dr Jacek Napierała Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

dr Jacek Napierała
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Wybrane instytucje p r a w a cywilnego znajdujące zastosow a n i e w z w i ą z k u z likwidacją przedsiębiorstwa państwowego *
I. Niniejsze o p r a c o w a n i e sporządzone zostało w formie
o d p o w i e d z i na następujące pytania:
Po pierwsze - kto jest dysponentem majątku (a w szczególności
praw do gruntu) po zlikwidowanym przedsiębiorstwie państwowym;
Po drugie — co wchodzi w skład mienia po likwidacji przedsiębiorstwa, a w szczególności jaka treść prawa do gruntu?
Po trzecie - jakie są przesłanki skutecznego zadysponowania
tym mieniem, a w szczególności:
1) czy znajdują zastosowanie art. 519 i art. 526 k.c.,
2) w jaki sposób prawo to może zostać oddane do odpłatnego
korzystania:
a) czy wymagany jest przetarg oraz
b) jaka jest wymagana forma umowy.
II. P o d m i o t u p r a w n i o n y do d y s p o n o w a n i a majątkiem
przejętym po likwidacji przedsiębiorstwa p a ń s t w o w e g o
A. D y s p o n o w a n i e nieruchomościami gruntowymi
1. Zgodnie z art. 49 zd. 2 u.p.p. 1 , po likwidacji przedsiębiorstwa państwowego „o przeznaczeniu tego majątku decyduje or-
1
Niniejsze opracowanie zostało dokonane na zlecenie Krajowej Rady Nortarialnej.
U s t a w a o przedsiębiorstwach państwowych z 22 II 1981 r. (tekst jednolity:
Dz.U. z 1991 Nr 18, poz. 80 z późn. zra.l.
76
Wybrane instytucje prawa cywilnego.
gan założycielski zgodnie z ustawą o prywatyzacji przedsiębiorstw, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej". Sposób
postępowania z mieniem pozostałym po likwidacji przedsiębiorstwa z przyczyn ekonomicznych określa art. 40 u.u.p.2, w myśl którego w takiej sytuacji: „organ założycielski, w imieniu Skarbu
Państwa, może: 1) wnieść mienie pozostałe po likwidacji przedsiębiorstwa lub jego część, 2) sprzedać mienie pozostałe po likwidacji przedsiębiorstwa lub jego część". Również z art. 37 i nast.
upp wynika, iż przedsiębiorstwem, w rozumieniu przedmiotowym, po likwidacji przedsiębiorstwa jako podmiotu, dysponuje
organ założycielski w imieniu Skarbu Państwa.
Pojawia się jednak pytanie: czy wyżej przytoczone przepisy
znajdują zastosowanie w sytuacji, gdy przedmiotem praw majątkowych przejmowanych po przedsiębiorstwie państwowym są
nieruchomości? Zgodnie bowiem z art. 2 ust. 1 ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości: „Gospodarka
gruntami stanowiącymi własność Skarbu Państwa należy do właściwych wojewodów i rejonowych organów rządowej administracji ogólnej, a gruntami stanowiącymi własność gminy - do właściwości rad gmin, o ile przepisy szczególne nie stanowią inaczej".
Przyłączam się do opinii, że dysponowanie gruntami po zlikwidowanym przedsiębiorstwie państwowym należy do organu
założycielskiego. Przepisy ustawy prywatyzacyjnej są bowiem
przepisami szczególnymi w stosunku do ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami. Wskazuje na to analiza przepisów ustawy
o prywatyzacji, których celem jest dokonanie jedną czynnością
prawną przekształcenia własnościowego całego przedsiębiorstwa:
,jest więc oczywiste, że organowi temu (założycielskiemu - J.N.)
musi przysługiwać prawo dysponowania gruntami, w przeciwnym bowiem razie majątek przedsiębiorstwa państwowego musiłby ulec rozbiciu na części, a więc przedsiębiorstwo to - wbrew
wyraźnemu przepisowi prawa - nie mogłoby być przedmiotem
obrotu jako całość"'3. Podkreślić należy również, iż sam art. 2 ust.
1
3
Ustawa o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych z 13 VII 1990 r. (Dz.U.
Nr 60, poz. 253 z późn. zm.).
B. Ziemianin, Dysponowanie gruntem po likwidacji przedsiębiorstwa państwowego, „News - Nowości Państwa Prawa" 4/1992, s. 12.
77
REJENT Nr 11 - listopad 1994 r.
1 ustawy o gospodarowaniu gruntami rozstrzyga o tym, że znajduje zastosowanie „o ile przepisy szczególne nie stanowią inaczej", a z kolei art. 49 u.p.p. odsyła w pierwszym rzędzie do ustawy prywatyzacyjnej.
