O niektórych zjawiskach towarzyszących odbiorowi informacji

Wiesław Babik
[email protected]
Uniwersytet Jagielloński
Agnieszka Warzybok
Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Krakowie
O niektórych zjawiskach towarzyszących odbiorowi informacji:
percepcja informacji w świetle ekologii informacji
Percepcja informacji jest procesem poznawczym, w którym człowiek rozpoznaje,
organizuje, syntezuje i nadaje znaczenie informacjom odebranym za pomocą zmysłów.
Stanowi ona warunek sprawnego oraz efektywnego funkcjonowania i orientacji człowieka
w otaczającym go środowisku informacyjnym i społecznym. Celem artykułu jest
przedstawienie wybranych zjawisk towarzyszących odbiorowi informacji z punktu widzenia
ekologii informacji. Artykuł składa się z dwóch części – teoretycznej, w której opisano
proces percepcji informacji w aspekcie ekologii informacji oraz badawczej, prezentującej
i omawiającej wyniki badań własnych. Tekst artykułu stanowi rozwinięcie wybranych
problemów przedstawionych w pracy magisterskiej Agnieszki Warzybok [Warzybok, 2008].
1. Ekologia informacji
0d lat siedemdziesiątych XX wieku, a więc od ponad 30 lat w Europie Zachodniej,
USA i Rosji badania i teorie dotyczące, zwłaszcza problemów radzenia sobie z dużą ilością,
często nierelewantnej informacji, nazywane są ekologią informacji. Pierwszy człon tego
terminu został zaczerpnięty z biologii i kojarzy się z ochroną naturalnego środowiska
przyrodniczego. Wiadomości ekologiczne były gromadzone już od czasów starożytnych.
Termin „ekologia” po raz pierwszy wprowadził w 1869 roku niemiecki biolog i ewolucjonista
Ernst Haeckel, definiując go jako „nauka zajmująca się relacjami między żywymi
organizmami a ich środowiskiem życia z uwzględnieniem wzajemnych stosunków między
tymi organizmami” [Encyklopedia PWN, dok. elektr.]. Według wikipedii.pl „Ekologia
najogólniej jest nauką o porządku i nieporządku w przyrodzie oraz konsekwencjach
wynikających dla istnienia biosfery i człowieka” [Wikipedia.pl, dok. elektr].
W odniesieniu do informacji termin „ekologia” stanowi swoistego rodzaju metaforę na
określenie pewnych aspektów zarządzania całym środowiskiem informacyjnym człowieka,
zwanym infosferą [Kulikowski, 1978] lub antropoinfosferą [Babik, 2008]. Ekologia informacji
oznacza sumę ocen jakości, zarządzania, produktów i wartości informacyjnej, jak również
ocenę usług i potrzeb informacyjnych. W tym kierunku idą też rozważania dotyczące
ekologii informacji, takich autorów prac, jak Rafael Capurro, Elizabeth Davenport, Irene
Wormell, Abdus Sator Chaudhry i Susan E. Higgius. Ekologia informacji to dyscyplina
wiedzy, której zadaniem jest odkrywanie praw rządzących przepływem informacji
w biosystemach, włącznie z człowiekiem, społeczeństwem, ich wpływem na zdrowie
psychiczne, fizyczne i społeczne ludzi oraz rozwijanie odpowiednich metodologii mających
na celu kształtowanie środowiska informacyjnego” [Eryomin, 1998]. Odkrywanie tych
1
zjawisk dokonuje się od starożytności, ale ekologia informacji jako nowa specjalność nauk
o informacji pojawiła się stosunkowo niedawno [Sitarska, 2005].
Przedmiotem badań ekologii informacji są relacje (sieć powiązań), zachodzące
między człowiekiem a informacją, będącą istotnym elementem otaczającego go środowiska
informacyjnego, ujawniających się w postaci różnego rodzaju interakcji informacyjnych
i komunikacyjnych. Do tej pory do rozwiązywania problemów dotyczących kształtowania
ekosystemu stosowano głównie technologie i metody inżynierii komputerowej. Nieżyjący już
Neil Postman nadaje zmianom technologicznym charakter ekologiczny „w tym sensie,
w jakim posługują się nim specjaliści z dziedzin zajmujących się środowiskiem […]. Nowa
technologia nic nie dodaje ani niczego nie odejmuje. Nowa technologia wszystko zmienia”
[Postman, 1995, s. 28].
