Joanna LUSEK Centralne Muzeum Jeńców Wojennych w

Joanna LUSEK Centralne Muzeum Jeńców Wojennych w

99
Joanna LUSEK
Centralne Muzeum Jeńców Wojennych w Łambinowicach w Opolu
PODMIOTOWOŚĆ DZIECKA – DIALOG MIĘDZYKULTUROWY –
WYCHOWANIE DLA PAMIĘCI.
NA PRZYKŁADZIE DZIAŁAŃ EDUKACYJNYCH MEETINGPOINT MUSIC
MESSIAEN W GÖRLITZ
Całe nasze życie to działalność i pasja.
Unikając zaangażowania w działania i pasje naszych czasów,
ryzykujemy, że w ogólne nie zaznamy życia.
(Herodot)
1. Podmiotowość – sztuka – dialog – pamięć
Istota podmiotu tkwi w umiejętności samoobserwacji stanu umysłu, treści
myśli oraz emocji, które tworzą osobiste doświadczenia.1 Na podmiotowość
jednostki składa się tożsamość i indywidualizm, które wpływają na podejmowane
działania, a tym samym na powstałe wytwory. Przejawia się ona w inicjowaniu,
2
ukierunkowaniu i realizowaniu celowo podejmowanych form aktywności.
Przedmiotem procesu twórczego może być każdy rodzaj działalności, w kontekście
czterech obszarów procesów twórczych – nauki, techniki, sztuki i przestrzeni
3
społecznej. Proces twórczy nierozerwalnie wiąże się z towarzyszącymi mu
emocjami, które stanowią konsekwencję posiadania określonego zasobu
informacji, będących podstawą określonych poglądów, postaw i preferencji. Jego
efekty dają satysfakcję kompetencjom i budują poczucie własnej wartości.
Niezwykle ważnym elementem procesu twórczego jest również społeczna
akceptacja dla pojmowanych działań i ich wytworów. 4
Podmiotowość dziecka w odniesieniu do szeroko pojętego procesu
dydaktycznego nawiązuje do koncepcji kształcenia wyzwalającego oraz
wspomagającego, w którym pokonywanie kolejnych etapów rozwoju wiąże się
z następującymi po sobie ciągłymi aktami poznania, alternatywnie do
jednostronnego, biernego transferu informacji.5 Zasadnicze zadanie procesu
nauczania oraz wychowania upatruje się we wspieraniu kompetencji
osobowościowych, tj. rozwoju dziecka w ujęciu całościowym – holistycznym.
Doświadczanie podmiotowości może być realizowane tylko w klimacie wolności,
definiowanej w kontekście samodzielnych, świadomych wyborów adresata procesu
dydaktycznego w płaszczyznach, tj. formy eksploracji otaczającego świata,
rozwiązywanie problemów, podejmowanie współdziałania i dialogu.6
1
Por. T. Tomaszewski, Człowiek jako podmiot i człowiek jako przedmiot, (w:) Studia z psychologii
emocji, motywacji i osobowości, red. J. Reykowski, O.W. Owczynnikowa, K. Obuchowski. Wrocław
1977; R. Cichocki, Podmiotowość w społeczeństwie. Poznań 2003
2
A. Tokarz, Dynamika procesu twórczego. Kraków 2005, s. 49
3
Ibidem, s. 13; A. Gałdowa, A. Nelicki, O możliwościach bycia twórczym z perspektywy aksjologicznej
teorii osobowości, (w:) „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” 1993, z. 8, s. 9
4
A. Tokarz, op. cit., s. 64-65
5
W. Puślecki, Kształcenie wyzwalające w edukacji wczesnoszkolnej. Kraków 1996, s. 112;
M.S. Szymański, Twórczość i style poznawcze uczniów. Warszawa 1987, s. 66-71
6
Z. Słobodzian, Działanie jako droga poznania i rozwoju. Warszawa 1961, s. 8; T; J. Gnitecki, Twórcza
aktywność uczniów klas początkowych. Stan aktualny i perspektywy rozwoju badań, (w:) Teoretyczne
100
Wspieranie wszechstronnego rozwoju dziecka wiąże się nierozerwalnie ze
stwarzaniem sytuacji – pola – dla realizowania się aktywności twórczej. Od
najmłodszych lat należy zatem wyzwalać u dzieci postawy aktywności
i kreatywności. Tylko poprzez podejmowanie różnorodnych działań, zmierzających
do poznania otaczającego świata, następuje rozwój, rozumiany również
w kontekście rozwoju twórczego, rozumiany przez takie cechy jak ciekawość
świata i ludzi, otwartość na podejmowanie wyzwań – nowych problemów.
Wszechstronny rozwój polega również na rozwoju percepcji za pomocą zmysłów,
nie ogranicza się do pojęciowego i abstrakcyjnego pojmowania wymiaru
rzeczywistości. Młody człowiek ma prawo podejmowania aktywności twórczej we
wszystkich możliwych dziedzinach, poprzez kształcenie zmysłu estetycznego,
zaspokajanie potrzeby ruchu, wyrażanie uczuć i emocji, realizowanie własnych
pomysłów, badanie i eksperymentowanie. Poznaje – chłonie świat materialny
i niematerialny dostępnymi zmysłami, za pomocą słuchu, dotyku, wzroku i węchu. 7
Jedną z szeregu form działań podejmowanych w ramach aktywności twórczej
jest kontakt ze sztuką, w tym z muzyką. Wychowanie muzyczne stanowi jedną
z najbardziej systematycznie rozwijających się subdyscyplin pedagogicznych,
dzięki wielu interesującym podejmowanym w tej dziedzinie badaniom naukowym.
Zakładając, że wychowanie polega na wywołaniu określonych zmian w osobowości
człowieka poprzez szeroko rozumiany system oddziaływań, to wychowanie
z elementami sztuki w sposób konstruktywny staje się częścią tego procesu,
włączając się w nurt wychowania kulturalnego, społeczno-moralnego a także
estetycznego. Mając na względzie funkcję psychologiczną i społeczną wychowania
muzycznego, realizuje ono zadania, tj. rozwijanie zainteresowań muzycznych,
tworzenie przekonania o wartościach płynących z uczestnictwa w kulturze,
tworzenie podstaw dla współpracy i współdziałania dzieci i młodzieży w ramach
wychowania muzycznego, tj. chóru, zespołu kameralnego, zespołu tanecznego,
itd.8
Aktywność muzyczna oraz związane z nią aktywności pokrewne stwarzają
możliwość do zaspokojenia wielu potrzeb rozwojowych dzieci i młodzieży, w tym
wspomnianych potrzeb akceptacji społecznej i samorealizacji. Aktywności
artystyczna w naturalny sposób wprowadza odbiorców – dzieci i młodzież –
w świat kultury, jest zarazem fundamentem edukacji humanistycznej, estetycznej
oraz wychowania do uczestnictwa w kulturze.9 Muzyka odgrywa również
nieocenioną rolę w przełamywaniu barier językowych i kulturowych wśród
7
8
9
odniesienia i praktyczne rozwiązania w pedagogice wczesnoszkolnej, red. S. Palka. Katowice 1994,
s. 138-139; W. Puślecki, op. cit., s. 12
J. Lusek, Analiza zagadnienia aktywności twórczej dziecka w świetle psychologii i pedagogiki, (w:)
„Nauczyciel i Szkoła” 2002, nr 1-2, s. 40-45
W. Goriszowski, Wychowanie muzyczne (edukacja muzyczna) w systemie nauk pedagogicznych –
konsekwencje metodologiczne, (w:) Wychowanie muzyczne. Stan badań a praktyka edukacyjna,
red. A. Białkowski. Lublin 1995, s. 17-19; T. Maklakiewicz, Magia wizji w wychowaniu muzycznym,
ibidem, s. 98; I. Szupiluk, Uwagi o aktualnej sytuacji muzyki, właściwym kształceniu muzycznym
i potrzebie edukacji humanistycznej, ibidem, s. 115; M. Przetacznik-Gierowska, Zmiany rozwojowe
aktywności i działalności jednostki, (w:) M. Przetacznik-Gierowska, M. Tyszkowa, Psychologia
rozwoju człowieka. Zagadnienia ogólne. Warszawa 1996, s. 151-155