2. Przyjęcie, iż dysponowanie nieruchomościami po zlikwidowanym przedsiębiorstwie państwowym należy do kompetencji organu założycielskiego, wywołuje szereg konsekwencji praktycznych. Między innymi należy przyjąć, że organ założycielski może
dysponować nieruchomościami przedsiębiorstwa bez względu na
ich „przynależność terytorialną".
B. D y s p o n o w a n i e Zasobem Własności Rolnej Skarbu
Państwa
W ustawie z 10 października 1991 r.4 skutki majątkowe likwidacji m.in. państwych przedsiębiorstw gospodarki rolnej wyznaczają normy regulujące stosunki pomiędzy: likwidowanym
przedsiębiorstwem, Skarbem Państwa oraz Agencja Własności
Rolnej Skarbu Państwa. Przedmiotem regulacji jest bowiem z
jednej strony (1) - przejęcie majątku po likwidowanym przedsiębiorstwie przez Agencję, z drugiej strony natomiast (2) stosunek
prawny pomiędzy Agencją a Skarbem Państwa.
ad 1)
Zgodnie z przytaczanym wyżej art. 40 u.p.p., mienie pozostałe
po likwidacji przejmuje Skarb Państwa lub Agencja Własności
Rolnej Skarbu Państwa. Pojawia się zatem pytanie: który z tych
podmiotów jest sukcesorem stosunków majątkowych po zlikwidowanym przedsiębiorstwie? Słusznie zarzuca się ustawodawcy, że
kwestii tej nie uregulował jednoznacznie. Z jednej bowiem strony,
zgodnie np. z art. 5 pkt 3 ustawy, ,Agencja wstępuje w prawa i
obowiązki po zlikwidowanym państwowym przedsiębiorstwie gospodarki rolnej", a „wykreślenie przedsiębiorstwa z rejestru
przedsiębiorstw państwowych następuje z dniem podjęcia przez
organ założycielski decyzji o likwidacji przedsiębiorstwa" (art.
4
Ustawa o gospodarowaniu nieruchomościami roln
zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 107, poz. 464 z późn. zm.).
78
Wybrane instytucje prawa cywilnego.
14 ust. 1). Z drugiej strony natomiast to „organ założycielski
przekazuje Agencji mienie oraz wierzytelności i zobowiązania po
zlikwidowanym przedsiębiorstwie (art. 14 ust. 3). Jaki zatem jest
status majątkowy tego mienia od czasu decyzji likwidacyjnej do
czasu jego przekazania?
Moim zdaniem, zarówno sama ustawa, jak i treść art. 49 upp
dostarczają więcej argumentów na rzecz tezy, że sukcesorem sytuacji majątkowej po zlikwidowanym przedsiębiorstwie jest bezpośrednio Agencja (np. do niej tylko mogą kierować roszczenia
dotychczasowi kontrahenci przedsiębiorstwa) 5 . Dla skutecznego
przejścia „mienia oraz wierzytelności i zobowiązania" na Agencję
niezbędne jest jego formalne przekazanie przez organ założycielski w trybie art. 19 ustawy Przejęte mienie jest skądinąd również mieniem Skarbu Państwa, którym Agencja gospodaruje na zasadach określonych w rozdziale 5 niniejszej ustawy (art. 14 ust. 5).
Zasadniczym celem Agencji nie jest bowiem „działanie w oparciu o
własny majątek, co gospodarowanie mieniem tworzącym Zasób
Własności Rolnej Skarbu Państwa" 6 .
ad 2)
Charakter „władztwa" przysługującego Agencji w stosunku
do mienia tworzącego „Zasób" próbuje wyjaśnić się przy pomocy
konstrukcji powiernictwa 7 . Rozwijając tę myśl należy podkreślić,
że: „w szczególności możliwa jest sytuacja, w której określone prawa rzeczowe lub obligacyjne, należące do jednego podmiotu, znajdują w drodze przepisu ustawy przydzielone innej osobie w taki
sposób, że wykonywanie tych praw zostaje ograniczone tylko w
stosunku wewnętrznym między tak ustanowionym powiernikiem
a drugą stroną istniejącego z mocy ustawy stosunku powiernic5
Por. Uchwalę Sądu Najwyższego z 11 VI 1993 r., III CZP 68/93 (OSP z 1994,
poz. 84 z glosą F. Zedlera).
6
C. Banasiński, P. Czechowski, Kome
chomościami rolnymi Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw, Warszawa 1992, s. 22. Por. także uzasadnienie do przytaczanego w poprzednim
przypisie orzeczenia.
7
Por. np. B. Załęska-Świątkiewicz, Z
„Rejent" nr 3-4/11 z 1992 r., s. 55.