Jak zaznaczają Thomas H. Davenport i Larry Prusak, ekologię informacji można
opisać jako „holistyczne zarządzanie informacją” [Davenport, Prusak, 1997]. Istotą tego
podejścia jest integracja różnych typów informacji, dostrzeganie zmian ewolucyjnych, nacisk
na obserwację i opis, koncentracja na wpływie informacji na człowieka [Babik, 2001, s. 69].
Traktowanie ekologii informacji w sposób holistyczny to rodzaj już wspomnianej analogii do
ekologii środowiska naturalnego (przyrodniczego) człowieka. Trzeba jednak zaznaczyć, że
ekologia informacji oprócz zestawu narzędzi do operowania informacją, dysponuje również
technikami wpływającymi na kształt otoczenia informacyjnego. „Holistyczne zarządzanie
informacją” stawia człowieka w centrum świata informacji, bo „informacja i wiedza są
wytworami typowo ludzkimi i nigdy nie będą dobrze zarządzane, jeśli w tych działaniach
najważniejszej roli nie przyzna się człowiekowi” [Materska, 2005, s. 40]. Ważniejszym zatem
staje się efektywność korzystania z informacji, niż jej tworzenie i dystrybucja, czy
nowoczesne technologie informacyjne.
Aleksy L. Eryomin wymienia następujące dziedziny badań w ramach ekologii
informacji:
• badanie relacji pomiędzy informacją a zdrowiem człowieka w celu określenia
możliwości i środków sterowania strumieniami informacji wpływającej na zdrowie
jednostek i grup społecznych;
• identyfikowanie kryteriów jakościowych i ilościowych informacji;
• badanie potrzeb informacyjnych;
• badanie wartości informacji;
• badanie metod przechowywania informacji;
• badanie procesów przekazywania i recepcji informacji;
• ocena jakości usług informacyjnych;
• określanie odpowiedzialności za informację i jej skutki społeczne;
• zarządzanie informacją w miejscu pracy, organizacjach, społeczeństwie [Eryomin,
1998].
T. Davenport i L. Prusak, opierając się na ekologii środowiska naturalnego, stworzyli
model ekologicznego zarządzania informacją. Ich zdaniem ekologia środowiska naturalnego
oparta na niewielu zmiennych specyficznej przestrzeni geograficznej zwykle zawiera wiele
mikrośrodowisk. W przypadku ekologii informacji możemy wyróżnić takie trzy środowiska:
środowisko informacyjne, środowisko organizacyjne i środowisko zewnętrzne [Babik, 2001].
2
Elementy ekologii informacji ilustruje tabela 1.
Tabela 1. Elementy ekologii informacji
Elementy ekologii
informacji
1. Strategia
informacyjna
2. Polityka
informacyjna
3. Kultura
informacyjna
4. Pracownicy
informacji
5. Proces
informacyjny
6. Architektura
informacji
- odpowiada na pytania: Co chcemy zrobić z informacją? Do czego
jest ona nam potrzebna?
- dotyczy odpowiedzialności rządu za zarządzanie i wykorzystanie
informacji;
- dotyczy sposobów określania zewnętrznej i wewnętrznej wartości
informacji;
- profesjonaliści, selekcjonujący, interpretujący, kategoryzujący
i integrujący informacje;
- opisuje poszczególne, kolejne etapy zarządzania informacją;
- dotyczy struktury i lokalizacji informacji; jest mapą aktualnego
otoczenia informacji, oferuje model otoczenia informacyjnego.
