WSTĘP

WSTĘP
Niniejsza książka jest trzecim tomem serii wydawniczej poświęconej
dziejom Centralnego Komitetu Żydów w Polsce. Komitet ten istniał w latach
1944–1950. CKŻP był emanacją większości sił politycznych obecnych w społeczności żydowskiej, a zakres jego działania dotyczył różnych aspektów
życia zdecydowanej większości ocalonych z Zagłady. Była to instytucja kluczowa dla polskich Żydów w pierwszych kilku latach po Zagładzie, a więc
w okresie bardzo trudnym — gdy musieli sobie odpowiedzieć na pytanie,
na jakiej podstawie odbudowywać życie narodowe w Polsce (czy w ogóle jest
to możliwe), czy też ją opuścić, i szerzej: jakie recepty na rozwiązanie kwestii żydowskiej po hitlerowskim ludobójstwie zachowały swoją aktualność.
Seria wydawnicza „Z dziejów Centralnego Komitetu Żydów w Polsce”
stawia przed sobą dwa cele. Po pierwsze, poszczególne prace tworzące serię będą przedstawiać różne aspekty aktywności Komitetu i jego agend.
W przygotowanych już tomach przedstawione zostały następujące kwestie: zbrojna samoobrona zorganizowana przez Komitet, funkcjonowanie Sądu Społecznego przy CKŻP, problematyka instytucji oświatowych
Komitetu oraz działalność w zakresie produktywizacji Żydów. W dalszej
kolejności powinny być omówione starania CKŻP w zakresie ochrony
zdrowia ludności żydowskiej, emigracji Żydów, świadczonej im pomocy
prawnej, organizacji życia kulturalnego, a także funkcjonowanie Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej. Po drugie, celem serii jest udostępnienie czytelnikowi obfitego wyboru źródeł z epoki, zarówno archiwalnych, jak i prasowych, w korpusie pracy oraz w aneksach.
Tematem niniejszego tomu jest działalność CKŻP w sferze politycznej — chodzi więc o stosunek Komitetu do konfliktów polskiego życia politycznego, do problemu żydowskiej emigracji, do zachodnich organizacji
żydowskich, do walki o powstanie państwa żydowskiego; o akceptację lub
wykluczanie z żydowskiego życia politycznego różnych stronnictw, metody
uzyskiwania przez Komitet większościowej opinii partii żydowskich itp.
Problematyka życia politycznego polskich Żydów omawiana już była
w wielu publikacjach. W szczególności należy odnotować prace poświęcone: ruchowi syjonistycznemu w powojennej Polsce¹, działalności komunistów wśród Żydów², Bundu³ i największego stronnictwa syjonistycznego
1
2
3
N. Aleksiun, Dokąd dalej? Ruch syjonistyczny w Polsce (1944–1950), Warszawa 2002; zob. moją
rec. tej pracy w: „Kwartalnik Historii Żydów” 2005, nr 4, s. 602–606.
A. Grabski, Działalność komunistów wśród Żydów w Polsce (1944–1949), Warszawa 2004.
D. Blatman, Notre Liberté et La Vôtre. Le mouvement ouvrier juif Bund en Pologne 1939–1949,
Paris 2002.
9
Wstęp
— Zjednoczenia Syjonistów Demokratów „Ichud”4. Powstały również prace
dotyczące lokalnych społeczności żydowskich — w szczególności na Dolnym
i Górnym Śląsku5, w Krakowie6, Łodzi7, Szczecinie8, Warszawie9 i Gdańsku¹0.
Oczywiście ustalenia autorów tych rozpraw, w tym moje, zostały wykorzystane w niniejszej pracy. W szczególności dotyczy to książki o żydowskich komunistach aktywnych wewnątrz społeczności żydowskiej, mieniących się dumnie „kręgosłupem komitetów żydowskich” i rzeczywiście
będących najbardziej aktywną siłą w działalności tych struktur. W pracy
im poświęconej starałem się przedstawić historię CKŻP z perspektywy jednej, choć kluczowej dla działalności Komitetu, partii. Obecnie chciałbym
ukazać ten sam okres i instytucję w historii Żydów polskich z perspektywy bardziej złożonej, ukazując szerszą interakcję sił politycznych. Traktuję więc tę pracę jako tyleż odrębną, co i będącą rozwinięciem poprzedniej.
W niniejszej publikacji problematyka żydowskiego życia politycznego
zostanie przedstawiona w pięciu rozdziałach: dwu o charakterze problemowo-chronologicznym i kolejnych, opartych na porządku chronologicznym.
Poszczególne etapy prac CKŻP i jego stanowiska wobec konkretnych wydarzeń i problemów zostaną przedstawione z zachowaniem troski o to, aby
zaznaczone były odrębne poglądy poszczególnych opcji tam reprezentowanych: syjonistów, komunistów, bundowców. Przedstawiona będzie również implementacja decyzji CKŻP na forum lokalnych społeczności. Chodzi
tu nie tylko o porównanie politycznych deklaracji i praktyki życia społecznego. Taki zabieg wynika też z dwuznaczności samego terminu „Centralny Komitet Żydów w Polsce”. Z jednej strony, pod tym pojęciem rozumiana jest bowiem centrala ruchu komitetów żydowskich. Z drugiej jednak
strony, w świetle statutu stowarzyszenia „Centralny Komitet Żydów w Polsce”, zarejestrowanego w 1946 r., częścią CKŻP były też lokalne komitety.
4
5
6
7
8
9
10
G. Berendt, Zjednoczenie Syjonistów Demokratów „Ichud” — „z biało-niebieskimi sztandarami
w morzu czerwonych sztandarów”, w: A. Grabski, G. Berendt, Między emigracją a trwaniem. Syjoniści i komuniści żydowscy w Polsce po Holocauście, Warszawa 2003, s. 100–223.
