Między Piątkiem a Sobotą

Spis treści
WSTĘP................................................................................................................ 5
ROZDZIAŁ I. NIEGDYSIEJSZE MIASTA....................................................... 7
1. Nim powstały miasta ................................................................................. 7
2. Piątek ....................................................................................................... 11
3. Orłów i powiat orłowski .......................................................................... 16
4. Sobota i okolice ....................................................................................... 26
5. Bielawy i Mroga ...................................................................................... 62
ROZDZIAŁ II. ZBLIŻENIE KRÓLÓW (?) ..................................................... 82
ROZDZIAŁ III. ZMIANY W PODZIALE ADMINISTRACYJNYM............. 90
ROZDZIAŁ IV. WALEWSCY I CESARZE FRANCUZÓW.......................... 96
1. Walewscy przed rokiem 1815.................................................................. 96
2. Maria z Łączyńskich Walewska i Napoleon I ....................................... 106
3. Maria i Ornano....................................................................................... 116
4. Syn cesarza Francuzów w Królestwie Polskim ..................................... 117
5. Aleksander Walewski w czasach Ludwika Filipa I ............................... 122
6. Aleksander Walewski a Napoleon III .................................................... 126
PODZIĘKOWANIA ....................................................................................... 134
BIBLIOGRAFIA............................................................................................. 135
3
4
Wstęp
Małe ojczyzny. Niezwykle istotny jest związek człowieka z regionem, z którego pochodzi. Tu są nasze korzenie, tu w dużej mierze kształtuje się nasza osobowość i nasze poglądy na świat. Choćby dlatego warto wiedzieć o swojej małej
ojczyźnie jak najwięcej. Celem mojej książki jest „ocalić od zapomnienia” to co
najcenniejsze w historii bliskiego mi regionu.
W samym centrum Polski położone są znane od wieków miejscowości Piątek, Sobota, Bilawy i Orłów. Były one jednymi z pierwszych miast w Polsce. Orłów przez setki lat nawet miastem powiatowym.
Poznając pewne szczegóły wydarzeń, które miały miejsce na tym skrawku
ziemi w środku Polski, możemy lepiej zrozumieć bardziej ogólne zagadnienia
z historii Polski i wyciągać z nich właściwe wnioski.
Pamiętam, z jak wielkim zainteresowaniem mieszkańcy Soboty słuchali informacji o wydarzeniach historycznych dotyczących tutejszych miejscowości
przekazywanych przez historyka dr. Jana Wegnera i znanego aktora Jana Ciecierskiego, w dniu 17 stycznia 1964 r. Świetlica szkolna w Sobocie, przeznaczona dla dorosłych, nie mogła pomieścić wszystkich osób, które chciały skorzystać
z odczytu tych dwóch, dziś już nieżyjących, przedstawicieli Towarzystwa Wiedzy Powszechnej. Dr Jan Wegner był kustoszem w Łowiczu, a później w Nieborowie. Mimo że wielu ludzi stało poza otwartymi drzwiami świetlicy, a odczyt
trwał kilka godzin, nikt nie odszedł przed jego zakończeniem. Jan Ciecierski
dziwił się, że nikogo nie skusiła chęć zapalenia papierosa.
Niewątpliwie świadczy to o dużej umiejętności przekazywania wiadomości,
ale nie bez znaczenia była też ich treść. Sądzę więc, że jeśli nie umiejętnością
przekazu, to treścią różnorodnych, często zaskakujących wiadomości historycznych uda mi się zainteresować i nieraz zadziwić moich Czytelników.
Region ten był terenem wielu burzliwych wydarzeń dziejowych.
Między Piątkiem a Sobotą miały miejsce wyjątkowo krwawe walki w czasie
bitwy nad Bzurą. Tu w 1939 r. żołnierze polscy atakowali niemieckie oddziały
i odnosili zwycięstwa. Do dramatycznych wydarzeń dochodziło wzdłuż granicy
utworzonej przez władze niemieckie. Przebiegała ona między Piątkiem a Sobotą.
Podczas okupacji hitlerowskiej niemal w każdej wsi były rodziny, które z narażeniem życia przechowywały osoby pochodzenia żydowskiego. Ogromną odwagę wykazywali nauczyciele prowadzący tajne nauczanie w zakresie programu
przedwojennego gimnazjum oraz historii i geografii Polski w szkołach powszechnych. Za przynależność do tajnych organizacji wojskowych wiele osób
zostało skazanych przez Niemców na karę śmierci lub pobyt w obozie koncentracyjnym. Zacięte walki trwały tu również w okresie pierwszej wojny światowej
5
i w czasach potopu szwedzkiego kiedy to wojska Karola Gustawa maszerujące
do Piątku przez Sobotę zaczęły napotykać na opór wojsk polskich. W Piątku zebrało się wówczas pospolite ruszenie, do którego przybył król Jan Kazimierz.
W tych okolicach zaczęły się zwycięstwa Stefana Czarnieckiego.
Z Walewic pochodził doskonały dyplomata polski i francuski Aleksander
Walewski, syn Napoleona I i Marii Walewskiej, który przez pięć lat był ministrem spraw zagranicznych Francji, a wcześniej „za waleczność, męstwo i dzielność” wykazane podczas powstania listopadowego został odznaczony Złotym
Krzyżem Virtuti Militari.
W Sobocie urodził się i wychowywał Artur Zawisza, który również wsławił
się podczas powstania listopadowego, ukrywał się we Francji, a w 1833 r. wziął
udział w zbrojnej wyprawie do kraju zorganizowanej przez pułkownika Józefa
Zaliwskiego. Pomnik Artura Zawiszy znajduje się w Łowiczu przy Alejach
Sienkiewicza, a imię tego bohatera nosi plac w centrum Warszawy.
Wyjątkowo nasilone były w tych okolicach również walki podczas powstania
styczniowego.
W Borowie, położonym między Piątkiem a Sobotą, urodził się były premier
Polski Władysław Grabski. Jego ojciec, powstaniec, przed powstaniem styczniowym z własnej woli uwłaszczył chłopów.