79
REJENT Nr 11 - listopad 1994 r.
twa 8 ". Stosunek powiernictwa powoduje zarazem, iż na zewnątrz
powiernik występuje jako wyłączny dysponent określonego prawa,
działając we własnym imieniu i ponosząc „własną" odpowiedzialność za te działania 9 .
Biorąc pod uwagę wspomniane „modelowe"cechy stosunku
powiernictwa, przy analizie przepisów określających status prawny Agencji, należy podkreślić: a) zgodnie z art. 5 ust. 1 ustawy
Skarb Państwa powierza Agencji wykonywanie prawa własności i
innych praw rzeczowych w stosunku do mienia tworzącego Zasób
„na jego rzecz"; b) panuje raczej zgodność poglądów, że uprawnienia właścicielskie w stosunku do mienia Zasobu wykonuje Agencja we własnym imieniu 10 ; c) różne natomiast zajmowane są stanowiska co do tego, czy Agencja w stosunkach z osobami trzecimi
działa jako właściciel tego mienia. Z jednej bowiem strony można spotkać się ze stwierdzeniem, że ,Agencja jako powiernik Skarbu Państwa, występuje jako właściciel, przy czym zakres umocowania Agencji określony jest przez cel jej utworzenia oraz jej
zadania". Z drugiej strony natomiast „mienie", które tworzy Zasób,
jest mieniem Skarbu Państwa, nie zaś Agencji. Agencja nim tylko
dysponuje na zasadach określonych w ustawie i w Statucie" 11 . To
ostatnie stwierdzenie znajduje wsparcie w art. 12, 13 i 14 ustawy
mówiących o majątku Skarbu Państwa, którym Agencja „gospodaruje", „włada" lub „dysponuje".
III. Skutki likwidacji przedsiębiorstwa w sferze majątkowej
A. Sukcesja „sytuacji majątkowej" przedsiębiorstwa
J a k z powyższego wynika, dysponentem mienia pozostałego
po likwidacji przedsiębiorstwa (w tym także nieruchomości) jest
9
10
11
8
A. Kędzierska-Cieślak, Powiernictwo (próba określenia kon
„Państwo i Prawo" 8-9/1977, s. 50.
Tamże, s. 52. Szerzej w tej kwestii por. T. Dybowski, Zasada jedności własności
państwowej a stosunek powiernictwa, „Państwo i Prawo" 10/84, s. 17 i nast.
C. Banasiński, P. Czechowski, op. cit., s. 22.
Tamże, s. 22.
80
Wybrane instytucje prawa cywilnego.
organ założycielski bez względu na to, czy likwidacja dokonana
została z przyczyn ekonomicznych, czy też w celu prywatyzacji.
Natomiast majątkowe konsekwencje mogą być przy obu tych
sposobach likwidacji zróżnicowane.
a) Likwidacja z przyczyn e k o n o m i c z n y c h
1. Przypomnijmy, że zgodnie z art. 49 tej ustawy Skarb Państwa
lub Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa przejmuje mienie
pozostałe po likwidacji przedsiębiorstwa.
Z kolei, w myśl art. 44 k.c. mieniem jest własność lub inne
prawa majątkowe. Pojęciem „mienia" - w odróżnieniu od pojęcia
„majątku" - posługuje się ustawodawca w odniesieniu do praw majątkowych (aktywów), bez konieczności jego relatywizacji do określonej osoby12. Przy takim założeniu należy przyjąć, że po likwidacji z przyczyn ekonomicznych przejęciu przez Skarb Państwa nie
podlegają obowiązki tego przedsiębiorstwa. Jest zresztą zgodne z
istotą tej postaci likwidacji. Zgodnie bowiem z art. 18a u.p.p.: „likwidacja przedsiębiorstwa państwowego w tym trybie polega na
zadysponowaniu jego składnikami materialnymi i niematerialnymi, o których mowa w art. 55/1 k.c. i wykreśleniu przedsiębiorstwa z rejestru, po zaspokojeniu lub zabezpieczeniu wierzycieli".
Należy również podkreślić, że postępowanie likwidacyjne nie
jest przeszkodą dla zaspokojenia interesów wierzycieli przedsiębiorstwa w trybie egzekucji generalnej, w oparciu o prawo upadłościowe. Przyjęcie, że na mocy art. 49 u.u.p. następuje ex lege
przejęcie przez Skarb Państwa długów przedsiębiorstwa państwowego prowadziłoby w wielu wypadkach do polepszenia sytuacji
jego wierzycieli „kosztem" Skarbu Państwa. Byłoby to sprzeczne z
art. 40 § 1 k.c.