D. Jankowski, Wartości – aktywność artystyczna – paradygmaty działalności kulturalnej, (w:) Edukacja
kulturalna i działalność artystyczna, red. D. Jankowski. Poznań 1996, s. 46; M. Tyszkowa, Rola
kultury w rozwoju psychicznym jednostki, (w:) M. Przetacznik-Gierowska, M. Tyszkowa, op. cit.,
s. 102-105; M. Suświłło, op. cit., s. 24
101
odbiorców. Ma, co niezwykle ważne, znaczenie ponadkulturowe. Do tej pory
opracowano i poddano weryfikacji szereg programów umuzykalniających, których
adresatami są dzieci przedszkolne i w młodszym wieku szkolnym na całym
świecie. Łączą one wychowanie muzyczne z ćwiczeniami kinestetycznymi oraz
rozmaitymi formami aktywności manualnej, jak również ćwiczeniami językowymi.10
Szeroko rozumiana edukacja artystyczna wyzwala w dzieciach postawy
otwartości i kreatywności. Aktywność twórcza przejawiana w poszczególnych
dziedzinach artystycznych, o charakterze muzycznym, rytmicznym, tanecznym,
ruchowym, plastycznym i parateatralnym. Przenika również inne sfery,
przyczyniając się do całościowego rozwojowi osobowości dziecka.11
Zajęcia z wykorzystaniem elementów edukacji muzycznej rozwijają dziecko
również w wymiarze intelektualnym, społecznym i estetycznym. Mogą one mieć
formę jednostek lekcyjnych lub pozalekcyjnych, prowadzonych w instytucjach
oświatowych lub kulturalnych. Muzykalność jest cechą osobowości człowieka,
co w sposób naturalny wywołuje potrzebę przeżywania muzyki. Zamierzone
i niezamierzone umuzykalnianie obejmuje w głównej mierze rozwijanie
elementarnych zdolności muzycznych, tj. słuchu muzycznego, pamięci muzycznej,
poczucia tonalnego, poczucia rytmu, wyobraźni dźwiękowej, wrażliwości
muzycznej i kompetencji wokalnych. Podczas zajęć muzycznych dziecko uczy
się również funkcjonowania w społeczeństwie – współdziałania w grupie, poczucia
odpowiedzialności oraz zdyscyplinowania. Jednocześnie wprowadzane jest
w świat wartości estetycznych i moralnych. W wymiarze intelektualnym wzbogaca
systematycznie zakres wiedzy o otaczającym świecie, rozwija i doskonali procesy
poznawcze oraz wrażliwość emocjonalną.12
Najlepsze rezultaty w pracy dydaktycznej z wykorzystaniem elementów
edukacji artystycznej udaje się uzyskać wprowadzając dziecko w świat sztuki
i stymulując jego rozwój muzyczny już od najmłodszych lat. Zasadnicze znaczenie
w tej fazie przypisuje się pojęciu audiacji, zgodnie z teoriami psychologii muzyki
dziecko słyszy i rozumie muzykę, nawet jeśli nie jest ona obecna w jego
najbliższym otoczeniu. Na kolejnych etapach rozwoju uczy się ono świadomego
reagowania na bodźce dźwiękowe, aż do ukształtowania się świadomości własnej
osoby. 13
Przygotowanie jednostki zdolnej do podejmowania działań kreatywnych
w różnych sferach życia codziennego, polega na przygotowaniu odbiorcy
otwartego na świat, zdolnego do przeżywania emocji, również poprzez kontakt ze
sztuką, ale i dzielenia się nimi, i stanowić będzie trwały fundament dla
10
Por. K. Heller, Aktuelle Trends, Paradigmen und Strategien der Hochbegabtenforschung unter
besonderer berücksichtigung der musikalischen Begabung, (w:) H.G. Bastian, Interdisziplinäre
Aspekte und praktische Probleme der Begabungsforschung und Begabtenförderung. Mainz 1996
11
M. Suświłło, Pozalekcyjna i pozaszkolna edukacja artystyczna perspektywą wszechstronnego
rozwoju dziecka, (w:) M. Suświłło, Rozwijanie wielorakich zdolności człowieka. Wybrane zagadnienia.
Toruń 2009, s. 10
12
Por. B. Kamińska, Kompetencje wokalne dzieci i młodzieży – ich poziom, rozwój i uwarunkowania.
Warszawa 1997; W.A. Sacher, Słuchanie muzyki klasycznej a kształtowanie emocjonalności dzieci,
(w:) Sztuka w edukacji i terapii, red. M. Knapik, W.A. Sacher. Kraków 2004; G. Révész, Einführung in
die Musikpsychologie. Bern 1972
13
M. Zmysłowska, Rozwój muzyczny dziecka od poczęcia do 3 roku życia – studium przypadku,
(w:) M. Suświłło, op. cit., s. 70-71; E.E. Gordon, Umuzykalnianie niemowląt i małych dzieci.
Teoria i wskazówki praktyczne. Kraków 1997, s. 13. Por. M. Maturzewska, H. Kotlarska, Wybrane
zagadnienia z psychologii muzyki. Warszawa 1990
102
postępującego procesu socjalizacji, w kontekście komunikacji z otaczającym
14
światem. Proces globalizacji sprawia, że pochylamy się nad wieloma problemami
istotnymi z perspektywy człowieka współczesnego, co znajduje odzwierciedlenie
również w procesie wychowania dzieci i młodzieży. W tym kontekście ważne
wydaje się zadanie kształtowania postaw akceptacji i szacunku dla różnorodności
kulturowej, również w kontekście spotkań z minionymi wydarzeniami. Wiedza na
temat wspólnej historii i dziedzictwa kulturowego przygotowuje dzieci i młodzież
do prawidłowego funkcjonowania w życiu społecznym, rozumianego poprzez
budowanie fundamentów dla tożsamości, ale i przezwyciężanie antagonistycznych
stereotypów i uprzedzeń. Postawa ta sprzyjać będzie kształtowaniu umiejętności
przystosowania się i aktywnego udziału w społeczeństwie wielokulturowym,
w kontekście poszukiwania płaszczyzn dla międzypokoleniowego a także
międzykulturowego dialogu rozumianego, jako proces wzajemnego uczenia się
siebie wzajemnie, poprzez przebywanie razem, wzajemną wymianę doświadczeń
i podejmowanie wspólnych działań. Dialog w każdej formie wymaga postawy
zrozumienia – świadomości, że społeczności, tak w ujęciu regionalnym jak
i ponadnarodowym, posługują się określonymi sposobami postrzegania świata, za
pomocą kodu werbalnego i niewerbalnego. Metaforycznie rozumiane pogranicze
ścierających się kultur i następstwa pokoleń stanowi nie tylko przestrzeń
społeczną, ale równocześnie sytuację społeczną, zmieniającą się w kontekście
15
historycznym.
Pedagogika w ujęciu ogólnym określana jest często jako sztuka wychowania,
czyli sztuka przygotowania do umiejętnego funkcjonowania w życiu społecznym,
również w kontekście pamięci. Kultywowanie pamięci wymaga ciągłego
powracania do miejsc i wydarzeń. Nie jest to zadanie łatwe w społeczeństwie,
w którym nieustannie dokonuje się wymiana i przepływ wyobrażeń na temat
przeszłości, które nieodłącznie towarzyszą zmianom pokoleniowym.16 Jednostka
w toku socjalizacji uczy się nabywania wspomnień poprzez funkcjonowanie
w społeczeństwie, ich rozpoznawania i lokalizowania.17 Na podstawie pozostałości
– śladów materialnych i nieuchwytnych wzrokiem śladów niematerialnych
w konkretnej przestrzeni – miejscu lub miejscach rzeczywistych wydarzeń,
podejmuje działania zmierzające do poznania, poprzez rekonstruowanie historii.18
Pedagogika pamięci, jako nauka społeczna naucza pamięci, łącząc poznawanie
historii z autorefleksją egzystencjalną, polegającą na budowaniu pamięci i ocalaniu