Właścicielem Mrogi, był rówieśnik A. Walewskiego i A. Zawiszy, syn ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego Stanisława Grabowskiego,
a wnuk króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Właściciel Soboty Stefan Stokowski, zaraz po odzyskaniu niepodległości
Polski po I wojnie światowej własnym kosztem zbudował kolejkę wąskotorową
do stacji Jackowice.
Już z tego krótkiego zarysu można się zorientować w całym bogactwie dziedzictwa regionu.
Jak tydzień ma sześć dni roboczych i niedzielę, tak książka ta składa się
z sześciu tomików poświęconych historii, a siódmym jest przewodnik turystyczny. Dla zaznaczenia siedmiotomikowego składu książki podaję nazwy dni tygodnia pod kolejunymi numerami tomików. Ciekawych obiektów zabytkowych
i innych godnych zwiedzenia jest tu na tyle dużo, że trzeba im poświęcić oddzielny tomik.
6
ROZDZIAŁ I.
NIEGDYSIEJSZE MIASTA
1. NIM POWSTAŁY MIASTA
Minęło już sto lat od utraty praw miejskich przez Piątek, Orłów, Sobotę
i Bielawy, a mimo to ciągle zachowują one atrybuty miast. Miastami były przecież około pół tysiąca lat. W XII i XIII w. zostały tu utworzone wsie o wymienionych nazwach, ale ludzie mieszkali na tych terenach dużo wcześniej. 6 km na
południo-wschód od Piątku znajduje się wieś Witów, w której jest jedno z najważniejszych stanowisk archeologicznych w środkowej Polsce. W Witowie archeolodzy odkryli cztery ślady szałasów z pozostałościami palenisk oraz narzędzia krzemienne z epoki paleolitu. Na podstawie dokładnych badań naukowych
prowadzonych w latach pięćdziesiątych XX w. przez Marię Chmielewską wiadomo, że już w około 8870 r. p.n.e. mieszkali tu ludzie. Szałasy pierwotnie
wsparte były na żerdziach wbitych w ziemię. Obozowisko to zamieszkiwało około 40 osób, tylko w okresie zimowym. Produkowano tu narzędzia z krzemieni.
W czasach rzymskich powstawały grody między Piątkiem a Sobotą, które
były ośrodkami wspólnot terytorialnych.1
W latach 1936 i 1937 archeolog Marian J. Gozdowski odkrył w Bielawach,
miedzy drogami do Rulic i do Zgody, dwa cmentarzyska z lat 300-150 p.n.e.
W 1947 r. napisał o jednym z nich w czasopiśmie "Światowit": "Znajduje się tu
cmentarzysko, na którym występują groby kloszowe, obwarowane i jamowe
/późnolatyńskie/”.2
We wczesnym średniowieczu, przed powstaniem państwa polskiego, teren
położony między Piątkiem a Sobotą należał do państwa, którego stolicą była Łęczyca. Ludność tego państwa nazywa się Łęczycanami. Przy granicach dawnego
państwa Łęczycan powstały miejscowości: Sobota, Bielawy, Psary, Waliszew,
Brzeziny, Inowłódz, Małogoszcz, Radomsko, Pajęczno, Sieradz, Kłodawa i Kutno.3
29 października 2002 r. W „Kurierze” TV Łódź program 3 podano wiadomość, że na trasie budowy autostrady w miejscowości Rogaszyn dokonano odkrycia dwóch studni dębowych z lat 900-1000 naszej ery. Przedstawia je zdjęcie
wykonane 29 czerwca 2003 r.
1
Tomasz Kordala, Z najdawniejszej przeszłości województwa płockiego, „Mazowsze”, 1995, nr 6/2/95.
Bohdan Nodzak, Bielawy wczoraj i dziś, w książce J. Wieteski Kościół i parafia w Bielawach.
3
Województwo łódzkie – przewodnik s. 22 i 23.
2
7
Rogaszyn – studnie dębowe z lat 900-1000 n.e.
Z biegiem rzeki Maliny z Piątku do grodziska stożkowego nazywanego Łysą
Górą jest odległość 4 km, a do tych dębowych studni jeszcze 1 km. Chcąc dojechać do tego miejsca samochodem trzeba z Piątku wyruszyć w kierunku Kutna
i po przebyciu 4 km skręcić w prawo. Od skrzyżowania jest jeszcze 2,5 km, blisko Jankówka na terenie przygotowanym do budowy autostrady A-1.
Teren należący obecnie do gminy Bielawy, położonej między Piątkiem a Sobotą, w IX w. znajdował się za zachodnią granicą Mazowsza. W końcu XIV w.
istniał już powiat orłowski, którego wschodnia granica, na odcinku SobotaGłowno, w przybliżeniu pokrywała się z granicą między dawnym państwem Łęczycan a Mazowszem i przebiegała w niedużej odległości na wschód od rzeki
Mrogi. Orłów, Sobota i Bielawy należały do powiatu orłowskiego, a Piątek do
powiatu łęczyckiego. Państwo Łęczycan, Mazowsze i istniejące wówczas od południowej strony opole – kasztelania rudzka w końcu IX w., po przyłączeniu do
siebie plemiennego państwa Wiślan, stały się zaczątkiem państwa polskiego.4
Duża ilość grodzisk średniowiecznych na tym terenie świadczy o tym, że było tu stosunkowo duże zaludnienie. Odległość między Piątkiem a Sobotą wynosi
18 km, między nimi jest aż sześć grodzisk: w Oreniczkach, Kterach, Orłowie,
4
Województwo łódzkie – przewodnik s. 21-22.
8
Borówku, Walewicach i w Sobocie. Na początku tworzenia się państwa polskiego tu miało miejsce największe zaludnienie. W XIV w. gęstość zaludnienia
przekraczała 20 mieszkańców na kilometr kwadratowy, w końcu 1968 r. w powiecie łowickim wynosiła 89 mszk/km kw, a w roku 2004 na terenie gminy Bielawy 38 mszk/km kw. (6272 mieszkańców a 164 km2).5
Do początku XIX w., wzdłuż prawego, południowego brzegu Bzury i prawych jej dopływów na tych terenach występowały wielkie bagna, a zalesienie
nie było tak duże jak w innych rejonach Polski, ale duże w stosunku do obecnego stanu. Pierwsze zapisy o Piątku pochodzą z roku 1241, o Sobocie z 1250,
o Bielawach z 1381, a o Orłowie z roku 1384. Nie oznacza to jednak, że wcześniej te miejscowości nie istniały. W tysiącznym roku zostało utworzone arcybiskupstwo w Gnieźnie. Piątek był własnością tego arcybiskupstwa prawie od początku istnienia. Prawdopodobnie z inicjatywy arcybiskupstwa gnieźnieńskiego
została też utworzona wieś Sobota, która należała do biskupstwa włocławskiego.