2. Założenie, że art. 49 upp nie reguluje problematyki przejęcia długów przedsiębiorstwa nie jest równoznaczne z akceptacją
tezy o wyłączeniu odpowiedzialności Skarbu państwa za ewentualne długi, gdyby doszło do zlikwidowania przedsiębiorstwa
przed zaspokojeniem lub zabezpieczeniem wierzycieli w inny
12
Z. Radwański, Prawo cywilne - część ogólna, Warszawa 1993, s. 107.
81
REJENT Nr 11 - listopad 1994 r.
sposób. Zgodnie bowiem z uchwala składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z 10 XI 1992 r. (II CZP 106/92), w takiej sytuacji
znajduje zastosowanie art. 40 § 2 k.c. 13 „W razie nieodpłatnego
przejęcia na podstawie obowiązujących ustaw, określonego składnika mienia od państwowej osoby prawnej na rzecz Skarbu Państwa, ten ostatni odpowiada solidarnie z osobą prawną za zobowiązania powstałe w okresie, gdy składnik stanowił własność danej
osoby prawnej, do wysokości wartości tego składnika, ustalonej
według stanu z chwili przejęcia, a według cen z chwili zapłaty".
Odpowiedzialność Skarbu Państwa za długi przedsiębiorstwa powstałe w okresie, gdy składnik jego stanowił jego własność, jest
ograniczona pro uiribus patrimonii, a więc do określonej (oznaczonej) wysokości. Wierzyciele mogą więc poszukiwać zaspokojenia nie tylko ze składników mienia, które zostały przez Skarb
Państwa przejęte 14 . Inna sprawa, iż w praktyce powstają wątpliwości, w jaki sposób konkretne długi należałoby spłacić (np. czy
proporcjonalnie?) oraz jak obliczać podstawę ograniczenia odpowiedzialności. O ile bowiem stan aktywów z chwili przejęcia (likwidacji) da się ustalić z bilansu przedsiębiorstw, to wskazane metody szacowania wartości może okazać się problematyczne. W
razie sporu oszacowanie określonego kompleksu majątkowego
(składników) należy do sądu.
13
„Orzecznictwo Gospodarcze" 2/1993, s. 80. Tam również (s. 82 i nast.) opublikowałem krytyczny komentarz do tego orzeczenia. Wniosek o możliwości stosowania art. 40 § 2 k.c. w związku z art. 49 u.p.p. wydaje się jednak zasadny.
Wymaga to jednak przyjęcia, że znajduje on zastosowanie również w sytuacji,
gdy przedsiębiorstwo jako osoba prawna nie istnieje. Taka interpretacja (art.
40 § 2 k.c. mówi bowiem o solidarnej odpowiedzialności z „osobą prawną")
przeciwdziała jednak sytuacji, w której decyzja likwidacyjna pogorszałaby pozycję wierzycieli przedsiębiorstwa państwowego. Inna sprawa, iż de lege ferenda rodzi się postulat wyraźnego uregulowania tej kwestii.
14
Ograniczenie odpowiedzialności cu
ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (Dz.U. Nr
1/94, poz. 3). Zgodnie z art. 3a: „Egzekucja należności, przypadających od
Agencji z tytułu przyjętego zobowiązania, może być prowadzona tylko z mienia
i pożytków z niego uzyskiwanych, przekazanego Agencji po tym zlikwidowanym przedsiębiorstwie, które zaciągnęło zobowiązanie".
82
Wybrane instytucje prawa cywilnego.
b) Likwidacja prywatyzacyjna
W wypadku likwidacji prywatyzacyjnej nie dochodzi - w
przeciwieństwie do likwidacji z przyczyn ekonomicznych - do likwidacji przedsiębiorstwa w rozumieniu przedmiotowym. Przedmiotem czynności prywatyzacyjnych, dokonywanych w celu zmiany właściciela (art. 37 u.p.p.p.) jest bowiem całe przedsiębiorstwo
lub jego zorganizowana część15. Potwierdza to zresztą art. 18a ust. 2
ustawy o p.p., zgodnie z którym sprzedaż przedsiębiorstwa w całości, na podstawie art. 37 u.p.p.p., może nastąpić bez przeprowadzania likwidacji przedsiębiorstwa państwowego w rozumieniu
ust. 1, a więc bez likwidacji przedsiębiorstwa w rozumieniu
przedmiotowym (art. 55/1 k.c.).
Ustawa sama nie określa skutków majątkowych likwidacji
prywatyzacyjnej. Miarodajny w tej kwestii jest zatem art. 44 § 1
k.c., zgodnie z którym: „Własność i inne prawa majątkowe, stanowiące mienie państwowe, przysługują Skarbowi Państwa albo
innym państwowym osobom prawnym". Jeżeli zatem przedsiębiorstwo państwowe władające „przedsiębiorstwem" (w rozumieniu przedmiotowym) przestaje istnieć po likwidacji, to przedmiot
ten (przedsiębiorstwo) przechodzi na Skarb Państwa. Tym samym
Skarb Państwa staje się sukcesorem wszystkich praw i obowiązków dotychczasowego przedsiębiorstwa państwowego. Zgodnie
bowiem z art. 55/1 pkt 5) w skład przedsiębiorstwa, w rozumieniu przedmiotowym, wchodzą między innymi 16 „zobowiązania i obciążenia, związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa".