Źródło: opracowano na podstawie [Oleński, 2002]
Nowoczesne technologie informacyjne umożliwiają relatywnie tanią transmisję
i przechowywanie informacji, czego wynikiem jest niebezpieczna tendencja do gromadzenia
„wszystkich informacji na wszelki wypadek”. „Składuje się wiele informacji bezużytecznych
lub na tyle mało przydatnych, że ich przechowywanie nie znajduje merytorycznego
uzasadnienia. W masie niepotrzebnych lub mało przydatnych informacji giną informacje
ważne i wartościowe tylko dlatego, że nie wiadomo, gdzie i jak je odszukać, gdy okazują się
potrzebne” [Materska, 2005 s. 38]. Zdaniem Józefa Oleńskiego głównym zadaniem
praktycznym ekologii informacji jest „niedopuszczenie do generowania informacji, które
nie spełniają norm jakościowych, stanowią swoistą ‘truciznę’ zanieczyszczającą środowisko
informacyjne społeczeństwa i gospodarki. Prawo powinno umożliwiać jak najszybszą
eliminację informacji nie spełniających kryteriów jakościowych, wprowadzając – tam, gdzie
to konieczne – sankcje za zatruwanie środowiska informacyjnego” [Oleński, 2002, s. 82].
Zadaniem ekologii informacji jest także usuwanie informacji, które trwale i całkowicie utraciły
swoją użyteczność, a także utylizacja informacji, czyli przywracanie użyteczności tym
informacjom, które się do tego nadają, na przykład poprzez sprowadzanie danych do
porównywalności w statystyce, korektę błędów, aktualizację danych itp.
Zapewnienie wartościowego, bezpiecznego i dobrze zorganizowanego dostępu
do wiedzy i informacji, kształtowanie środowiska informacyjnego człowieka oraz rozwijanie
odpowiednich metodologii mających na celu poprawę i usprawnienie funkcjonowania
człowieka w tym środowisku, to główne zadania ekologii informacji. W celu ich realizacji
niezbędne są badania dotyczące m.in. procesów przekazywania i percepcji informacji.
Percepcja informacji umożliwia jej odbieranie i zapamiętywanie, rozumienie otaczającego
3
nas świata i podejmowanie zarówno codziennych, jak i fundamentalnych dla naszego życia
decyzji [Doliński, 2003, s. 84].
Celem ekologii informacji jest więc wprowadzenie stanu równowagi i harmonii
w antropoinfosferze, czyli jej zrównoważony rozwój. Antropoinfosfera to miejsce aktywnego
odbiorcy w sferze informacji zapośredniczonego/uwikłanego w różnego typu relacje
z informacją. Juliusz Lech Kulikowski wyróżnił w infosferze człowieka dwie warstwy (rys. 1).
Rys. 1. Infosfera według J. L. Kulikowskiego
Źródło: Kulikowski, 1978, s. 3
Pierwsza z nich to infosfera wewnętrzna. Stanowi ona sumę informacji, które są
utrwalone w pamięci człowieka. Składają się na nią życiowe doświadczenie człowieka,
wiedza, wspomnienia o przeżytych zdarzeniach oraz informacje utrwalone w pamięci
krótkotrwałej, odbierane zmysłami. Druga warstwa to infosfera zewnętrzna, do której można
zaliczyć te informacje, które są dostępne człowiekowi potencjalnie, jeżeli do ich zdobycia
podejmie czynności zgodne z jego możliwościami fizycznymi, psychicznymi i społecznymi
uwarunkowaniami materialnymi.
W procesie informacyjnym, to jest w takich działaniach dokonywanych na informacji,
jak selekcjonowanie, gromadzenie i udostępnianie informacji dużą rolę odgrywają potrzeby
informacyjne człowieka, które są przejawem jego zainteresowań, oczekiwań i preferencji.
4
2. Wybrane zjawiska towarzyszące odbiorowi informacji
2.1. Problemy informacyjne
K. Materska zidentyfikowała następujące problemy informacyjne współczesności
[Materska, dok. elektr.]:
• nadmiar informacji (ang. information overload);
• szum informacyjny;
• stres informacyjny;
• niskie kompetencje informacyjne odbiorców informacji (ang. information illiteracy);
• dylematy etyczne;
• rozbieżność informacyjna.