W tamtych czasach nie było jeszcze dróg podobnych do dzisiejszych, więc podróżowano głównie wzdłuż rzek, omijając bagna. Nad rzekami też osadzano nowe wsie.
Przed utworzeniem wspomnianych wsi istniał już na Mazowszu warowny
gród nad Bzurą o nazwie Łowicz. Nazwa ta wywodzi się prawdopodobnie stąd,
że tam jeżdżono łowić ryby. Gród ten zbudowali książęta mazowieccy za panowania Bolesława Chrobrego. Na początku XII w. jeden z tych książąt podarował
Łowicz z okolicą arcybiskupom gnieźnieńskim. Bulla papieża Innocentego II
wydana w Pizie w 1136 r. wymienia Łowicz jako własność arcybiskupów.6
Wiadomo, że w XIV w. przez Piątek i Sobotę biegła droga publiczna zwana
gościńcem. Została wymieniona w akcie sprzedaży ziemi w Borówku w 1415 r.
Stanowiła ona część drogi łowickiej, która łączyła Łowicz z Poznaniem. Już
w 1407 r. w akcie sprzedaży lasu przez Bogusława z Jagniątek jest informacja
o drodze z Soboty do Łowicza, która biegła wzdłuż lewego brzegu Bzury, a była
częścią drogi warszawsko-poznańskiej. Oprócz tej drogi istniały też inne np.
z Orłowa przez Kępadły, Gosławice, Przezwiska i Zakrzew, wzdłuż lewego
brzegu Bzury, a inna z Piątku do Łowicza przez Brzozów i Mrogę koło Bielaw
i dalej przez Chruślin na Mazowszu, ale również przez Sobotę już w 1429 r.
Można wiec było wybierać sobie drogę w zależności od ilości opadów w danym
czasie. Sobota odgrywała ważną role w ruchu drogowym, gdyż tu były dogodne
przejścia przez Bzurę, tzw. brody. Przy Sobocie Bzura płynęła dwoma płytkimi
korytami. Miało to zapewne duży wpływ na osadzenie tu wsi, a później miasta
5
6
R. Olaczek Przewodnik po województwie łódzkim s. 11 i 75.
H. Świątkowski Łowickie s. 6-7.
9
Soboty. Wspomniane wyżej drogi mogły powstawać razem z Sobotą. W 1331 r.
Krzyżacy przekroczyli Wisłę koło Płocka i drogą orłowską, przez Oporów,
Drzewoszki, Bedlno, Stanisławice przybyli na tutejszy teren, paląc całe wsie. Po
tych pożarach ludność Piątku, Orłowa, Soboty i Bielaw ze zdwojonym wysiłkiem budowała nowe, udoskonalone domy przyspieszając powstanie warownych
miast w tych miejscowościach. W 1357 r., kiedy właścicielem wsi Sobota był
wojewoda łęczycki Jan, w mieście Piątku odbywały się targi cotygodniowe.7
Miastami stawały się kolejno po sobie:
Piątek w 1339 r.,
Orłów w 1387 r.,
Sobta w 1393 r.,
Bielawy w 1403 r.
Podane tu daty oznaczają pierwsze wzmianki w źródłach pisanych, a nie dokładne lata nadania praw miejskich.
Wymienione miasta miały swoje herby.
Herby Orłowa, Soboty i Bielaw są przedstawione w II tomie książki pt.
„Miasta polskie w tysiącleciu”, o Piątku jest w niej dużo informacji historycznych, ale nie ma nic o herbie tego niemałego miasta.
Znalazłem go dopiero w roku 2003 w internecie pod adresem
http://www.republika.pl/a_kupski/woj._lodzkie/piatek_gm_hif.gif .
W różnych okresach różne było tempo rozwoju tych czterech miast, których
odległości mieściły się w granicach 6-18 km. Duże zasoby wyjątkowo dobrej
wody sprzyjały rozwojowi piwowarstwa. Wiadomość o wspaniałym piwie w tutejszych miastach rozchodziła się po całej Polsce poprzez handlarzy koni, którzy
licznie przybywali tu na jarmarki i gościli w wielu dobrze prosperujących
karczmach.
7
S.M. Zajączkowski Powiat orłowski.
10
Przypomnijmy sobie dialog przedstawiony przez Henryka Sienkiewicza
w powieści historycznej Potop:
„-
Gdzie to ona Sobota?
Niedaleko Piątku, wasza miłość.
Kpisz, Kiemlicz?
Zaś bym śmiał – odrzekł stary krzyżując ręce na piersiach i skłaniając
głowę – jeno się tam tak dziwnie miasteczka nazywają. To za Łowiczem,
wasza miłość, ale jeszcze kawał drogi.
- I jarmarki znaczne w onej Sobocie?
- Nie takie jak w Łowiczu, ale jest jeden w tej porze, na który nawet i z Prus
konie pędzą, i luda siła się zjeżdża”.
Największy rozwój tych miast przypadał na XV i XVI w.
J.A. Gierowski podaje w Historii Polski informację, że w latach 1655-1660
przez centralne ziemie polskie „przewaliła się [...] nawała wojsk szwedzkich,
brandenburskich i siedmiogrodzkich oraz posiłkowych cesarskich”. „Ich wpływ
na ostateczną ruinę gospodarki polskiej nie może być kwestionowany”. „Główne
szkody powodowały nie działania wojenne, ale akcja wybierania kontrybucji pieniężnych i żywnościowych, nierzadko kończona całkowitym pustoszeniem miasteczek i wsi czy nawet puszczanie ich z dymem”. „Po najeździe szwedzkim
i brandenburskim z lat 1655-1660 [...] na Mazowszu zaludnienie miast zmniejszyło
się o 70%. Wyludnienie dotknęło miasta wszelkiej kategorii, ale szczególnie
miasta mniejsze, z których wiele przybrało właściwie charakter osady rolniczej”.