B. Skutki przejęcia użytkowania w i e c z y s t e g o
1. Prawem podmiotowym jest - najogólniej rzecz ujmując określona „sfera możności postępowania przysługująca osobie
15
B. Popowska, Likwidacja przedsiębiorstwa państwowego jako instytucja prawna i jako proces, [w:] Likwidacja przedsiębiorstwa państwowego (zagadnienia
prawne), Praca zbiorowa pod red. J. Napierały, Cz. II, Warszawa-Poznań
1992, s. 10.
16
Obok praw majątkowych oraz takich czynn
stne sytuacje faktyczne, chronione pośrednio, tymczasowo lub niestanowczo
83
REJENT Nr 11 - listopad 1994 r.
uprawnionej. J a k podkreśla się w literaturze przedmiotu „chodzi
tu o pewne wyróżnione przez normy prawne zachowania lub
kompetencje podmiotu uprawnionego, któremu podporządkowane są określone obowiązki innego lub innych podmiotów prawa
cywilnego" 17 . Każde prawo podmiotowe sprzężone jest więc z korelatywnym obowiązkiem innego podmiotu. Dotyczy to także takiego majątkowego prawa podmiotowego, jakim jest użytkowanie
wieczyste. W tym wypadku z prawem użytkownika wieczystego
(możność korzystania z gruntu z wyłączeniem innych osób oraz
możność rozporządzania tym prawem) sprzężony jest obowiązek
innych podmiotów - w tym także Skarbu Państwa - nieingerowania w sferę praw określonych tym prawem.
Przejęcie prawa użytkowania wieczystego przez Skarb Państwa oznacza zjednoczenie (confusio) prawa i odpowiadającego mu
korelatywnego obowiązku w jednym ręku i tym samym - zgodnie
z niepisaną regułą - wygaśnięcie tego prawa. W takiej sytuacji bowiem „prawo podmiotowe traci swój społeczny sens"18. W przeciwnym razie należałoby przyjąć, że ustawodawca z chwilą likwidacji
przedsiębiorstwa dopuszcza do stosunku prawnego z samym sobą.
Takiej możliwości nie można co prawda z góry wykluczyć.
J e d n a k „obowiązujące legislacje dostarczają podstawy do konstruowania stosunków prawnych z samym sobą tylko w zakresie
sytuacji wyjątkowych o charakterze przejściowym lub całkowicie
szczególnym"19. Tak np., zgodnie z art. 325 § 2 k.c., zastaw nie wygasa pomimo nabycia rzeczy obciążonej przez zastawnika na
własność, jeżeli wierzytelność zabezpieczona zastawem jest obciążona prawem osoby trzeciej lub na jej rzecz zajęta. Podobnie
na gruncie art. 194 k.h., gdy spółka przejściowo staje się swoim
- j e d n y m słowem - w sposób słabszy, niż wymaga tego koncepcja praw podmiotowych. W szczególności może tu chodzić o posiadanie rzeczy, o informacje dotyczące rynku, o umiejętności produkcyjne, handlowe lub organizacyjne, o stałą klientelę, dobrą opinię u odbiorców i dostawców, znajomość korzystnych
źródeł dostawy lub transportu itp." Z. Radwański, op. cit., s. 103. Wspomniane
elementy odgrywają doniosłą rolę przy wycenie wartości przedsiębiorstwa.
17
Z. Radwański, op. cit., s. 69.
18
Z Radwański, op. cit., s. 85.
19
System Prawa Cywilnego, T. I, cz. ogólna, „Ossolineum" 1985, s. 183-184.
84
Wybrane instytucje prawa cywilnego.
własnym wspólnikiem: „nabyte udziały stają się częścią aktywów spółki i nie wygasają przez to połączenie" 20 . Biorąc to pod
uwagę należy podkreślić:
Po pierwsze - de lege lata ryzykowne wydaje się być tworzenie konstrukcji „zgodnie z którą przejęte przez Skarb Państwa
przedsiębiorstwo stanowi na krótki okres czasu majątek wydzielony Skarbu Państwa" 21 .
Po drugie - tezie o wygaśnięciu prawa użytkowania wieczystego poprzez confusio nie przeczy treść art. 247 k.c., który reguluje tę kwestię w odniesieniu do ograniczonego prawa rzeczowego.
