze przemiany demograficzne,
a miasto przekroczyło liczbę 100 tys. mieszkańców. Lokalna społeczność zielonogórska stanowiła soczewkę, w której skupiały się wszystkie problemy występujące w skali makro w tamtym okresie. Tematykę zróżnicowania społecznego
miast zamyka Roman Szul, który proponuje spojrzeć na historię miast jako historię zmieniających się języków w mieście i zmieniających się języków w relacji
miasta z otoczeniem. Zauważalne są dwie przeciwstawne tendencje: do różnicowania wewnętrznej sytuacji językowej miasta w fazie dynamicznego rozwoju
i przyciągania mieszkańców z różnych obszarów językowych oraz do ujednolicania sytuacji językowej miasta przez przechodzenie ludności na jeden wspólny
język w fazie dojrzałości miasta. Dwie tendencje występują również w relacjach
językowych miasta z otoczeniem: do ekspansji języka miasta na otoczenie i do
przejmowania przez miasto języka otoczenia. Współczesne państwa – reasumuje autor – z ideą jednego języka państwowego, powszechnym i obowiązkowym
szkolnictwem, środkami masowej komunikacji w tym języku, sprawiają, że ujednolicanie językowe w mieście i w relacjach miasto–otoczenie odbywa się w języku
państwowym (narodowym).
Książka Miasta – społeczne aspekty funkcjonowania z pewnością nie wyczerpuje całości problematyki przemian i wyzwań, które dotykają współczesne
ośrodki. Zaprezentowane analizy, stanowiska, wnioski to jedynie niewielki fragment opinii, jaki wyłania się z wymiany myśli nad kondycją dzisiejszych miast.
Redaktorki pracy żywią nadzieję, że lektura tekstów będzie stanowić inspirację
do wskazywania i popularyzacji przykładów dobrych praktyk w zakresie partycypacji obywatelskiej czy marketingu terytorialnego. Będzie też cennym głosem w dyskusji koncentrującej się na społecznych aspektach funkcjonowania
miast. Zwłaszcza, że autorzy, których teksty składają się na niniejszy tom, stanowią interdyscyplinarne grono. Są wśród nich politolodzy, socjolodzy, geografowie, historycy, prawnicy, ekonomiści. Reprezentują środowisko akademickie, jak
i organizacje pozarządowe. Niewątpliwie ma to cenny wpływ na prezentowane
treści.