Nadmiar informacji to jeden z najbardziej dotkliwych skutków rozwoju współczesnych
technologii informacyjnych i komunikacyjnych. W piśmiennictwie fachowym określany jest
on również jako przeciążenie informacyjne, wykładniczy wzrost informacji, eksplozja
informacyjna, bomba informacyjna, nadprodukcja informacji, natłok informacji, zalew czy
potop informacyjny oraz smog informacyjny. Jak zauważa R. Tadeusiewicz w „gigantycznej,
oplatającej cały glob sieci tkwią przeróżne wiadomości praktycznie na każdy temat. Są ich
tysiące i mogłyby być użyteczne, ale są rozdrobnione, rozproszone, tworzą informacyjną
mgłę, która oślepia, dusi, utrudnia orientację, pozbawia szans dotarcia bezpiecznie do
spokojnego portu rzetelnej wiedzy – a w przypadku osób mało krytycznych i mało
doświadczonych – nawet łatwo wyprowadza na manowce pseudoprawd i paranauki”
[Tadeusiewicz, dok. elektr.]. Neil Postman uważa, że współczesny człowiek jest
„człowiekiem przeinformowanym, osaczonym ogromem zbędnych informacji, które
naruszają jego indywidualizm i godzą w wolną wolę. Brak odporności (na informację) polega
tu na nieumiejętności filtrowania danych z otoczenia i oderwania się od ciągłej stymulacji
oraz na braku krytycyzmu wobec zalewu niekoniecznie niezbędnych w danej sytuacji
informacji [Makowski, 2004, s. 451].
Konsekwencją nadprodukcji informacji jest zaśmiecanie infosfery, wypełnianie jej
informacją nieużyteczną, zbędną, która nie ma swoich użytkowników. Zjawisko to prowadzi
do patologicznej nierównowagi między ilością dostarczanej informacji a możliwością jej
przetworzenia przez człowieka. Taki zespół doznań określany jest przez psychologów jako
tzw. stres informacyjny (stres poznawczy, infostres). Za stres informacyjny uważa się
„określoną relację między osobą a otoczeniem, ocenianą przez człowieka jako obciążająca
lub przekraczająca możliwości sprostania jej” [Ledzińska, 2001, s. 144], czy też „zespół
doznań towarzyszących niemożliwości bieżącego opracowania informacji oraz integrowania
ich z dotychczasową wiedzą jednostki” [Ledzińska, 2002, s. 27]. Ogrom napływających
informacji i przyśpieszenie ich przekazu napotykają więc na naturalne bariery
tj. ograniczone możliwości ich przetworzenia przez ludzkie umysły. Odbiorca „gubi się
w gąszczu szczegółowych i fragmentarycznych informacji, ma świadomość, że pozostało
jeszcze wiele do przeczytania/poznania i czuje się niepewnie, niespokojnie” [Materska,
2005, s. 35]. Przeciążenie informacyjne występuje wówczas, gdy „jakaś osoba otrzymuje
5
znacznie więcej informacji niż może (lub chce) wykorzystać” [Zarządzanie …, 2000, s. 12].
Powoduje ono szereg negatywnych skutków, takich jak:
• wydłużenie czasu potrzebnego na wyszukiwanie informacji;
• zwiększenie kosztów przekazywania informacji;
• zwiększenie niespójności informacji;
• obniżenie motywacji użytkownika.
Odmianą przeciążenia informacyjnego może być nieprecyzyjne określanie swoich
potrzeb informacyjnych a także dublowanie informacji przez tego samego autora lub
nadmiar informacji zbędnych, które musi przyswoić sobie osoba, do której owa informacja
dociera [Zarządzanie …, 2000].