Sam bowiem fakt wyraźnego uregulowania skutków połączenia
prawa i obowiązku w odniesieniu do konkretnej instytucji nie
oznacza wyłączenia reguły ogólnej dotyczącej wszystkich praw
(np. wierzytelności czy - jak w tym wypadku - użytkowania wieczystego): „wygaśnięcie zobowiązania następuje wówczas z mocy
prawa, a wykreślenie wpisu w ks. w. ma jedynie deklaratywne" 22 .
2. De lege lata rozstrzygnięcie tej kwestii jest wysoce niepraktyczne. Dlatego należy poprzeć projekt zmiany ustawy prywatyzacyjnej przewidujący, iż organ założycielski dysponuje majątkiem
przedsiębiorstwa już od dnia postawienia przedsiębiorstwa w stan
likwidacji. Słusznie bowiem podkreśla się: „ponieważ umowy dotyczące przedsiębiorstwa będą zawierane — przez organ założycielski
- w czasie, gdy przedsiębiorstwo istnieje, a równocześnie organ założycielski będzie miał kompetencję do „dysponowania" mieniem
przedsiębiorstwa, wskutek wyłączenia w tym zakresie kompetencji
organów przedsiębiorstwa, mienie przedsiębiorstwa przejdzie na
nabywcę zanim przedsiębiorstwo przestanie istnieć, w związku z
czym nie dojdzie do konfuzji i wygaśnięcia w jej wyniku praw obciążających prawo własności przysługujące Skarbowi Państwa" 23 .
20
21
I. Weiss, |w:] Prawo Spółek, Praca pod. red. S. Włodyki, Kraków 1991, s. 93.
J. Baehr, Spółka z udziałem kapitałowym pracowników, Warszawa-Poznań
1993, s. 91.
22
System prawa cywilnego, T. II. Prawo własności i inne prawa rzeczowe, „OSJOlineum" 1997, s. 586. Por. także np. Z.K. Nowakowski, Prawo rzeczowe. Zarys
wykładu, Warszawa 1980, s. 156.
23
A. Szlęzak, Wybrane zagadnienia cy
siębiorstw państwowych (z uwzględnieniem postanowień paktu o przedsiębiorstwie), „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny" 2/1993, s. 42-53.
85
REJENT Nr 11 - listopad 1994 r.
IV. Przesłanki s k u t e c z n e g o d y s p o n o w a n i a m i e n i e m po
z l i k w i d o w a n y m przedsiębiorstwie
A. Z o b o w i ą z a n i a j a k o s k ł a d n i k z b y w a n e g o przedsiębiorstwa 2 4
Zbycie jako rezultat np. umowy sprzedaży jest równoznaczne
z przeniesieniem przedsiębiorstwa na nabywcę. Rezultat ten można osiągnąć jedną czynnością prawną. Zgodnie bowiem z art.
55/2 k.c. „czynność prawna mająca za przedmiot przedsiębiorstwo
obejmuje wszystko, co wchodzi w skład przedsiębiorstwa, chyba
że co innego (podkr. J.N.) wynika z treści czynności prawnej albo
z przepisów szczególnych".
Pojawia się pytanie: czy owo „co innego" dotyczy ewentualnych wyłączeń (w umowie, przepisach) poszczególnych składników przedsiębiorstwa, czy także regulacji „innego" sposobu (przesłanek, warunków, skutków) ich zbywania? W pierwszym wypadku
normy mogą wyłączać możliwość zbycia określonego składnika;
wyłączenie może nastąpić również poprzez uzgodnienie między
zbywcą a nabywcą przedsiębiorstwa. W drugiej sytuacji szczegółowe regulacje mogą dotyczyć następujących kwestii:
a) elementów czynności prawnej (zdarzenia prawnego), które obok oświadczenia woli - muszą się spełnić, by można osiągnąć określone jej treścią konsekwencje prawne (np. wpis do księgi wieczystej, wydanie rzeczy, zgoda osoby trzeciej itp.);
b) formy czynności prawnej;
c) innych skutków niż „tylko" przeniesienie na nabywcę składników przedsiębiorstwa (np. nie przejęcie, lecz komulatywne przystąpienie do długu).
Postawione wyżej pytanie w odniesieniu do długów przedsiębiorstwa (jako jednego z jego składników w rozumieniu art. 55/1
24
Aktualność poniższych wniosków (przedstawionych już w: Likwidacja przedsiębiorstwa państwowego w świetle przepisów prawa cywilnego, [w:J Likwidacja przedsiębiorstwa państwowego (zagadnienia prawne), Praca zbiorowa pod
red. J. Napierały, Poznań-Warszawa 1992, s. 47-49) potwierdza w mym przekonaniu treść projektu zmian ustawy prywatyzacyjnej.