Oczywiście to wszystko nie mogło ominąć tutejszych miast.8
2. PIĄTEK
Pierwsza wzmianka o Piątku pochodzi z 1241 r. Prawdopodobnie miejscowość ta została utworzona na polach,
należącej do księcia wsi Mroczkowice lub Mroskowice,
przy trakcie z Łęczycy do Łowicza. W dawnych dokumentach spotyka się nazwę Pyanthek. Miasto Piątek do 1796 r.
było własnością arcybiskupów gnieźnieńskich. Oni w XIV w.
zbudowali tu obszerny dwór. Najprawdopodobniej miejscowość tę nazwano Piątkiem dlatego, że w piątki wypadały tu postoje dostojników kościelnych udających się z Tumu do Łowicza.
8
Herb Piątku
J.A. Gierowski Historia Polski 1505-1764 s. 191-192.
11
W akcie sądowym z 1487 r. jest informacja o drodze łączącej Piątek z Sobotą. Zachował się akt sprzedaży wójtostwa w mieście Piątek z roku 1339.9 10
S.M. Zajączkowski w książce Powiat orłowski podał następującą informację:
„W 1381 r. pisał się z Bielaw Wojciech kanonik łęczycki, świadkujący na dokumencie arcybiskupa Jana wydanym w Łowiczu, a potwierdzającym sprzedaż
wójtostwa w tym mieście; w dwa lata później był on świadkiem na dokumencie
arcybiskupa Bodzanty. Wojciech z biegiem czasu został scholastykiem łęczyckim, kanonikiem gnieźnieńskim w randze kustosza i plebanem Piątku”11
W dokumencie z 1357 r. napisano o odbywającym się targu, a z roku 1397
o młynie w mieście Piątek.12
W 1429 r. Władysław Jagiełło potwierdził dawne przywileje miasta oraz
zwolnił Piątek od opłat celnych i targowych. Przywilej ten potwierdzono parokrotnie w XV i XVI w.13
Już przed 1448 r. istniał tu cech szewców, od 1450 r. miał swój statut cech
kuśnierzy, a od 1468 r. cech prasołów.14
W początkach XV w. arcybiskup gnieźnieński Wojciech herbu Jastrzębiec
przeznaczył probostwo w Piątku, z częścią dochodów, dziekanowi łowickiemu,
który został zobowiązany do utrzymywania wikariusza i rektora szkoły w Piątku.15
W 1460 r., w miejsce drewnianego, wzniesiony został murowany kościół pod
wezwaniem Świętej Trójcy, który istnieje do dziś, ale przebudowany w 1740 r.16
Wielki ołtarz w tym kościele pochodzi z zamkniętego przez Prusaków
w 1804 r. kościoła dominikanów w Łowiczu.17
W 1481 r. arcybiskup Jakub Sieniński założył i wyposażył szpital Świętego
Ducha w Piątku, przeznaczając na jego utrzymanie dziesięciny arcybiskupie
z Pludwin. Kapelan ustanowiony przy tym szpitalu zobowiązany był do przeznaczania połowy dochodów na utrzymanie ubogich.
W 1501 r. dodatkowo arcybiskup kardynał Fryderyk (Jagiellończyk) nadał
temu szpitalowi dziesięcinę z Lipni. W 1887 r. już ten szpital nie istniał, a należące do niego 22,5 morgi (12,6 ha) ziemi włączono do dóbr Piekary.18
9
Miasta polskie w tysiącleciu t. II s. 64.
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego t. VIII s. 64.
11
S.M. Zajączkowski Powiat orłowski.
12
Miasta polskie w tysiącleciu t. II s. 64.
13
Słownik geograficzny t. VIII s. 64.
14
Miasta polskie w tysiącleciu t. II s. 64.
15
Słownik geograficzny t. VIII s. 64.
16
Katalog zabytków sztuki w Polsce t. II powiat łęczycki.
17
Województwo łódzkie – przewodnik s. 125.
18
Słownik geograficzny t. VIII s. 64.
10
12
O dużym zaludnieniu i zamożności piętnastowiecznego miasta Piątek świadczy wysłanie w 1459 r. czternastu zbrojnych na wojnę pruską, gdy z innych
miast powiatu łęczyckiego wysyłano po dwóch, a z miast powiatu orłowskiego
na tę wojnę polsko-krzyżacką o Pomorze Sobota wysłała też dwóch, Orłów pięciu, a Bielawy sześciu mężczyzn.19 20
W 1512 r. było w Piątku 139 domów, w końcu XVI w. już 180, a w połowie
XVII w. – 320 domów i 1500 mieszkańców.
Wielkie zniszczenia spowodował w Piątku pożar w roku 1681. Cztery lata po
pożarze było tu tylko 40 domów. Dokładnie sto lat później było ich zaledwie 50,
a mieszkańców 1323. Ponownie w 1817 r. pożar strawił 46 domów. W roku
1820 było ich 120 i 1317 mieszkańców, a czterdzieści lat później miasto liczyło
144 domy i 1972 mieszkańców, czyli w 1860 r. domów było przeszło dwa razy
mniej niż w połowie XVII w., a mieszkańców nie przybyło zbyt wielu.21
Porównajmy to z rozwojem miasta Łodzi, która jest oddalona od Piątku nieco
ponad 30 km. Prawa miejskie uzyskała w 1414 r. Na przełomie XVI i XVII w.
miała 80-90 domów zamieszkałych przez 160 rodzin, w 1793 r. liczyła domów
44 a mieszkańców 191. Przez cztery stulecia była małym rolniczym miasteczkiem. W 1806 r. liczyła jeszcze zaledwie 767 mieszkańców, a już w 1828 r. było
ich 2843.