Kolejnym istotnym problemem informacyjnym współczesności jest zjawisko ciszy
informacyjnej, nazywane też przeoczeniem. Zjawisko to zachodzi w sytuacji, gdy relewantna
i użyteczna informacja nie zostaje znaleziona przez potrzebującego ją. Przyczyną tego
mogą być tzw. uśpione potrzeby (ang. demand needs) i potrzeby niewyrażone (ang.
unexpressed needs), a także brak możliwości całościowego „oglądu” zasobów
i zapanowania nad nimi z powodu nadmiaru informacji. Powód pominięcia relewantnej
informacji (ang. information overlook) może być celowy i świadomy, gdy w ten sposób
użytkownik próbuje sobie radzić z przeciążeniem informacyjnym [Materska, dok. elektr.]
lub stara się zniwelować zjawisko dysonansu poznawczego [Goban-Klas, 2002 s. 249].
Uświadamianie sobie potrzeb informacyjnych, ich werbalizacja oraz efektywne i szybkie
wyszukiwanie informacji relewantnej przysparza wiele problemów i udaje się tylko
nielicznym.
Informacja i jej obieg w antropoinfosferze pociągają za sobą też dylematy etyczne.
Istnieją nierozwiązane problemy dotyczące granic wolności intelektualnej i etyki związane
np. z alternatywą: dzielenie się wiedzą, tworzenie i udostępnianie wiedzy publicznej, czy
ochrona indywidualnej własności twórcy. Kwestią sporną pozostaje również sposób, w jaki
można rzeczywiście zagwarantować powszechny dostęp do informacji elektronicznej,
a także jak selekcjonować ciągle pojawiające się nowe informacje. Fikcją jest też
neutralność w procesie gromadzenia i organizacji zasobów informacyjnych. Problem ten
dotyka także stosowanych narzędzi, na przykład rozmaite systemy filtrujące i mechanizmy
rankingu stron WWW ograniczają w pewnym sensie dostęp do informacji i arbitralnie
rozstrzygają, co jest informacja złą, a co dobrą. Brak neutralności narzędzi informacyjnych,
której świadomi powinni być profesjonaliści informacji jest widoczny przede wszystkim we
wszelkiego rodzaju językach opisu dokumentów, a szczególnie językach o słownictwie
kontrolowanym. Sposobem niwelowania ukierunkowania i ograniczeń tkwiących w tych
narzędziach jest umożliwienie i uczenie użytkowników korzystania równolegle z więcej niż
jednego z nich [Sosińska-Kalata, 2003].
Problemem informacyjnym jest również zjawisko asymetrii informacyjnej, która
zachodzi między modelami, wizjami rzeczywistości, tj. stanami pożądanymi a sytuacją
realną albo przewidywaną, tj. mogącą zaistnieć. Zjawisko to jest przedmiotem teorii
rozbieżności informacyjnej, która została opisana przez Wiesława Flakiewicza (tabela 2).
6
Tabela 2. Rozbieżność informacyjna i sfery aktywności
Skala rozbieżności
Zgodność
Sfera aktywności
Asymilacja
Rozbieżność mała
Orientacja
Rozbieżność średnia
Zwalczanie
Rozbieżność duża
Wahanie
Rozbieżność
bardzo duża
Adaptacja
Rozbieżność krytyczna
Rezygnacja
Rozbieżność
traumatyczna (uraz)
Dezorganizacja
Dominanty zachowania człowieka
Pobieranie napływających informacji
i włączenie ich w istniejące struktury
informacyjne.
Tolerowanie rozbieżności. Pobieranie
dodatkowych informacji na temat
rozbieżności.
Wprowadzanie ukierunkowanych zmian
w systemie napływających informacji.
Wprowadzenie zmian w otoczeniu.
Kompromis – częściowe zmiany
w systemie napływających informacji
oraz częściowe zmiany w zakodowanych
modelach.
Zmiany w zakodowanych modelach.
Podporządkowanie się wymaganiom
otoczenia.
Znoszenie rozbieżności bez redukcji.
Zamieranie aktywności orientowanej
na usunięcie rozbieżności.
Brak lub zanik aktywności ukierunkowanej
na usunięcie rozbieżności. Utrata
motywacji.
Źródło: Flakiewicz, 2002, s. 68
Wspomniana rozbieżność może zachodzić między informacjami docierającymi do
użytkownika, oraz między informacjami napływającymi, a zakodowanymi w ludzkiej pamięci
(infosfera wewnętrzna), jak i między przynajmniej dwoma informacjami zachowanymi w niej.