14
T. Goban-Klas, Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu.
Warszawa-Kraków 2001, s. 39-51
15
K. Kopff-Muszyńska, Jak prowadzić dialog międzykulturowy? Kraków 2008, s. 2; D. Makowska,
Teoretyczne podstawy edukacji międzykulturowej, (w:) „Kwartalnik Pedagogiczny” 1990, nr 4,
s. 108-117; A. Kłoskowska, Kultury narodowe u korzeni. Warszawa 1996, s. 278
16
M. Saryusz-Wolska, Spotkania czasu z miejscem. Studia o pamięci i miastach, Warszawa 2010,
s. 24-25; B. Baczko, Wyobrażenia społeczne. Szkice o nadziei i pamięci zbiorowej. Warszawa 1994,
s. 29; M. Zaborski, Współczesne pomniki i miejsca pamięci w polskiej i niemieckiej kulturze
politycznej. Toruń 2011, s. 15; H.J. Bömelburg, Niemiecka okupacja w pamięci Polaków, (w:) Polska –
Niemcy. Wojna i pamięć, red. J. Kochanowski, B. Kosmala. Warszawa-Poczdam 2009, s. 96-103
17
M. Saryusz-Wolska, op. cit., s. 25, W. Kansteiner, Finding Meaning in Memory: a Methodological
Critique of Collective Memory Studies, (w:) „History and Memory” 2002, nr 41, s. 190; M. Halbwachs,
Społeczne ramy pamięci, tłum. M. Król. Warszawa 2008, s. 4; M. Zaborski, op. cit., s. 8
18
M. Saryusz-Wolska, op. cit., s. 142; A. Assmann, Erinnerungsräume. Formen und Wandlungen des
kulturellen Gedächtnisses. München 1999, s. 309
103
jej od zapomnienia, bez zafałszowania rzeczywistego obrazu prawdy historycznej.
19
Pamięć nadaje bowiem sens przeszłości, wyznaczając zadania na przyszłość.
W pracy dydaktycznej w Miejscach Pamięci Narodowej nieodzowne wydają
się metody wspierające działania kreatywne i aktywne, czasem również
w niekonwencjonalnej formie, które bazują na uczeniu się w oparciu o metody
przykładu osobistego oraz twórczego rozwiązywania problemów. Dzięki
heurystycznemu charakterowi pozwalają one na wspieranie rozwoju inteligencji
intelektualnej i emocjonalnej.20 Warsztaty oraz seminaria, prowadzone
z wykorzystaniem metod erotematycznych, wymagają od odbiorców
samodzielnego pozyskiwania informacji, celem rekonstruowania przeszłości,
wspólnej dyskusji oraz publicznego prezentowania efektów wytwarzanych
w warunkach pracy grupowej, w formie literackiej, plastycznej, muzycznej,
21
multimedialnej, itd. Możliwość pracy w oparciu o różnorodny materiał – filmy,
dokumenty fono- i fotograficzne, wytwory kultury, niewątpliwie stymulują postawy
kreatywne i rozwój fantazji.22
Dialog międzypokoleniowy oraz międzykulturowy staje się możliwy
dzięki promowaniu odpowiednich programów edukacyjno-wychowawczych,
eksponujących rolę wychowania poprzez sztukę, wychowania do tolerancji,
wychowania dla pamięci i wychowania wielokulturowego, w duchu zasad
humanistycznego uniwersalizmu. Konieczne wydaje się zatem kreowanie wizji
edukacji otwartej, przygotowującej dzieci i młodzież do współuczestniczenia
w społeczeństwie, opartym na zasadach dialogu i współpracy. 23 Uzasadnienie
znajdują w tym kontekście działania w postaci międzynarodowych projektów
i programów edukacyjnych, również tych związanych z Miejscami Pamięci
Narodowej. Doskonałym przykładem oddziaływań wspierających wszechstronny
rozwój, poprzez łączenie elementów wychowania przez sztukę z elementami
edukacji historycznej, są działania podejmowane przez Stowarzyszenie
MEETINGPOINT MUSIC MESSIAEN w Görlitz, skierowane do dzieci i młodzieży
Euroregionu Nysa, na styku trzech państw – Polski, Niemiec i Czech.
2. Stalag VIII A Görlitz – historia i pamięć
Miejsce Pamięci Narodowej w Zgorzelcu jest dowodem pamięci
o wydarzeniach okresu II wojny światowej, a zarazem świadkiem losów jeńców
wojennych, internowanych w Stalagu VIII A Görlitz. Czy trudna tematyka,
eksponująca bolesną przeszłość – świat odwróconych wartości, ale również
wolę przetrwania Wielu, jest w stanie wzbudzić emocje i zainteresowanie
u odbiorców – przedstawicieli różnych pokoleń i kultur? Poszukiwaniem
19
M. Saryusz-Wolski, op. cit., s. 37-38; P. Ricoeur, Pamięć, historia, zapomnienie, tłum. J. Margański.
Kraków 2006, s. 23
20
A. Hartinger, Entdeckendes Lernen, (w:) W. Einsiedler, Handbuch der Grundschulpädagogik und
Grundschuldidaktik. Bad Heilbrunn 2001, s. 330-335; J. Lusek, Analiza zagadnienia aktywności
twórczej dziecka w świetle pedagogiki i psychologii, (w:) „Nauczyciel i Szkoła” 2002, nr 1/2, s. 40-45
21
H. Gudjons, Projektorientiertes Lernen, (w:) W. Einsiedler, Handbuch der Grundschulpädagogik…,
s. 340-345; T. Weber, op. cit., s. 2-3
22
S. Eigel, Lernzirkel. Protokół dostępu: www.irz-muenchen.de/Umweltbildung-AusarbeitungLernezirkel-theoretische_Grundlagen (pobrano 14.02.2011 r.); J. Schrader, M. Stadler, K. Körber, Die
Bedeutung informeller Lernumgebungen für die naturwissenschaftliche Grundbildung Erwachsener.
„Unterrichtswissenschaft” 2008, Nr. 36, s. 109-110
23
J. Nikitorowicz, Pogranicze. Tożsamość. Edukacja międzykulturowa. Białystok 1995, s. 13-14
104
odpowiedzi na postawione pytanie jest szereg inicjatyw z zakresu edukacji
historycznej, realizowanych na terenach poobozowych, ciągle jeszcze
naznaczonych śladami materialnymi po minionych wydarzeniach oraz inicjatyw
o charakterze artystycznym. Losy pojedynczych bohaterów – znanych
i bezimiennych, podejmujących walkę i stawiających opór narzuconemu systemowi
w niekonwencjonalny sposób, poprzez rozmaite formy kreatywności, splatają
w jedną całość przeszłość i przyszłość tego miejsca, wyznaczając zadania
szczegółowe w zakresie edukacji historycznej i artystycznej. W ten kontekst
wpisuje się Olivier Messiaen, 24 którego postać stanowi punkt odniesienia nie tylko
dla działań edukacyjnych, ale również współpracy z wieloma placówkami
kulturalnymi i oświatowymi w Polsce i poza granicami oraz międzykulturowego,
a zarazem międzypokoleniowego dialogu, w kontekście pedagogiki pamięci.
W latach II wojny światowej władze niemieckie utworzyły na terenie III Rzeszy
i obszarach okupowanych ponad 130 stałych obozów dla jeńców wojennych –
żołnierzy pokonanych armii. Podporządkowano je Naczelnemu Dowództwu Sił
Zbrojnych (Oberkommando der Wehrmacht). Wszystkie obozy funkcjonowały
według ściśle określonej struktury. Niejednokrotnie, głównie ze względów
narodowościowo-rasowych, dochodziło w nich do łamania przepisów
międzynarodowego prawa wojennego, zawartych w konwencji genewskiej
z 1929 roku, mającej na celu humanitaryzację działań wojennych. Liczbę żołnierzy,
którzy zostali wzięci do niewoli przez Wehrmacht, szacuje się na ok. 10 mln osób.