B. Szaynok, Ludność żydowska na Dolnym Śląsku 1945–1950, Wrocław 2000; W. Jaworski, Żydzi
na Górnym Śląsku w latach 1945–1970, Sosnowiec 2001.
J. Kwiek, Żydzi, Łemkowie, Słowacy w województwie krakowskim w latach 1945–1949/50, wyd. 2
popr. i rozsz., Kraków 2002.
Społeczność żydowska w Łodzi po 1945 r., red. A. Lech, K. Radziszewska, A. Rykała, Łódź 2010.
J. Mieczkowski, Żydzi, Niemcy i Ukraińcy w życiu politycznym Pomorza Zachodniego w latach
1945–1956. Liczba, położenie i działalność polityczna, Szczecin 1994.
A. Cała, A. Grabski, Provincial Jewish Committee of Warsaw (1944–1949), w: Żydzi Warszawy.
Materiały z konferencji w Żydowskim Instytucie Historycznym w 100 rocznicę urodzin Emanuela Ringelbluma, Warszawa 2000, s. 241–258; zob. też A. Grabski, Odrodzenie społeczności. Żydzi
warszawscy po 1945 r., „Słowo Żydowskie” 2010, nr 5(459), s. 30–33.
G. Berendt, Żydzi na gdańskim rozdrożu 1945–1950, Gdańsk 2000; zob. moją rec. tej pracy w:
„Biuletyn ŻIH” 2001, nr 2, s. 263–267.
10
Wstęp
Sposób ukazania w tej pracy polityki żydowskiej po Zagładzie polega przede wszystkim na przedstawieniu ścierania się różnych koncepcji
rozwiązania problemów omawianej społeczności, w niewielkim zaś tylko
stopniu będę odnosił się do CKŻP jako miniparlamentu polskich Żydów.
Motyw dyskusji politycznych prowadzonych na forum Prezydium CKŻP
i procedowania nad wieloma decyzjami jest już zresztą dość szeroko omówiony w dotychczasowej literaturze.
Ze względu na to, że niniejsza praca jest częścią cyklu publikacji poświęconych różnym wydziałom i agendom CKŻP, przedstawiona tu problematyka polityczna odnosić się będzie jedynie do zasadniczych tematów dyskutowanych na forum Prezydium i Plenum CKŻP. Pominięte zostaną więc
spory, które mimo politycznego charakteru toczyły się głównie w ramach
Wydziału Produktywizacji, Wydziału Oświaty, Wydziału Młodzieżowego CKŻP itp., choć zaznaczony zostanie ogólny stosunek poszczególnych
stronnictw do problematyki żydowskiego życia gospodarczego, kwestii
wychowania, instytucji kształcenia itd.
Ważnym uzupełnieniem rozważań na temat interakcji stronnictw
żydowskich są zamieszczone na końcu aneksy zawierające stanowiska
głównych sił politycznych obecnych w CKŻP i jego samego wobec kluczowych zjawisk i wydarzeń polskiego i żydowskiego życia politycznego.
Ponieważ w głównej części pracy starałem się przedstawić większość rezolucji CKŻP, w aneksie dominują artykuły z prasy stronnictw zasiadających
w Komitecie. Stanowiska polityczne CKŻP wyrażone w jego uchwałach
można przy tym uznać za wyrażające oficjalną linię polityczną mniejszości żydowskiej w Polsce. Choć często powstawały w drodze kompromisu,
a ponadto niektóre (choć nieliczne) stronnictwa żydowskie nie były reprezentowane w CKŻP, deklaracje Komitetu należy traktować jako reprezentatywne dla głównego nurtu społeczności żydowskiej w Polsce. Jak dowodzę
w pracy, kwestia ograniczeń cenzuralnych istniejących w Polsce Ludowej
miała znacznie mniejsze znaczenie dla tych dokumentów niż dla dokumentów legalnie istniejących polskich organizacji. Wiązało się to z poparciem
przez zdecydowaną większość Żydów władzy sprawowanej przez polską
lewicę, co kontrastowało z mniejszościowym, choć poważnym i szybko rosnącym poparciem dla PPR w polskim społeczeństwie.
Uchwały CKŻP można uznać generalnie za reprezentatywne dla opinii
większości Żydów do jesieni 1948 r. Wyjątkiem jest tu problematyka emigracji Żydów z Polski, gdyż w tej kwestii rzeczywiste działania syjonistów
11
Wstęp
przeczyły oficjalnemu stanowisku Komitetu, w którym zasiadali. Inaczej
wyglądała jednak sprawa reprezentatywności rezolucji CKŻP dla późniejszego okresu, od jesieni 1948 r., gdy syjoniści zaczęli szybko tracić wpływ
na treść tych uchwał, choć ich przedstawiciele zasiadający w komitetach
nadal formalnie je sygnowali. Te dokumenty wyrażają już w zasadzie opinię tylko jednego kierunku politycznego w społeczności żydowskiej: Frakcji PPR, a później jej kontynuacji w postaci Zespołów PZPR przy komitetach żydowskich.
CKŻP istniał do jesieni 1950 r. Jednakże już od jesieni poprzedniego
roku, w związku z postępującym procesem likwidacji organizacji syjonistycznych, Komitet zaczął tracić ostatnie cechy ciała wielopartyjnego i stał
się tylko jednym z pasów transmisyjnych PZPR do mas. Stąd ostatni okres
istnienia CKŻP, ze względu na jego specyfikę, postanowiłem potraktować
w sposób bardziej skrótowy. Kończąc, chciałbym serdecznie podziękować
za uwagi do tekstu prof. Leszkowi Olejnikowi, prof. Andrzejowi Żbikowskiemu i dr Urszuli Ługowskiej.
12