W 1820 r. rozpoczęto tam organizowanie ośrodka przemysłu wełnianego,
lnianego i bawełnianego. Jednymi z pierwszych większych zakładów były manufaktury Kopischa, Wendischa i Gajera, która w 1838 r. po zainstalowaniu i uruchomieniu maszyny parowej stała się pierwszą fabryką w Łodzi.22
Czy mogło to mieć wpływ na spowolnienie tempa rozwoju Piątku? Myślę że
tak, bo przecież tak szybki wzrost zaludnienia Łodzi nie mógł wynikać z nagłego
przyspieszenia rozmnażania się tamtejszej ludności. Na początku pierwszej wojny światowej (1914 r.) Łódź liczyła 600 tysięcy mieszkańców, a na początku
drugiej wojny światowej (1939 r.) było ich 672 tysiące.23
Te wojny nie były już w stanie zdegradować Łodzi do statusu wsi, natomiast
podziałały hamująco na rozwój wsi Piątek. W Słowniku geograficznym napisano,
że utracił on prawa miejskie w 1867 r., ale w przewodniku Województwo łódzkie
i w książce Miasta polskie w tysiącleciu podano, że nastąpiło to w roku 1870.
19
Miasta polskie w tysiącleciu t. II s. 64.
S.M. Zajączkowski Powiat orłowski.
21
Miasta polskie w tysiącleciu t. II s. 64.
22
Województwo łódzkie – przewodnik s. 54.
23
R. Olaczek Przewodnik po województwie łódzkim s. 76.
20
13
Miasto Piątek w 1511 r. otrzymało przywilej na jeden jarmark rocznie, od
1544 r. dwa jarmarki, a już w 1576 r., gdy wójtem gminy Piątek był Jakub Krzecieski, trzy jarmarki rocznie i targi w soboty. Do wójtostwa Krzecieskiego należał 1 łan ziemi i młyn.24 25
Wówczas w Piątku mieszkało ponad siedemdziesięciu rzemieślników i szesnastu kramarzy.26
W Piątku ciągle jeszcze kontynuowane są tradycje targowe. Targi poniedziałkowe stwarzają wrażenie, że Piątek jest miastem.
Już w 1512 r. oprócz szewców, kuśnierzy i prasołów mieszkali tu krawcy,
kowale, piekarze, rzeźnicy i tkacze.
Z miejscowych wyrobów szczególnym uznaniem cieszyło się piątkowskie
piwo, które w 1576 r. było tu produkowane przez 32 piwowarów. Targi i jarmarki
bardzo sprzyjały jego sprzedaży, stanowiąc główne dochody miasta. W 1578 r.
z czopowego, czyli podatku od sprzedanego piwa, wpłynęło do kasy miejskiej
Piątku 2585 zł. Dochód Łęczycy z czopowego wynosił w tym czasie 630 zł,
Brzezin 732 zł, a innych miast województwa łęczyckiego nie przekraczał 100 zł.
Czopowe stanowiło ósmą część wartości sprzedanego piwa.27
W XVI w. zbudowano kościół w Ciechosławicach i do tej nowo utworzonej
parafii w powiecie orłowskim przeszły Ciechosławice i Pęcławice z bardzo dużej
parafii piątkowskiej. Dziedzic Ciechosławic podarował parafii piątkowskiej łan
ziemi. Górki Pęcławskie zmieniały swą przynależność do parafii piątkowskiej
i ciechosławickiej oraz do powiatów łęczyckiego i orłowskiego.28
W połowie XVIII w. na cmentarzu w Piątku zbudowano drewniany, kryty
gontem kościół pod wezwaniem św. Wawrzyńca, który istnieje do dzisiaj.29 30
31 sierpnia 1655 r. król Jan Kazimierz przybył do rozmieszczonego pod Piątkiem
obozu, w którym zbierało się pospolite ruszenie łęczyckie, sieradzkie i brzeskokujawskie. Tu Stefan Czarniecki, stosując walki podjazdowe, zaczął odnosić sukcesy
w wojnie zwanej potopem szwedzkim, ale też Szwedzi dokonali wielu zniszczeń.31
W 1862 r. do mieszkańców miasta Piątek należały 482 hektary ziemi, a więc
mieszczanie zaczęli stawać się rolnikami. Po wprowadzeniu przez cesarza Aleksandra II w 1862 r. równouprawnienia dla osób różnych narodowości mieszkających w Królestwie Polskim zaczął się masowy napływ Żydów do Piątku. Daw24
Miasta polskie w tysiącleciu t. II s. 64.
Słownik geograficzny t. VIII s. 64.
Województwo łódzkie – przewodnik s.124.
27
Słownik geograficzny t. VIII s. 64.
28
S.M. Zajączkowski Powiat orłowski.
29
Katalog zabytków sztuki w Polsce t. II pow. łęczycki.
30
Województwo łódzkie – przewodnik s. 125.
31
J. Wegner Łowicz w latach „potopu” s. 69 i 73.
25
26
14
niej nie wolno im było tu mieszkać. Z czasem doszło do tego, że było ich tu więcej niż Polaków. Na 2392 mieszkańców w 1886 r. było 1303 żydów, 1005 katolików, 16 ewangelików i 8 prawosławnych.32 33
Wtedy jeszcze nie mogło być mariawitów, gdyż ta grupa wyznaniowa została
założona przez Felicję Kozłowską w obrębie polskiego katolicyzmu dopiero
w 1893 r. Jednak po wielkości zbudowanego przez nich około 1905 r. kościoła
i cmentarza można sądzić, że musieli się w Piątku wcześnie i sprawnie organizować. Dziś mają tu swoją „oazę” w środku Polski.