Prawie 8 mln żołnierzy przeszło przez rozbudowany system obozów, podobozów
i oddziałów roboczych. Obozy jenieckie realizowały cele wojskowe, poprzez
izolowanie i kontrolę nad internowanymi; ekonomiczne, poprzez pracę
przymusową, w odniesieniu do jeńców przetrzymywanych w stalagach oraz
polityczne, poprzez fizyczną eksterminację przeciwnika. Ekstremalne warunki
egzystencji – zakwaterowanie w przeludnionych barakach, głodowe racje
żywnościowe, brak opieki lekarskiej, nieprzestrzeganie elementarnych zasad
higieny, brutalne traktowanie, ale przede wszystkim praca ponad możliwości,
prowadziły w konsekwencji do systematycznego i planowego wyniszczania
fizycznego i psychicznego.25
24
Olivier Messiaen – francuski kompozytor, organista, pedagog i dyrygent. W latach 1919-1930
studiował w konserwatorium muzycznym w Paryżu, m.in. u Marcela Dupré i Paula Dukasa. W 1931 r.
objął stanowisko organisty w kościele św. Trójcy w Paryżu. W 1936 r. zaczął wykładać na École
Normale de Musique i Schola Cantorum. Był jednym z inicjatorów powołania artystycznego
ugrupowania pod nazwą „La Jeune France” (Młoda Francja), przeciwstawiającego się nurtowi
neoklasycystycznemu. Początkowo komponował utwory organowe i orkiestrowe, o tematyce religijnej.
Kolejny etap jego twórczości – naznaczony doświadczeniami wojny – zaowocował nowym podejściem
technicznym. Olivier Messien wypracował własną technikę modalną i rytmiczna ( Technique de mon
langage musical,t. 1-2, Paris 1944). Do utworów powstałych w tym okresie należy m.in. QUARTET
POUR LA FINE DU TEMPS (Encyklopedia muzyki, red. A. Chodkowski. Warszawa 1995, s. 552-553;
Por. Olivier Messiaen. La Cité céleste – Das himmlische Jerusalem. Über Leben und Werk des
französischen Komponisten, Hrsg. T. Schlee, D. Kämper, Köln 1998; Recepcja twórczości Oliviera
Messiaena. Materiały Międzynarodowej Konferencji Naukowej 11-12 grudnia 1998, red. M. Zduniak.
Wrocław 2000)
25
Por. R. Majewski, VIII Okręg Wojskowy Wehrmachtu we Wrocławiu (1936-1945), Wrocław 1991;
P. Stanek, W niewoli niemieckiej. Informator wystawy stałej Centralnego Muzeum Jeńców Wojennych
w Łambinowicach-Opolu. Opole 2011; M. Flemming, Jeńcy wojenni: studium prawno-historyczne.
Warszawa 2000
105
Komendanturę obozu jenieckiego w Görlitz (obecnie: Zgorzelec) utworzono
pod koniec sierpnia 1939 r. w koszarach, we wschodniej części miasta, w dzielnicy
Moys (obecnie: Ujazd). Pod zabudowę obozu przeznaczono osiemnastohektarowe
pole. Początkowo obóz miał charakter przejściowy (Durchgangslager), jednak
jeszcze we wrześniu 1939 roku przekształcono go w obóz stały – Stalag VIII
A Görlitz (Manschaftsstammlager), dla żołnierzy szeregowych i podoficerów.
Administracyjnie podlegał VIII Okręgowi Wojskowemu we Wrocławiu. Szacuje się,
że w latach II wojny światowej przeszło przez niego ok. 100-120 tys. jeńców
wojennych. Byli wśród nich Polacy, Francuzi, Belgowie, Brytyjczycy, Włosi,
Słowacy, żołnierze jugosłowiańscy oraz żołnierze Armii Czerwonej.26
W warunkach narzuconej organizacji życia – kontroli i izolacji – jeńcy
podejmowali próby tworzenia namiastek normalnego życia, uciekając przed
obozową rzeczywistością, tęsknotą za najbliższymi i depresją, poprzez udział
w różnych formach aktywności, w tym muzycznej. W Stalagu VIII A Görlitz
działało kilka amatorskich zespołów muzycznych oraz profesjonalna
dwudziestoczteroosobowa orkiestra, pod kierunkiem Belga – Ferdynanda Carona.
Instrumenty nabywano sumptem własnym, część przekazywana była również
w paczkach Czerwonego Krzyża. W stalagu założono także teatr, na potrzeby
którego zaadaptowano część baraku 27 B – pralnię przekształcono w scenę,
resztę pomieszczenia zajmowała widownia z drewnianymi ławami przeznaczonymi
dla ok. 400 miejsc. Programy artystyczne podlegały cenzurze. Surowo zabraniano
wykonywania utworów o treściach patriotycznych i narodowych. Jeńcy
prezentowali szeroki repertuar, od klasyki po satyry i komedie wojskowe.
Przedstawienia teatralne przeplatano wariacjami muzycznymi, koncertami muzyki
klasycznej i autorskimi aranżacjami utworów, nawiązując do motywów ludowych
państw, z których pochodzili internowani. Za zgodą władz obozowych założono
również atelier-rekwizytornię, celem przygotowywania kostiumów i scenografii oraz
reperacji odzieży. W obozie zawiązała się także grupa złożona z artystów
plastyków i architektów, pod kierunkiem Aberta Moiry, której członkowie
przygotowywali wystawy prac plastycznych i rękodzieła artystycznego, tj. rysunki,
rzeźby, makiety. Artyści wykonywali ponadto elementy konstrukcji scenicznych
oraz zaprojektowali szereg funkcjonalnych udogodnień, które wykorzystywano
z powodzeniem w różnego typu pomieszczeniach użytkowych na terenie obozu,
tj. kuchnia, czy łaźnie. W 1943 roku, władze obozowe wydały zgodę na
wystawianie sztuk teatralnych również dla jeńców przebywających poza stalagiem,
w komandach pracy. W tym samym roku liczbę przedstawień teatralnych oraz
koncertów ograniczono do sześciu w miesiącu. Jesienią 1944 roku, teatr
definitywnie zamknięto z powodu wykrycia na terenie obozu nielegalnej
radiostacji.27
26
J. Lusek, A. Goetze, Stalag VIII A Görlitz. Historia – teraźniejszość – przyszłość, (w:) „Łambinowicki
Rocznik Muzealny” 2011, t. 34, s. 30-34
27
Archiwum Centralnego Muzeum Jeńców Wojennych w Łambinowicach-Opolu, Materiały i Dokumenty,
Raporty Komisji Międzynarodowego Czerwonego Krzyża, sygn. 18, raport z 13 czerwca 1941 r., k. 2;
raport z 19 lutego 1942 r., k. 5; raport z 12 września 1942 r., k. 11; raport z 20 lutego 1943 r., k. 18;
raport z 27 maja 1944 r., k. 31 i 42-43; R. Zgłobicki, Życie kulturalne w obozie jeńców wojennych
w Zgorzelcu, (w:) „Rocznik Jeleniogórski” 1980, t. 18, s. 117-120; H. Lauerwald, Im fremden Land,
s. 46-47 i 50; J. Lusek, A. Goetze, op. cit., s. 36-39; Por. V. Rezler-Wasielewska, Działalność
naukowo-oświatowa polskich jeńców wojennych w niemieckich i radzieckich obozach podczas
106
Przeszłość w wyraźny sposób wyznaczyła w tym miejscu, naznaczonym
cierpieniem tysięcy jeńców Stalagu VIII A Görlitz, tor dla teraźniejszości
i przyszłości. Stanowi punkt odniesienia dla budowania tożsamości – regionalnej,
narodowej i ponadnarodowej. Postacią, która spaja dwa światy – rzeczywistość
II wojny światowej oraz czasy współczesne jest Olivier Messiaen (1908-1992),
jeden z największych francuskich kompozytorów XX wieku, który w Stalagu VIII
A Görlitz, jako jeniec wojenny, spędził dziewięć miesięcy. W tym czasie
skomponował, a następnie wspólnie z profesjonalnymi muzykami, również jeńcami
Stalagu VIII A Görlitz, wykonał „KWARTET NA KONIEC CZASU” (QUATUOR
POUR LA FIN DU TEMPS) – wybitne dzieło, które na trwałe weszło do kanonu
historii muzyki poważnej XX w. Jego prapremiera miała miejsce 15 stycznia 1941
roku, stanowiła niewątpliwie jeden z najbardziej nieprawdopodobnych koncertów,
jakie miały miejsce nie tylko w Stalagu VIII A Görlitz, ale w obozach jenieckich
podczas II wojny światowej w ogóle (Ryc. nr 1).28
Kultura rozumiana alegorycznie w kontekście kompasu, nakierowana jest na sztukę.