86
Wybrane instytucje prawa cywilnego.
k.c.) może dotyczyć dwóch spraw. Po pierwsze - czy dla skuteczności „zbycia długów" wymagana jest zgoda wierzycieli? Zgodnie
bowiem z art. 519 k.c., przejęcie długu przez umowę między
dłużnikiem a osobą trzecią następuje za zgodą wierzyciela. Zgoda ta powinna być po rygorem nieważności udzielona na piśmie
(art. 522 k.c.). Po drugie - czy przy wyznaczaniu konsekwencji
umowy zbycia przedsiębiorstwa znajdzie zastosowanie art. 526
k.c.? Zgodnie z tym przepisem „nabycia przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego jest odpowiedzialny solidarnie ze zbywcą za
jego zobowiązania związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa
lub gospodarstwa, chyba że w chwili nabycia nie wiedział o tych
zobowiązaniach mimo zachowania należytej staranności". Moim
zdaniem, rola art. 55/2 k.c. sprowadza się do wyznaczenia skutków prawnych objętych treścią umowy zbycia przedsiębiorstwa
w stosunku do wszystkich jego składników (bez konieczności wymienienia ich w umowie). Podobną rolę pełni np. art. 52 k.c.,
zgodnie z którym „czynność prawna mająca za przedmiot rzecz
główną odnosi skutek także względem przynależności, chyba że
co innego wynika z treści czynności albo z przepisów szczególnych". Art. 55/2 k.c. nie wyłącza jednak norm wyznaczających
warunki (reguły) skuteczności zbycia poszczególnych składników majątkowych przedsiębiorstwa.
Przejęcie długów przedsiębiorstwa wymaga więc zgody jego
wierzycieli. Wówczas nabywca przedsiębiorstwa wstępuje w
miejsce dłużnika (zbywcy przedsiębiorstwa), który zostaje z długu zwolniony. Zgoda wierzyciela na przejęcie długu będzie zarazem zgodą na wyłączenie odpowiedzialności z tytułu art. 526 k.c.
Wyrażając taką zgodę, wierzyciel eliminuje bowiem możliwość
zastosowania tego przepisu. Art. 526 k.c. reguluje mianowicie
tzw. komultywne przystąpienie do długu. Znajduje więc zastosowanie, gdy zbywca przedsiębiorstwa jest nadal dłużnikiem, a nabywca odpowiada solidarnie obok zbywcy. Wydaje się zarazem, że
nie można wykluczyć możliwości umownego uregulowania odpowiedzialności w taki sposób, że zbywca, który został z długu
zwolniony, odpowiada solidarnie z nabywcą, który przejął dług.
W tej sytuacji zresztą zgoda wierzycieli nie jest potrzebna
(art. 526 zd. ostatnie k.c.). Byłoby to bowiem „rozszerzenie odpo-
87
REJENT Nr 11 - listopad 1994 r.
wiedzialności", w porównaniu z rozkładem ryzyka wynikającym
z art. 526 k.c. Zbywca i nabywca odpowiadaliby solidarnie całym
swoim majątkiem.
Z kolei, w braku zgody wierzyciela czynność prawna dotycząca zbycia nie obejmuje jego długów. Przytaczany art. 526 k.c.
znajdzie wówczas zastosowanie: „komulatywne przystąpienie do
długu powoduje przekształcenie po stronie dłużniczej, nie powoduje jednak zwolnienia dłużnika z długu ani sukcesji przejemcy,
lecz jedynie przystąpienie tego ostatniego do długu jako dłużnika solidarnego. Dla przystępującego dług staje się jego własną
powinnością i zobowiązanie własnym, samoistnym stosunkiem
obligacyjnym" 25 . Należy jednak dodać, że zgodnie z brzmieniem
art. 526 k.c. odpowiedzialność nabywcy ogranicza się do wartości
nabytego przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego według
stanu z chwili nabycia, a według cen w chwili zaspokojenia wierzyciela.
B. Oddanie m i e n i a do odpłatnego korzystania
a) Problem s t o s o w a n i a art. 23 uppp
Zgodnie z art. 41 u.p.p.p., mienie zlikwidowanego przedsiębiorstwa państwowego lub zorganizowane części tego mienia organ założycielski zbywa lub oddaje do odpłatnego korzystania,
s t o s u j ą c odpowiednio między innymi art. 23 tej u s t a w y W
związku z tym rodzi się pytanie - czy zawarcie umowy, o której
mowa w art. 39 u.p.p.p., musi się odbyć w przewidzianym w art.
23 trybie, a mianowicie:
1) w drodze przetargu,
2) na podstawie oferty ogłoszonej publicznie bądź
3) w wyniku rokowań podjętych na podstawie publicznego zaproszenia?