Człowiek stara się zmniejszyć taki dyskomfort poprzez wprowadzenie zmian w systemach
informacji docierających lub systemach informacji już zapamiętanych, zakodowanych.
Reakcje i sposoby radzenia sobie z tymi rozbieżnościami są cenną wskazówką przy
„ustalaniu pożądanej ilości, jakości, cech informacji, stopnia niezbędności, formy zbieranych
informacji, cykliczności potrzeb oraz ich intensywności” [Materska, 2005, s. 36].
2.2. Bariery informacyjne
Wśród czynników utrudniających lub wręcz uniemożliwiających odbiór, korzystanie
i rozpowszechnianie informacji są bariery informacyjne. Pojęcie barier informacyjnych jest
rozumiane bardzo szeroko, stąd mieszczą się w nim zarówno problemy związane
z użytkownikiem informacji, jak i jego otoczeniem bliższym lub dalszym. Najbardziej
ogólnego podziału barier informacyjnych dokonał Heinz Engelbert, który wyróżnił:
7
•
•
bariery obiektywne – wiążące się z niezależną od użytkownika dostępnością do źródła;
bariery subiektywne – przyczyny, które wpływają na to, że użytkownik nie korzysta
ze źródeł informacji świadomie lub nieświadomie [Świgoń, 2006, s. 18].
W piśmiennictwie naukowym dotyczącym barier informacyjnych wyróżnia się cztery
typy barier. Są to bariery związane z użytkownikiem informacji, interpersonalne,
środowiskowe i dotyczące źródła informacji. Do każdego z wymienionych typów barier,
można z kolei dopasować „bariery podrzędne”.
Bariery związane z użytkownikiem informacji wynikają z charakterystyki osoby jako
użytkownika informacji. Ich „źródłem” mogą być czynniki psychologiczne, intelektualne,
edukacyjne. Są to na przykład:
• bariera nieświadomości – rozumiana, jako niewiedza o istnieniu informacji mogącej
zaspokoić potrzebę informacyjną;
• bariera braku wiedzy, wiążąca się z deficytem wiedzy ogólnej, z brakami
w wykształceniu lub lukami wiedzy osób wykształconych;
• bariera terminologiczna, rozumiana jako trudność w czytaniu tekstów albo korzystaniu
z innych źródeł z powodu występowania specjalistycznych terminów;
• bariera języków obcych, czyli nieznajomość lub niewystarczająca znajomość języków
obcych;
• bariera niewystarczającego przygotowania do wyszukiwania informacji, na przykład
przez elektroniczne źródła informacji;
• opór psychiczny przed korzystaniem z komputerowych baz danych;
• opór psychiczny przed prośbą o pomoc w wyszukiwaniu informacji;
• pasywna postawa w poszukiwaniu informacji, która przejawia się brakiem
zaangażowania, szybkim zniechęcaniem się i przedwczesnym zaniechaniem
poszukiwań;
• brak systematyczności w poszukiwaniu i przeglądaniu literatury przedmiotu;
• brak wystarczającej ilości czasu na poszukiwanie informacji naukowej;
• obawa związana z korzystaniem z biblioteki.
Bariery interpersonalne są to opory psychiczne użytkowników przed zadawaniem
pytań związanych z poszukiwaną informacją, a także brak pomocy ze strony osób, które są
bezpośrednim lub pośrednim źródłem informacji.
Bariery środowiskowe to:
• bariery prawne, które wynikają z ochrony praw własności intelektualnej i przemysłowej
(na przykład prawo autorskie, prawo patentowe, ochrona danych osobowych);
• bariery finansowe, wynikające z braku środków finansowych, które są konieczne
do zdobycia informacji (na przykład zbyt wysokie ceny książek, opłaty za odbitki
kserograficzne);
• bariery geograficzne, na przykład znaczna odległość od miejsc udostępniania źródeł
informacji, izolacja od dużych ośrodków naukowych;
• bariery kulturowe, związane z różnicami w kulturach poszczególnych narodów.