To ona wyznacza jej kierunek. Drogę, czasami trudną i stromą, musi każdy człowiek,
każde pokolenie i każde społeczeństwo pokonać samodzielnie.
(Albrecht Goetze)
Rycina nr 1: Stalag VIII A Görlitz. Plakat koncertu w baraku teatralnym.
Źródło: Archiwum MEETINGPOINT MUSIC MESSIAEN, Görlitz
II wojny światowej. Opole 2011, s. 51-56; D. Kisielewicz, Życie kulturalne w stalagach jako forma
oporu wobec wroga, (w:) „Łambinowicki Rocznik Muzealny” 1983, t. 6, s. 63-77
28
J. Stankiewicz, Powstanie Kwartetu na koniec Czasu w Stalagu VIII A Görlitz (1940/1941). Oliver
Messiaen w kręgu polskiej inteligencji i artystów, (w:) „Łambinowicki Rocznik Muzealny” 2010, t. 33,
s. 103-121
107
3. Pamięć i dialog a działalność MEETINGPOINT MUSIC MESSIAEN
w Görlitz w zakresie edukacji muzycznej
W grudniu 2004 r. powstał zamysł utworzenia na terenach poobozowych
w Zgorzelcu, miejscu tak ważnym w kontekście wspólnej historii, Europejskiego
Centrum Edukacyjno-Kulturalnego Zgorzelec-Görlitz MEETINGPOINT MUSIC
MESSIAEN, z myślą o młodzieży kształcącej się na kierunkach muzycznych oraz
artystach, nie tylko dwóch sąsiadujących z sobą miast – Zgorzelca i Görlitz, ale
również całego regionu, a nawet Europy. W przyszłości Centrum będzie
realizowało zadania miejsca pamięci, ale przede wszystkim stanie się płaszczyzną
dla rozwoju nauki i szeroko pojętych działań artystycznych, w kooperacji
z instytucjami kulturalnymi województwa dolnośląskiego oraz kraju związkowego
Saksonia. W perspektywie ma to być miejsce otwarte dla tych, którzy w duchu
dialogu i tolerancji pragną budować przyszłość, w oparciu o wspólną historię
i dziedzictwo oraz zasady uniwersalnego humanizmu.
Przedsięwzięcie, o niewątpliwie szczególnym charakterze, jest jedynym tego
typu projektem na obszarze Euroregionu Nysa, obejmującym tak szeroką ofertę
edukacyjną, kierując szczególną uwagę na wartości kształtujące samoświadomość
historyczną i tożsamość kulturową, w kontekście wychowania dla pamięci.
Pieczę nad realizacją projektu objęło Stowarzyszenie MEETINGPOINT MUSIC
MESSIAEN, które rozpoczęło działalność w grudniu 2006 roku, pod kierunkiem
dr Albrechta Goetze. Honorowy patronat nad powziętą inicjatywą objęła wdowa po
Olivierze Messiaenie – Yvonne Loriod (1924-2010). Projekt zyskał również
oficjalną akceptację Ministerstwa Nauki i Sztuki Saksonii oraz władz wojewódzkich
i samorządowych województwa dolnośląskiego.
Muzyka Oliviera Messiaena ma wymiar uniwersalny, jest międzykulturowym
mediatorem czasu i miejsca. Uchwycenie owej niematerialnej ponadczasowości
przyświecało również autorowi koncepcji architektonicznej powstającego
Centrum – Ruairi O’Brienowi. Metaforycznie pojmowana pamięć nawiązuje
w jego projekcie do świata dźwięków, przez pryzmat form geometrycznych.
Na kompleks składać się mają obiekty o cylindrycznej formie, tworząc dwie
wyspy – Wyspę Pamięci i Wyspę Nadziei (Ryc. 2). Przyjęta koncepcja ma
kierować uwagę zwiedzających ku nieograniczonej przestrzeni. Stanowi
jednocześnie alegorię dialogu, jaki zachodzi między światem wewnętrznym
człowieka i światem zewnętrznym. Przestrzenność formy nawiązuje
również do postaci Oliviera Messiaena, zorientowanego i otwartego na innych.
W budynkach przewidziane są powierzchnie wystawiennicze, poświecone
historii Stalagu VIII A Görlitz oraz Olivierowi Messiaenowi, jak również sala
koncertowa i studia nagrań.29
29
Archiwum MEETINGPOINT MUSIC MESSIAEN w Görlitz, Ruairí O’Brien, Meetingpoint Music
Messiaen Zgorzelec. An Urbanistic-architectural Concept for a European Centre of Education and
Culture in Zgorzelec Poland; J. Lusek, Europejskie Centrum Edukacyjno-Kulturalne Zgorzelec-Görlitz
MEETINGPOINT MUSIC MESSIAEN, atykuł w druku
108
Rycina nr 2: Projekt Europejskiego Centrum Edukacyjno-Kulturalnego ZgorzelecGörlitz MEETINGPOINT MUSIC MESSIAEN autorstwa Ruairi O’Brien’a. Wyspa Pamięci i
Wyspa Nadziei
Źródło: Archiwum MEETINGPOINT MUSIC MESSIAEN, Görlitz
Od lipca 2007 r. Stowarzyszenie prowadzi na terenach poobozowych
warsztaty historyczne, przy wsparciu Fundacji Pamięć, Odpowiedzialność,
Przyszłość
(Erinnerung,
Verantwortung,
Zukunft)
oraz
Niemieckiego
Powszechnego Związku Opieki nad Grobami Żołnierskimi (Volksbund Deutscher
Kriegsgräberfürsorge). W ramach międzynarodowych obozów letnich rokrocznie
latem i jesienią na terenach poobozowych po ówczesnym Stalagu VIII A Görlitz
pracują młodzi ludzie z całej Europy, m.in. z Polski, Niemiec, Ukrainy, Litwy, Rosji,
109
Białorusi, Mołdawii i Wielkiej Brytanii. Pod okiem historyków i archeologów
30
porządkują i pielęgnują pozostałości po zabudowie obozowej (Ryc. 3). . Prace
połączone są z warsztatami historycznymi, których celem jest przekazywanie
wiedzy na temat funkcjonowania obozów jenieckich, w szczególności zaś
zapoznanie uczestników spotkań z historią miejsca i czasu oraz tragedią
osadzonych w Stalagu VIII A Görlitz. Niejednokrotnie młodzież łączy prace nad
porządkowaniem terenów poobozowych z działalnością artystyczną, w postaci
form ekspresji muzycznej, plastycznej i literackiej. Na miejscu ówczesnego baraku
teatralnego i kaplicy Stalagu VIII A Görlitz wzniesiono 13 stycznia 2010 roku
metalowe konstrukcje autorstwa rzeźbiarza Matthiasa Beiera, dla których inspiracją
dzieło Oliviera Messiaena „KWARTET NA KONIEC CZASU”. Inicjatywa ta stała się
inspiracją dla połączenia obozu letniego w 2012 r. z warsztatami rzeźby w metalu.
Celom edukacyjnym służą ponadto tablice informacyjne przy wejściu na teren
Miejsca Pamięci Narodowej oraz wzdłuż ówczesnej drogi obozowej. W sposób
słowno-graficzny ilustrują historię i topografię obozu.
Reguły nie rządzą muzyką i nie tworzą sztuki. Muzyka nie potrzebuje reguł –
jest przejawem słyszalnej pomysłowości w nieskończoności.
Muzyka ewoluuje – nie jest niczym innym jak najwyższym możliwym stopniem
do osiągnięcia wolności, jest niepowtarzalna, kształtuje osobowość.
(Albrecht Goetze)
Rycina nr 3: Worckamp na terenach poobozowych.
Źródło: Archiwum MEETINGPOINT MUSIC MESSIAEN, Görlitz.