Żydzi najpierw całkowicie zawładnęli sferą działalności handlowej, ale również wypierali Polaków z innych zawodów. W 1884 r. było w Piątku 24 krawców, wszyscy Żydzi, na 9 piekarzy – 7 Żydów, wśród innych rzemieślników
6 Żydów, 5 Żydów było felczerami, a spośród Polaków był 1 lekarz i 2 akuszerki. Poza tym Polakami było: 9 stolarzy, po czterech: cieśli, gonciarzy, szklarzy
i tkaczy; po trzech: młynarzy, rymarzy i ślusarzy; po dwóch: gwoździarzy, stelmachów i tokarzy oraz czapnik, introligator, malarz, powroźnik i zegarmistrz.34
Miastem był jeszcze Piątek, gdy zbudowano tu drewnianą bożnicę, szkołę
i łaźnię.35
W 1796 r. Piątek stał się własnością rządu pruskiego, a więc przestał należeć
do arcybiskupów gnieźnieńskich36
Od początku istnienia Księstwa Warszawskiego (1807) Piątek był siedzibą władz
powiatu zgierskiego, później przejściowo powiatu łęczyckiego i w latach 1842-1867
okręgu zgierskiego. Wówczas istniał w Piątku sąd pokoju gmin okręgu III.37 38
W 1874 r. została założona w Piątku gminna kasa wkładowo-zaliczkowa
z początkowym wkładem 5333 rubli srebrnych, uzyskanym głównie z oszczędności budżetowych. W 1920 r. przemianowano Chrześcijańskie Towarzystwo
Pożyczkowo-Oszczędnościowe na Bank Spółdzielczy w Piątku.39 40
W VIII tomie Słownika geograficznego wydanym w 1887 r. napisano: „Pożar
w ostatnich czasach zniszczył archiwum miejskie (Piątku), dość bogate w przywileje i księgi radzieckie i wójtowskie”, a według Janiny Giżejewskiej: „W 1899 r.
prawie połowę drewnianej zabudowy Piątku zniszczył pożar, co zmusiło mieszkańców do budowy domów murowanych i wystawienia w latach 1904/1905 budynku straży pożarnej”.
32
Słownik geograficzny t. VIII s. 64.
Joanna Giżejewska, Małych miasteczek wczoraj, dziś, może jutro..., „Mazowsze”, 1995, nr 6/2/95.
34
Słownik geograficzny t. VIII s. 64.
35
Joanna Giżejewska, Małych miasteczek wczoraj, dziś, może jutro..., „Mazowsze”, 1995, nr 6/2/95.
36
Województwo łódzkie – przewodnik s.124.
37
Województwo łódzkie – przewodnik s.124.
38
Słownik geograficzny t. VIII s. 64.
39
Słownik geograficzny t. VIII s. 64.
40
Joanna Giżejewska, Małych miasteczek wczoraj, dziś, może jutro..., „Mazowsze”, 1995, nr 6/2/95.
33
15
Przed 1887 r. w gminie Piątek były dwie garbarnie, dwie olejarnie, 6 młynów
wodnych, 4 wiatraki, stacja pocztowa oraz dwie szkoły początkowe, jedna dla
chłopców, a druga dla dziewcząt. Dwa kilometry w kierunku południowym od
Piątku istniała cukrownia „Młynów”, która w 1923 r. uruchomiła swą kolejkę
wąskotorową przez Piątek w kierunku Soboty.41 42
W 1925 r. zbudowano przed Sobotą dwa mosty kolejkowe, jeden przez duży
dół, a drugi przez Bzurę, dzięki czemu kolejka ta stanowiła nie tylko połączenie
między Piątkiem i Sobotą, ale także umożliwiła transport cukru do stacji kolejowej Jackowice, po torach kolejki Stefana Stokowskiego z Soboty.43
Praw miejskich nie odzyskał Piątek pomimo zbudowania i uruchomienia fabryki maszyn rolniczych przez Makowskich w latach 1910-1915. Podczas okupacji zarządzał nią Niemiec Hans Sponheimer, a w okresie PRL została ona
upaństwowiona i rozbudowana. Działała jako Łęczyckie Zakłady Mechaniczne,
wytwarzające konstrukcje metalowe.
W 1930 r. zbudowano w Piątku elektrownię, a jeszcze przed 1939 r. trzy młyny. W 1907 r. zbudowano ochronkę dla dzieci, w 1935 r. budynek Szkoły Podstawowej im. Marszałka Józefa Piłsudskiego, który znacznie rozbudowano w roku
2000. W 1963 r. oddano do użytku budynek, w którym mieści się Zespół Szkół
Mechanizacji Rolnictwa w Piątku. W lipcu 1996 r., w bardzo ładnym, zaledwie
czteroletnim wówczas budynku Urzędu Gminy Piątek, poinformowano mnie, że
miejscowość ta liczyła wtedy 2170 mieszkańców i nadal była wsią. Jako ciekawostkę dodam, że tę sprawność działania urzędu zapewniał komputer. Urzędy sąsiednich gmin korzystały już z kserokopiarek, ale z komputerów jeszcze nie.
3. ORŁÓW I POWIAT ORŁOWSKI
Orłów leży na lewym, północnym brzegu Bzury, 10 km
od Piątku i 10 km od Soboty, a od Kutna 16 km. W drugiej
połowie XIII w. powstał obronny gród kasztelański Junoszów Orłowskich na południowym, prawym brzegu Bzury.
Wokół były podmokłe, torfowe łąki. Do dziś pozostało
grodzisko stożkowe. Badania archeologiczne prowadzone
w latach 1984/85 wykazały, że na tym grodzisku była budowla, która najprawdopodobniej posiadała wieże obronne
podobne do tych, które widnieją w herbie Orłowa. Cały ten
41
42
43
Herb Orłowa
Słownik geograficzny t. VIII s. 64.
Joanna Giżejewska, Małych miasteczek wczoraj, dziś, może jutro..., „Mazowsze”, 1995, nr 6/2/95.
Archiwum Państwowe m. st. Warszawy Oddział w Łowiczu – akt notarialny Zygmunta Wasiutyńskiego z Warszawy rep. 535/1924.