Moim zdaniem procedura taka, w wypadku oddawania mienia do odpłatnego korzystania spółce pracowniczej powstałej na
podstawie art. 38 ust. 1, jest zbędna. Podzielam pogląd, że „tryb
25
System prawa cywilnego, T. III, cz. 1, s. 939.
88
Wybrane instytucje prawa cywilnego.
postępowania przewidziany w art. 23 trzeba natomiast stosować
do oddania mienia do odpłatnego korzystania jedynie wtedy, gdy
spółka założona przez pracowników nie wykorzysta swego pierwszeństwa (spółka nie powstanie lub ogólne zebranie tak postanowi) 26 . Argumentów na rzecz odmiennego wniosku nie można
formułować w oparciu o przepisy ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa, które tryb przetargowy
przewidują również w wypadku zawierania umowy dzierżawy ze
spółką pracowników zlikwidowanego przedsiębiorstwa 27 . Przepisy
te regulują bowiem jeden ze sposobów gospodarowania Zasobem
Własności Rolnej Skarbu Państwa, który utworzony jest z przejętego mienia między innymi już uprzednio zlikwidowanych państwowych przedsiębiorstw gospodarki rolnej. Natomiast w omawianym wypadku sama likwidacja następuje w celu oddania
mienia do korzystania spółce pracowniczej. Również inne jest
uzasadnienie trybu przetargowego przewidzianego w art. 46a
ust. 3, zgodnie z którym „do odpłatnego oddania mienia przedsiębiorstwa państwowego do używania innym podmiotom na podstawie umów prawa cywilnego stosuje się odpowiednio przepisy art.
46 ust. 3 i 4".
b) Forma u m o w y
W wypadku zawarcia umowy o oddanie przedsiębiorstwa lub
zorganizowanych części mienia przedsiębiorstwa do odpłatnego
korzystania, w której strony zobowiązują się do przeniesienia
własności przedsiębiorstwa (którego jednym ze składników jest
nieruchomość), znajdzie zastosowanie art. 158 k.c. Zgodnie z
tym przepisem „umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. To samo dotyczy umowy przenoszącej własność, która zos t a j e z a w a r t a w celu wykonania istniejącego już uprzednio
2H
2|7
W. Góralczyk, Komentarz do ustawy o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, Warszawa 1991, s. 84.
Art. 39 ust. 3 zd. 2 (stosowany odpowiednio na mocy art. 39 ust. 1) przewiduje
tylko, że w razie zgłoszenia kilku równorzędnych ofert, pierwszeństwo ma
m in. „spółka pracowników zlikwidowanego państwowego przedsiębiorstwa gospodarki rolnej".
89
REJENT Nr 11 - listopad 1994 r.
zobowiązania do przeniesienia własności nieruchomości; zobowiązanie powinno być w akcie wymienione".
V. Wnioski
1. Przedmiotem uprawnionym do dysponowania mieniem po
zlikwidowanym przedsiębiorstwie państwowym - w tym również
nieruchomościami, bez względu na to, na jakim terenie są położone — jest organ założycielski.
2. Sukcesorem majątku po zlikwidowanym państwowym przedsiębiorstwie gospodarki rolnej, przekazywanego przez organ założycielski do Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa, jest bezpośrednio Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa. Agencja,
jako powiernik Skarbu Państwa, wykonuje prawo własności i inne
prawa rzeczowe na rzecz Skarbu Państwa.
3. Art. 49 u.p.p. nie reguluje problematyki przejęcia długów. W
wypadku likwidacji przedsiębiorstwa, przed zaspokojeniem lub
zabezpieczeniem wierzycieli, interesy tych ostatnich chroni art.
40 § 2 k.c., przewidujący solidarną odpowiedzialność Skarbu Państwa.
4. Skutki majątkowe przy likwidacji prywatyzacyjnej wyznacza art. 40 § 1 k.c., a więc sukcesorem przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 55/1 staje się Skarb Państwa.
5. Przejęcie prawa użytkowania wieczystego przez Skarb Państwa oznacza zjednoczenie (confusio) prawa i odpowiadającego mu
korelatywnego obowiązku w jednym roku, i tym samym wygaśnięcie tego prawa.
6. De lege lata przy zbywaniu przedsiębiorstwa znajdują w
odpowiednim zakresie zastosowanie art. 519 i 526 k.c.
7. W wypadku oddania przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania spółce pracowniczej, powołanej na podstawie art. 38
uppp, nie znajduje zastosowania art. 23 tej ustawy.
8. Zgodnie z art. 158 k.c., umowa o oddanie do odpłatnego korzystania z przedsiębiorstwa, w której strony zobowiązują się do
przeniesienia w przyszłości własności przedsiębiorstwa (którego
jednym ze składników jest nieruchomość), powinna być sporządzona w formie aktu notarialnego.
90