30
Junge Litauer suchen nach der Fundament einer Küchenbaracke, „Sächsische Zeitung” 22 VII 2009;
Knopf und rostigen Nagel gefunden, „Sächsische Zeitung” 30 VII 2009; Statt Ferien am Strand lock
Arbeit im Wald, „Sächsische Zeitung“ 24 VII 2008; Internationale Jugendbegegnung startet
in Zgorzelec, „Sächsische Zeitung” 22 VII 2008; Spurensuche zwischen Musik und Gräbern,
„Niederschlesisches Kurier“ 2 VIII 2008; Pamięć o ofiarach wojny, „Express Zgorzelecki“ 12 VIII 2008;
Młodzież uczy się tolerancji. „Praca dla Pokoju – Pojednanie nad grobami”, (w:) „Express Zgorzelecki”
29 VII 2008
110
Przekraczając w sposób wirtualny bramę ówczesnego Stalagu VIII A Görlitz,
odbiorcy zajęć dydaktycznych doświadczają owej „ponadczasowości”, rozumianej
w kategoriach spotkania czasu z miejscem. W sposób naturalny stykają się
z historią, jak również z postacią Oliviera Messiaena. Wkraczają w świat dźwięków,
nasłuchując odgłosów przyrody, które wywarły tak ogromne piętno na jego
twórczości i stały się inspiracją dla powstania „KWARTETU NA KONIEC CZASU”.
W miejscu stalagu pozostały przecież ślady ludzkiego ducha, ludzkiej niezłomności
i oporu – ślady, które ktoś kiedyś odkryje na nowo i utrwali. Kultywowanie pamięci
zbiorowej na terenach poobozowych Stalagu VIII A Görlitz rozumiane jest
w sposób symboliczny i dosłowny – jako poszukiwanie śladów, misterne tworzenie
faktograficznej mozaiki, która dopiero po złożeniu wszystkich elementów układa się
w pełen obraz, ale zarazem jako odkrywanie własnej – indywidualnej drogi
poznania. Proces ten wydaje się o tyle mniej skomplikowany, że pozostał uchwytny
ślad pamięci w postaci materialnego wytworu – dowodu przeszłości w postaci
ponadczasowego dzieła muzycznego.
Stowarzyszenie MEETINGPOINT MUSIC MESSIAEN angażuje się i wspiera
liczne projekty realizowane przez szkoły partnerskie. Wśród nich warto wymienić
pracę, nagrodzoną w 2009 r. w ogólnoniemieckim konkursie historycznym,
pt. „Helden: verehrt – verkannt – vergessen” (Bohaterowie: czczeni – nierozumiani
– zapomniani), w ramach którego przygotowano projekt poświęcony życiu Oliviera
Messiaena w obozie jenieckim, w latach 1940-1941 („Olivier Messiaen – Ein Held
des Kriegsgefangenenlagers/Olivier Messiaen – bohater obozu jenieckiego”).
Zrealizowany został przez 25 uczniów Gimnazjum im. Joliot-Curie w Görlitz
i Gimnazjum nr 1 ze Zgorzelca, pod opieką nauczycieli, tj. Sonji Bloß, Jolanty
Rębisz i Ewy Żemełki.31
Stowarzyszenie MEETINGPOINT MUSIC MESSIAEN podejmuje również
szereg projektów nakierowanych na rozwój kulturalno-artystyczny, w kontekście
holistycznego rozwoju przez sztukę w myśl motta „Europa to muzyka” (Europa ist
Musik). Na przełomie lat 2004 i 2005, zrealizowano pierwszy projekt plastycznomuzyczny pt. „Obrazki z wystawy” (Bilder einer Ausstellung), do kompozycji
Modesta Mussorgskiego. Cykl 10 miniatur fortepianowych, skomponowanych
w 1874 roku, powstał w oparciu i z inspiracji wystawą akwarel i rysunków Wiktora
Hartmanna, zorganizowaną w 1874 roku, po śmierci artysty. Szczególnie
10 obrazów Wiktora Hartmanna zrobiło wrażenie na Modeście Musorgskim.
Każdemu z nich poświęcił jedną miniaturę, nadając utworom tytuły analogiczne do
tych, jakimi oznaczono malarskie pierwowzory (tj. Grom, Stary zamek, Tuileries,
Bydło, Taniec kurcząt w skorupkach, Samuel Goldenberg i Szmul, Rynek
w Limoges, Katakumby, Chatka na kurzej stopce oraz Wielka brama w Kijowie).
W projekcie uczestniczyło około tysiąca osób – dzieci z przedszkoli i szkół
podstawowych, młodzież z gimnazjów oraz szkół średnich Euroregionu Nysa,
tj. z Niemiec, Polski oraz Czech. W efekcie powstały fascynujące prace plastyczne,
również w technice graffiti, czego przykładem jest graficzne opracowanie czoła
kabiny lokomotywy pociągu pośpiesznego (ICE-Kopf). Szczególną grupę
docelową, co warte podkreślenia, stanowiły dzieci w wieku 3-6 lat. W projekcie
uczestniczyli m.in. wychowankowie przedszkola „Schlumpfenland” z GörlitzKunnerwitz. Udział w projekcie, zdaniem Ursuli Roch – kierującej jego realizacją,
31
B.d., Ausgezeichnete Erinnerungsarbeit, (w:) Meetingpoint Music Messiaen, s. 27
111
stał się podstawą do licznych dyskusji, celem precyzyjnego zdefiniowania etapów
przedsięwzięcia, tj. metod pracy, przygotowania dzieci do poszczególnych zadań
32
w ramach projektu oraz ewaluacji etapowej i ogólnej.
Realizację kolejnego z projektów – „Gemalte Vogelgesänge” (Malowane
ptasie trele), połączono z obchodami setnej rocznicy urodzin Oliviera Messiaena.
Miał on na celu zapoznanie młodych odbiorców z muzyką mistrza oraz
przygotowaniem do zwizualizowania dźwięków przyrody – odgłosów ptaków –
zaklętych w nutach. Projekt dał dzieciom i młodzieży okazję do słuchania muzyki,
z którą nie mają kontaktu na co dzień. Zadaniem adresatów projektu było
zilustrowanie emocji odbieranych podczas słuchania proponowanych fragmentów
(trzeciej części utworu „Amsel” na klarnet; dziewiątej części utworu „Éclaires”,
w którym pojawia się 25 gatunków ptaków, naśladowanych przez 17 instrumentów
blaszanych oraz partii „Catalogue d’oideaux”) poprzez przelanie na papier obrazów
powstałych w wyobraźni. Efektem była wystawa, otwarta 8 października 2008 roku,
w foyer Ministerstwa Nauki i Sztuki Saksonii w Dreźnie. Zaprezentowano łącznie
ok. 500 dzieł plastycznych, wykonanych techniką ołówkową, kredkami i farbami.
Uczestnicy projektu mieli od 4-19 lat. Prace nadeszły m.in. z: Sulikowa, Görlitz,
33
Liberca, Hoyerswerdy, Niesky, Bautzen, Lagowa i Zgorzelca.
Zdaniem realizatorów projektu uczestnictwo w nim stanowiło inspirujące
doświadczenie, szczególnie w zakresie poszukiwania metod wspierających
aktywność twórczą i kreatywność, z drugiej zaś strony pozwoliło na uatrakcyjnienie
zajęć, szczególnie w przedszkolach i szkołach podstawowych. W projekt
zaangażowali się również rodzice, dla których stanowił on dodatkową możliwość
do obserwowania i analizowania poczynań indywidualnych. Dał także szereg
wskazówek teoretyczno-praktycznych w zakresie ogólnego rozwoju dziecka
w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, funkcjonowania w grupie rówieśniczej,
ale przede wszystkim szansę na podjęcie samodzielnej próby zdefiniowania
twórczych możliwości dziecka, w kontekście pozyskiwania wiedzy, realizowanych
działań i otwartości na nowe formy eksploracji poznawanego świata.34
Cel cyklicznego projektu „Musik macht Flügge” (Muzyka uczy latać)
koncentruje się na podkreśleniu znaczenia muzyki w wielostronnym kształtowaniu
osobowości dzieci i młodzieży. Inspirację w projekcie stanowi przyroda, ze
szczególnym zwróceniem uwagi na rolę ptaków, towarzyszących dziełu Oliviera
Messiaena – „KWARTET NA KONIEC CZASU”. Rokrocznie realizację projektów
wieńczą festiwale plenerowe w Görlitz i Hellerau, otwarte dla szerokiej
publiczności, podczas których młodzi twórcy prezentują talenty wokalne, aktorskie,
instrumentalne i taneczne (Ryc. 4). Podczas realizacji pierwszej edycji projektu,
uczniowie z Gimnazjum im. Friedricha Schleiermachera z Niesky stworzyli
niesamowity spektakl do muzyki Oliviera Messiaena w aranżacji hip-hopowej, do
samodzielnie opracowanej choreografii. Spektakl zaprezentowano pod dachem
32
U. Roch, Wie Persönlichkeiten wachsen, (w:) Meetingpoint Music Messiaen. Weil Musik verbindet,
Hrsg. Freunde und Förder MEETINGPOINT MUSIC MESSIAEN e.V, s. 11-13; b.d., Warum kultureller
Umweltschultz so wichtig ist, (w:) Meetingpoint Music Messiaen, s. 15-16
33
Gemalte Vogelgesänge. Protokół dostępu: www.smwk.sachsen.de/2029.html (pobrano 1.06.2012 r.)