16
obiekt został spalony w początkach XIV w., prawdopodobnie podczas przemarszu Krzyżaków w 1331 r. Po pożarze poszerzono i podwyższono nasyp używając torfu, ziemi i kamieni. Nowo powstały kopiec miał około 50 m średnicy. Na
tym nasypie zbudowano dom będący siedzibą właścicieli Orłowa. Górną płaszczyznę kopca otoczono ostrokołem, a poza nim wystawiono budynki gospodarcze. Około XV w. obiekt ten świadomie został opuszczony z powodu zbyt dużego zaludnienia i braku możliwości rozbudowy na bagnistym terenie.44
Najstarsza pisemna wiadomość o Orłowie pochodzi z 1384 r., z sądu komisarskiego. Informuje ona o tym, że Dadźbog z rodu Junoszów z Orłowa był
świadkiem w sprawie arcybiskupa Bodzanty. Sąd w Orłowie powstał w XIV w.
razem z powiatem orłowskim, prawdopodobnie za panowania Kazimierza Wielkiego. Zachowane orłowskie księgi sądowe pozwoliły Stanisławowi Marianowi
Zajączkowskiemu wydobyć i przekazać do publicznej wiadomości cenne informacje o Orłowie i powiecie orłowskim z tak dawnych czasów. Teraz możemy je
czerpać z jego książki Powiat orłowski do lat siedemdziesiątych XVI wieku. Studia z dziejów osadnictwa [...]. Z tej książki dowiadujemy się, że w latach 13921409 we wsi Orłów mieszkali kmiecie o takich imionach jak Grzegorz, Jan, Mikołaj, Piotr, ale również Liska, Szarejko, Głód czy też Starosta. Orłowska Wieś
istniała obok miasta Orłów i używane wówczas pojęcie przedmieścia orłowskiego prawdopodobnie do niej się odnosiło. W 1576 r. w Orłowskiej Wsi znajdowało się ponad siedem łanów zasiedlonych przez kmieci. Kompleks orłowski należał do rodziny Orłowskich herbu Junosza.
Herb Junosza
Poza miastem i wsią Orłów, posiadali oni swe dobra w powiatach łęczyckim i brzezińkim. Z 1393 r.
pochodzi zapis o Piotrku, mieszczaninie z Orłowa.
Z tego zapisu wiadomo, że Orłów był miastem w 1387 r.
Nie oznacza to jednak, że wcześniej Orłów nim nie
był. Rok 1387 przyjmujemy umownie za początek istnienia miasta Orłowa, dlatego że nie ma innej możliwości dokładniejszego wyznaczenia daty powstania
tego miasta. Po pożarze zabudowy z prawej strony
Bzury, powstało miasto Orłów na lewym, północnym,
bardziej suchym jej brzegu. Przed 1387 r. istniał tu Tak jest przedstawiony w książce
drewniany kościół i szkoła przy kościele, a również sąd Herby rodów polskich
szlachecki na okręg powiatu orłowskiego. W 1393 r. właścicielami Orłowa byli
Jan i mały Jan, a później Tomek, Ziemek, Goszczeja, Myślibor i inni. Imię Myślibor występowało wśród szlachty, a nie było znane wśród chłopów i miesz44
Joanna Giżejewska, Małych miasteczek wczoraj, dziś, może jutro..., „Mazowsze”, 1995, nr 6/2/95.
17
czan. Znaczniejszym przedstawicielem właścicieli Orłowa, czyli rodziny Orłowskich, był Jakusz, który był podkoniuszym łęczyckim, a później kasztelanem
brzezińskim. Miał on trzech synów: Ziemka, Dadźboga i Jana. Po śmierci ojca
w 1424 r. dokonali oni podziału Orłowa, ale zawsze jeden z nich miał władzę
nad całością. W pierwszym roku był nim Ziemek jako najstarszy, a później Dadźbog, Jan i znowu Ziemek, co roku inny. Ten, który w danym roku sprawował
władzę był wójtem, młynarzem i łaziebnikiem, czyli sprawującym nadzór nad
młynem i łaźnią miejską. Sprawujący urząd wójta miał wyłączne prawo do zamieszkiwania ze swą rodziną w grodzie na grodzisku. Bracia ci dzielili się po
równo dochodami i wkładem pracy np. przy naprawach grodu i grobli. Kolatorem kościoła natomiast został po ojcu najstarszy syn Ziemek, a po nim miał zostać jego najstarszy syn itd. Gdyby natomiast Ziemek nie miał syna, to kolatorstwo przeszłoby w ręce jego brata Dadźboga, a później jego najstarszego syna
itd.45
Najprawdopodobniej synowie Jakuszy Orłowskiego, wypełniając wolę ojca,
w 1430 r. zbudowali istniejący do dziś murowany kościół p.w. Bożego Ciała
i św. Jadwigi.46
Poprzedni kościół stał w innym miejscu. Dla proboszcza zbudowano dwór,
urządzono ogród i sadzawkę. Uposażenie ziemskie proboszczów orłowskich wynosiło dwa łany ziemi ornej, łąki oraz laski. Z łanów folwarcznych Orłowa pleban otrzymywał dziesięcinę snopową. Z pól należących do mieszczan lub
przedmieszczan pobierał ją nie w naturze, lecz w pieniądzach, w wysokości 7,5
grosza z łanu. Pieniądze te były potrzebne na utrzymanie wikarych pracujących
przy kościele orłowskim. Poza tym z każdego domu w mieście pleban dostawał
kolędę po pół grosza. Ponadto księża otrzymywali dziesięcinę z pól kmiecych
Gnojna i Raszewa, z parafii kutnowskiej. Z pól kmiecych Mirosławic dziesięcinę
snopową pobierało arcybiskupstwo, a z Żeronic i Mosiembrzy parafia w Bedlnie.
Proboszczowi orłowskiemu przysługiwała również kolęda z Mirosławic w wysokości grosza od osadnika. W 1472 r. odbył się proces sądowy dotyczący sporu
o dziesięcinę z połowy wsi Grójec. Spór ten rozstrzygnął, będący wówczas sędzią, proboszcz parafii łowickiej Mikołaj z Bielikowa na korzyść proboszcza
z Orłowa przeciwko arcybiskupowi. W 1505 r. w księgach sądowych odnotowano spór miedzy Anną z miasta Orłowa i Grzegorzem z Gosławic. W latach 1409
i 1576 wymieniony jest rektor szkoły parafialnej w Orłowie. Parafia orłowska
powstała razem z powstaniem miasta. W 1395 r. wójtem Orłowa był Jan, a w latach 1416-1432 Andrzej.
45
46
S.M. Zajączkowski Powiat orłowski.
Katalog zabytków sztuki woj. łódzkie pow. kutnowski.
18
W latach 1414-1419 Jan sprawował urząd burmistrza Orłowa. W XV w. zlikwidowano dziedziczne wójtostwo w Orłowie, a powołano do rządzenia radę
miejską z burmistrzem na czele. Wówczas w Orłowie działali tacy rzemieślnicy
jak kołodziej Stanisław, kowal Jan, tkacz Maciej, rzeźnicy Bartłomiej i Wojciech
oraz inni. W latach trzydziestych XV w. rozpoczęto w Orłowie produkcję sukna.