„Gemalte Vogelgesänge“ – Ausstellung im Kunstministerium zeigt Bilder von Kindern und
Jugendlichen aus Deutschland, Polen und Tschechien. Protokół dostępu: (pobrano 1.06.2012 r.)
www.medienservice.sachsen.de/medien/news/139683
34
U. Roch, op. cit., s. 12-13
112
Festspielhaus w Dreźnie, w ramach programu „Dzieci na scenie” (Kids on Stage)
oraz na festiwalu twórczości w Boxberg. Projekt połączony jest z konkursem
plastycznym, z wykorzystaniem dostępnych technik. Pozwala on również na
pogłębienie wiedzy z zakresu historii regionu, Stalagu VIII A Görlitz oraz
specyficznego ekosystemu terenów poobozowych. 35 W roku 2012 projekt
zrealizowano pod hasłem przewodnim „BACH, die BACHstelze und
BA(ch)ROCK(t)”, przybliżając w niekonwencjonalny sposób twórczość Jana
Sebastiana Bacha.
Z odkrywaniem wszechświata jest jak z odkrywaniem samego siebie,
im bardziej zrozumiały staje się świat wewnętrzny,
tym lepiej potrafimy wykorzystać talent – nasze skrzydła.
(Albrecht Goetze)
Rycina nr 4: Aranżacje muzyczno-taneczne. Projekt „Musik macht Flügge” (Muzyka
uczy latać).
Źródło: Archiwum MEETINGPOINT MUSIC MESSIAEN, Görlitz.
Celem wprowadzenia młodych odbiorców w świat muzyki Stowarzyszenie
MEETINGPOINT MUSIC MESSIAEN, we współpracy z Gerhart-HauptmannTheater w Görlitz, współorganizuje cykliczne, comiesięczne koncerty dla dzieci
i młodzieży, pt. „Hexentritt & Drachentöne. Konzerte für junge Leute”.
Przedsięwzięciu towarzyszy zeszyt ćwiczeń, stanowiący inspirację dla twórczej
aktywności dzieci w wieku przedszkolnym i młodszym wieku szkolnym.
Przedstawienia muzyczne uczą młodych odbiorców kontaktu z muzyką poprzez
zabawę – mają zapoznać dzieci i młodzież z instrumentami, gatunkami oraz
pojęciami muzycznymi.
35
Warum kultureller Umweltschutz so wichtig ist, op. cit., s. 19
113
Działania edukacyjne realizowane przez MEETINGPOINT MUSIC MESSIAEN
spina w jedną całość wspomnienie prapremiery wykonania dzieła O. Messiaena –
„KWARTET NA KONIEC CZASU” w warunkach obozowych. Rokrocznie w styczniu
przedsięwzięcie to jest okazją do spotkania się miłośników muzyki klasycznej,
przypomnienia tragedii miejsca i ludzi oraz o idei utworzenia Centrum, będącej
misją Stowarzyszenia MEETINGPOINT MUSIC MESSIAEN. Pod wirtualnym
dachem, w zimowej scenerii, na terenach poobozowych organizowany jest koncert,
w czasie którego młodzi twórcy, reprezentujący państwa zjednoczonej Europy,
tworzą wspaniały, pełen emocji spektakl.
***
Na terenach po byłym Stalagu VIII A Görlitz przeszłość w wyraźny sposób
styka się z teraźniejszością i przyszłością. Miejsce to stanowi punkt odniesienia
dla budowania tożsamości i kultywowania pamięci, opartej na wspólnej historii,
w wymiarze regionalnym, narodowym i europejskim oraz wspólnego dialogu
międzypokoleniowego i międzykulturowego. Postacią, która łączy przeszłość
i przyszłość – odwrócony świat wartości II wojny światowej oraz współczesność
jest postać Oliviera Messiaena. Kluczem do zrozumienia przeszłości, a zarazem
kluczem do przyszłości jest ponadczasowa muzyka, która nie zna granic i barier,
opiera się wszelkim ograniczeniom i nie wymaga komentarza.
Bibliografia
1. Archiwum Centralnego Muzeum Jeńców Wojennych w ŁambinowicachOpolu, Materiały i Dokumenty, Raporty Komisji Międzynarodowego
Czerwonego Krzyża, sygn. 18
2. Archiwum MEETINGPOINT MUSIC MESSIAEN w Görlitz, Ruairí O’Brien,
Meetingpoint Music Messiaen Zgorzelec. An Urbanistic-architectural
Concept for a European Centre of Education and Culture in Zgorzelec
Polan
3. Assmann A., Erinnerungsräume. Formen und Wandlungen des kulturellen
Gedächtnisses, München 1999
4. Ausgezeichnete Erinnerungsarbeit, (w:) Meetingpoint Music Messiaen.
Weil Musik verbindet, Hrsg. Freunde und Förder MEETINGPOINT MUSIC
MESSIAEN e.V., Grlitz 2010
5. Baczko B., Wyobrażenia społeczne. Szkice o nadziei i pamięci zbiorowej.
Warszawa 1994
6. Bömelburg H.J., Niemiecka okupacja w pamięci Polaków, (w:) Polska –
Niemcy. Wojna i pamięć, red. J. Kochanowski, B. Kosmala. WarszawaPoczdam 2009
7. Cichocki R., Podmiotowość w społeczeństwie. Poznań 2003
8. Eigel S., Lernzirkel. Protokół dostępu: www.irz-muenchen.de/Umweltb
ildung-Ausarbeitung-Lernezirkel-theoretische_Grundlagen
(pobrano
14.02.2011 r.)
9. Encyklopedia muzyki, red. A. Chodkowski. Warszawa 1995
10. Flemming M., Jeńcy wojenni: studium prawno-historyczne. Warszawa
2000
114
11. Gałdowa A., Nelicki A., O możliwościach bycia twórczym z perspektywy
aksjologicznej teorii osobowości, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu
Jagiellońskiego” 1993, z. 8
12. Gemalte
Vogelgesänge.
Protokół
dostępu:
www.smwk.sachsen.de/2029.html (pobrano 1.06.2012 r.)
13. „Gemalte Vogelgesänge“ – Ausstellung im Kunstministerium zeigt Bilder
von Kindern und Jugendlichen aus Deutschland, Polen und Tschechien.
Protokół dostępu: www.medienservice.sachsen.de/medien/news/139683
(pobrano 1.06.2012 r.)
14. Gnitecki J., Twórcza aktywność uczniów klas początkowych. Stan aktualny
i perspektywy rozwoju badań, (w:) Teoretyczne odniesienia i praktyczne
rozwiązania w pedagogice wczesnoszkolnej, red. S. Palka. Katowice 1994
15. Goban-Klas T., Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy,
radia, telewizji i Internetu. Warszawa-Kraków 2001
16. Gordon E.E., Umuzykalnianie niemowląt i małych dzieci. Teoria
i wskazówki praktyczne. Kraków 1997
17. Goriszowski W., Wychowanie muzyczne (edukacja muzyczna) w systemie
nauk pedagogicznych – konsekwencje metodologiczne, (w:) Wychowanie
muzyczne. Stan badań a praktyka edukacyjna, red. A. Białkowski. Lublin
1995
18. Gudjons H., Projektorientiertes Lernen, (w:) W. Einsiedler, Handbuch der
Grundschulpädagogik. Bad Heilbrunn 2001
19. Halbwachs M., Społeczne ramy pamięci, tłum. M. Król. Warszawa 2008
20. Hartinger A., Entdeckendes Lernen, (w:) W. Einsiedler, Handbuch der
Grundschulpädagogik und Grundschuldidaktik. Bad Heilbrunn 2001
21. Heller K., Aktuelle Trends, Paradigmen und Strategien der
Hochbegabtenforschung
unter
besonderer
berücksichtigung
der
musikalischen Begabung, (w:) H.G. Bastian, Interdisziplinäre Aspekte und
praktische Probleme der Begabungsforschung und Begabtenförderung.
Mainz 1996
22. Internationale Jugendbegegnung startet in Zgorzelec, „Sächsische
Zeitung” 22 VII 2008
23. Jankowski D., Wartości – aktywność artystyczna – paradygmaty
działalności kulturalnej, (w:) Edukacja kulturalna i działalność artystyczna,
red. D. Jankowski. Poznań 1996
24. Junge Litauer suchen nach der Fundament einer Küchenbaracke,
„Sächsische Zeitung” 22 VII 2009; Knopf und rostigen Nagel gefunden,
„Sächsische Zeitung” 30 VII 2009
25. Kamińska B., Kompetencje wokalne dzieci i młodzieży – ich poziom,
rozwój i uwarunkowania. Warszawa 1997
26. Kansteiner W., Finding Meaning in Memory: a Methodological Critique of
Collective Memory Studies, „History and Memory” 2002, nr 41
27. Kisielewicz D., Życie kulturalne w stalagach jako forma oporu wobec
wroga, „Łambinowicki Rocznik Muzealny” 1983, t. 6
28. Kopff-Muszyńska K., Jak prowadzić dialog międzykulturowy? Kraków 2008
29. Lauerwald H., In fremdem Land. Kriegsgefangene im Stalag VIII A Görlitz
(1939–1945). Tatsachen, Briefe, Dokumente. Görlitz 1996
115
30. Lusek J., Analiza zagadnienia aktywności twórczej dziecka w świetle
psychologii i pedagogiki, „Nauczyciel i Szkoła” 2002, nr 1-2
31. Lusek J., Europejskie Centrum Edukacyjno-Kulturalne Zgorzelec-Görlitz
MEETINGPOINT MUSIC MESSIAEN, atykuł w druku
32. Lusek J., Goetze A., Stalag VIII A Görlitz. Historia – teraźniejszość –
przyszłość, „Łambinowicki Rocznik Muzealny” 2011, t. 34
33. M. Zaborski, Współczesne pomniki i miejsca pamięci w polskiej i
niemieckiej kulturze politycznej. Toruń 2011
34. Majewski R., VIII Okręg Wojskowy Wehrmachtu we Wrocławiu (19361945). Wrocław 1991
35. Maklakiewicz T., Magia wizji w wychowaniu muzycznym. (w:) Wychowanie
muzyczne. Stan badań a praktyka edukacyjna, red. A. Białkowski. Lublin
1995
36. Makowska D., Teoretyczne podstawy edukacji międzykulturowej,
„Kwartalnik Pedagogiczny” 1990, nr 4
37. Maturzewska M., Kotlarska H., Wybrane zagadnienia z psychologii muzyki.
Warszawa 1990
38. Młodzież uczy się tolerancji. „Praca dla Pokoju – Pojednanie nad grobami”,
„Express Zgorzelecki” 29 VII 2008
39. Nikitorowicz J., Pogranicze. Tożsamość. Edukacja międzykulturowa.
Białystok 1995
40. Olivier Messiaen. La Cité céleste – Das himmlische Jerusalem. Über
Leben und Werk des französischen Komponisten, Hrsg. T. Schlee,
D. Kämper. Köln 1998
41. Pamięć o ofiarach wojny, „Express Zgorzelecki“ 12 VIII 2008
42. Przetacznik-Gierowska M., Zmiany rozwojowe aktywności i działalności
jednostki, [w:] M. Przetacznik-Gierowska, M. Tyszkowa, Psychologia
rozwoju człowieka. Zagadnienia ogólne. Warszawa 1996
43. Puślecki W., Kształcenie wyzwalające w edukacji wczesnoszkolnej.
Kraków 1996
44. Recepcja twórczości Oliviera Messiaena. Materiały Międzynarodowej
Konferencji Naukowej 11-12 grudnia 1998, red. M. Zduniak. Wrocław 2000
45. Révész G., Einführung in die Musikpsychologie. Bern 1972
46. Rezler-Wasielewska V., Działalność naukowo-oświatowa polskich jeńców
wojennych w niemieckich i radzieckich obozach podczas II wojny
światowej. Opole 2011
47. Ricoeur P., Pamięć, historia, zapomnienie, tłum. J. Margański. Kraków
2006
48. Roch U., Wie Persönlichkeiten wachsen, (w:) Meetingpoint Music
Messiaen. Weil Musik verbindet, Hrsg. Freunde und Förder
MEETINGPOINT MUSIC MESSIAEN e.V. Grlitz 2010
49. Sacher W.A., Suchanie muzyki klasycznej a kształtowanie emocjonalności
dzieci, (w:) Sztuka w edukacji i terapii, red. M. Knapik, W.A. Sacher.
Kraków 2004
50. Saryusz-Wolska M., Spotkania czasu z miejscem. Studia o pamięci
i miastach. Warszawa 2010
116
51. Schrader J., Stadler M., Körber K., Die Bedeutung informeller
Lernumgebungen
für
die
naturwissenschaftliche
Grundbildung
Erwachsener, „Unterrichtswissenschaft” 2008, nr. 36
52. Słobodzian Z., Działanie jako droga poznania i rozwoju. Warszawa 1961
53. Spurensuche zwischen Musik und Gräbern, „Niederschlesisches Kurier“ 2
VIII 2008
54. Stanek P., W niewoli niemieckiej. Informator wystawy stałej Centralnego
Muzeum Jeńców Wojennych w Łambinowicach-Opolu. Opole 2011
55. Stankiewicz J., Powstanie Kwartetu na koniec Czasu w Stalagu VIII
A. Görlitz (1940/1941). Oliver Messiaen w kręgu polskiej inteligencji
i artystów, „Łambinowicki Rocznik Muzealny” 2010, t. 33
56. Statt Ferien am Strand lock Arbeit im Wald, „Sächsische Zeitung“ 24 VII
2008
57. Suświłło M., Pozalekcyjna i pozaszkolna edukacja artystyczna
perspektywą wszechstronnego rozwoju dziecka, (w:) M. Suświłło,
Rozwijanie wielorakich zdolności człowieka. Wybrane zagadnienia. Toruń
2009
58. Szupiluk I., Uwagi o aktualnej sytuacji muzyki, właściwym kształceniu
muzycznym i potrzebie edukacji humanistycznej. (w:) Wychowanie
muzyczne. Stan badań a praktyka edukacyjna, red. A. Białkowski. Lublin
1995
59. Szymański M. S., Twórczość i style poznawcze uczniów. Warszawa 1987
60. Tokarz A., Dynamika procesu twórczego. Kraków 2005
61. Tomaszewski T., Człowiek jako podmiot i człowiek jako przedmiot, (w:)
Studia z psychologii emocji, motywacji i osobowości, red. J. Reykowski,
O.W. Owczynnikowa, K. Obuchowski. Wrocław 1977
62. Tyszkowa M., Rola kultury w rozwoju psychicznym jednostki, (w:)
M. Przetacznik-Gierowska, M. Tyszkowa, Psychologia rozwoju człowieka.
Zagadnienia ogólne. Warszawa 1996
63. Warum kultureller Umweltschultz so wichtig ist, (w:) Meetingpoint Music
Messiaen. Weil Musik verbindet, Hrsg. Freunde und Förder
MEETINGPOINT MUSIC MESSIAEN e.V. Grlitz 2010
64. Zgłobicki R., Życie kulturalne w obozie jeńców wojennych w Zgorzelcu,
„Rocznik Jeleniogórski” 1980, t. 18
65. Zmysłowska M., Rozwój muzyczny dziecka od poczęcia do 3 roku życia –
studium przypadku, (w:) M. Suświłło, Rozwijanie wielorakich zdolności
człowieka. Wybrane zagadnienia. Toruń 2009