Używano do tego maszyny o nazwie folusz. Wiadomo, że w XV w. istniały
karczmy w Orłowie.47
W 1550 r. król Zygmunt August wydał właścicielom Orłowa dokument zezwalający na zmianę dnia odbywania targów z czwartków na wtorki i organizowanie czwartego jarmarku w ciągu roku. W 1559 r. zmarł wybitny kaznodzieja
polski, pochodzący z Orłowa, Łukasz Anguilinus.48
Na 1576 r. wyznaczono w Orłowie stawkę nadzwyczajnego podatku gruntowego, zwanego poborem, w wysokości 10 grzywien i 24 groszy, czyli dwa razy
tyle co pobierano dotychczas podatku łanowego. Ponieważ jednak w tym roku
wybuchł w Orłowie straszliwy pożar, powodujący ogromne zniszczenia, to Orłów oddał do skarbu państwa tylko 5 florenów, gdy Piątek zapłacił 146, Łęczyca
207, Brzeziny 271, ale Łódź tylko 4 floreny. Po pożarze w Orłowie zostało tylko
czterech rzemieślników i każdy z nich zapłacił tylko 4 grosze podatku. W XV w.
Orłów należał do grupy miast średnich, a w XVI w. do miast małych. W końcu
XV w. i w wieku XVI liczba mieszkańców Orłowa wahała się między 500
a 1000 osób. Pod koniec XVI w. właścicielem Orłowa był Paweł Orłowski /1576 r./,
po nim Andrzej Dembowski, a później jego spadkobiercy.
W końcu XVIII w. właścicielem Orłowa był starosta nieszawski Serafin Sokołowski, a następnie jego zięć, generał Ambroży Skarżyński.49
W XIX w. ilość mieszkańców Orłowa szybko rosła, ale domów nie przybywało.
W drugiej połowie XIX w. Orłów należał do rodziny Orsettich.50
W VII tomie Herbarza polskiego K. Niesieckiego na stronach 130-131 można znaleźć ciekawe informacje o tym rodzie. „Familia ta z Włoch do Polski
przybyła i dotąd (1841) w obu krajach znajduje się licznie rozrodzona. Według
Hackiego piszą się Orsetti nie Orszeti jako Niesiecki wypisał. Pierwszy z nich
przybył do Polski Wilhelm Orsetti i zasłużywszy się dobrze nowej ojczyźnie
przypuszczony został przez Jana Kazimierza Króla do indygenatu (1659), który
tu w skróceniu zamieszczamy”. Podany tam tekst jest napisany po łacinie i są
w nim wymienione najważniejsze zasługi Wilhelma Orsettiego, dzięki którym
otrzymał on szlachectwo polskie. Hacki wyjaśnia, że „Orsettowie wielką sub47
S.M. Zajączkowski Powiat orłowski.
Miasta polskie w tysiącleciu t. II s. 59.
49
Słownik geograficzny t. VII s. 582.
50
Joanna Giżejewska, Małych miasteczek wczoraj, dziś, może jutro..., „Mazowsze”, 1995, nr 6/2/95.
48
19
stancyą swoję, na dobro tej ojczyzny obrócili, z wielkim swym uszczerbkiem,
[...] za to Rzeczpospolita przypuściła ich do indygenatu (czyli nadania szlachectwa), który otrzymawszy osiedli na Podlasiu”.
Według Niesieckiego „Piotr Orszeti cześnik i pułHerb Nałęcz
kownik królewski, miał za sobą Gąsiorowską kasztelankę inowrocławską”. Ich syn Władysław wydał swą
córkę Maryannę za Wilxyckiego.51
W XIII tomie Herbarza szlachty polskiej – Rodzina
Seweryn Uruswki wspomniał o Orsettich herbu Złotokłos.52
W Złotej księdze szlachty polskiej Teodora Żychlińskiego możemy przeczytać na stronie 103, że „Wilkxycki Ignacy cześnik orłowski, miał dziewięcioro dzieci.
Spośród nich Piotr Wilkxycki ożenił się z Orsettówną,
a Zofia Wilkxycka wyszła za mąż za Kalksteina”. Omawiając historię rodu Kalksteinów autor napisał, że Józef
poślubił Zofię Nałęczównę Wilkxycką.53
Oznacza to zapewne, że Wilkxyccy, albo raczej Wilxyccy pieczętowali się
herbem Nałęcz, czego potwierdzenie znajdujemy w Waliszewie należącym do
gminy Bielawy, a w dawnych stuleciach do powiatu orłowskiego. Nad głównym
wejściem do kaplicy, przy kościele parafialnym, jest dobrze widoczny herb Nałęcz, a nad nim napis: „Tu są złożone na wieczny spoczynek zwłoki Piotra i Maryanny z Orsettich Wilxyckich małżonków tudzież dzieci ich Anieli, Karoliny,
Maryanny córek, Benedykta Wilxyckiego syna fundatora kaplicy, ostatniego potomka familii Wilxyckich, dawniej dziedzica dóbr Psary”.
Podczas wojny szwedzko-polskiej w latach 1655-1660 miasto Orłów zostało
zniszczone doszczętnie. Później długo trwały spory o granice między dobrami
starostwa orłowskiego. Dopiero na sejmie warszawskim w latach 1773-1775 została ustanowiona specjalna komisja, która rozstrzygnęła ten spór.54
W 1764 r. w Orłowie mieszkały dwie rodziny żydowskie.55
W 1827 r. istniały 23 domy zamieszkiwane przez 274 osoby. W drugiej połowie XIX w. część mieszkańców Orłowa znalazła zatrudnienie w browarze i od
1871 r. w gorzelni.56
51
Herbarz polski K. Niesieckiego t. VII s. 130-131.
Rodzina – Herbarz szlachty polskiej Seweryna Uruskiego t. VIII.
53
Teodor Żychliński Złota księga szlachty polskiej s. 103.
54
Słownik geograficzny t. VII s. 582.
55
Miasta polskie w tysiącleciu t. II s. 59.
56
Słownik geograficzny t. VII s. 582.
52
20