8
Bariery związane ze źródłami informacji, które tworzone są przez biblioteki
(na przykład brak źródeł w bibliotekach, nieprzyjazne regulaminy w bibliotekach,
niewystarczająca reklama źródeł informacji w bibliotekach, opóźnienia w realizacji
zamówień) i przez wydawców/twórców informacji pośredniej i bezpośredniej. Te ostatnie to
przede wszystkim:
• opóźnienia wydawnicze publikacji, długi cykl wydawniczy czasopism, książek;
• trudności w dostępie do dokumentów, które nie zostały opublikowane (tj. maszynopisy
prac magisterskich, doktorskich, materiały z badań prowadzonych w toku) i informacja
o takich pracach;
• nieprzyjazne narzędzia wyszukiwawcze;
• publikowanie informacji w nieznanym źródle lub mało popularnym czasopiśmie z innej
dziedziny.
Bariery, które są związane z negatywnymi cechami informacji to:
• bariera niższej jakości informacji – którą tworzą informacje nierzetelne, niewiarygodne,
nieprawdziwe, przestarzałe, zawierające błędy w treści, przypisach;
• bariera informacji nierelewantnej – kiedy informacje nie zaspokajają potrzeby
informacyjnej użytkownika, są wartościowe ale dotyczą innego zagadnienia, jest zbyt
lakoniczna lub zawiera za dużo szczegółów w stosunku do potrzeb użytkownika;
• bariery związane z ilością informacji
• nadmiar (zalew) informacji;
• brak (niedobór) informacji elektronicznej i drukowanej, dotyczy wąskich specjalności
[Świgoń, 2006, s. 17-24].
3. Niektóre determinanty percepcji informacji – badania własne
Percepcja to „zestaw procesów psychicznych, za pomocą których ludzie rozpoznają,
organizują, syntetyzują i nadają znaczenie (w mózgu) wrażeniom otrzymanym od bodźców
z otoczenia (w narządach zmysłów)” [Sternberg, 2001 s. 128]. Odbieranie informacji
zachodzi niemal równocześnie w czasie ich przetwarzania i odgrywa ogromną rolę w całym
procesie zapamiętywania. Wpływ na to, które z wielu otaczających informacji zostaną
zarejestrowane a następnie zapamiętane, w dużym stopniu zależy od rodzaju aktywności
umysłowej jednostki oraz jej stosunku do świata zewnętrznego.
Istotą procesu informacyjnego jest przepływ informacji w układzie komunikacyjnym.
W strukturze tego układu wyróżnia się pięć faz, które są funkcjami poszczególnych
elementów układu. Są to:
• kodowanie informacji na sygnał;
• emisja sygnału ze źródła;
• przepływ sygnału przez kanał komunikacyjny;
• odbiór sygnału;
• przetwarzanie sygnału na informację [Biela, 1976, s. 35].
W ostatnim czasie wyodrębniły się dwa odmienne podejścia w badaniach procesów
percepcji informacji. Pierwsze podejście, nazywane informacyjnym (ang. information
processing approach) jest współczesną wersją psychologii mentalistycznej z przełomu
9
XIX i XX wieku. Drugie – zwane ekologicznym – ma swoje korzenie w badaniach
behawioralnych, zwanych etiologią porównawczą. „Współcześnie przyjmuje się, że do
poprawnego przekazu wiedzy niezbędne jest uwzględnienie wszystkich czynników przekazu
informacji, a więc poza samym odbiorcą, także źródła informacji i kanału komunikacyjnego.
Zwraca się przy tym uwagę na jakość źródła i kanału przekazującego informację [Menger,
dok. elektr.].
Proces percepcji informacji jest związany z selekcją informacji zarówno na poziomie
kodowania, jak i odbioru informacji. Selekcja na poziomie kodowania wiąże się
z koncentracją uwagi. Nie wszystko bowiem, co odbieramy, w jednakowym stopniu nas
absorbuje. Selekcja na poziomie odbioru informacji wiąże się zaś z pewną sprawnością,
tj. umiejętnością dostrzegania coraz to nowych informacji w antropoinfosferze.
Najważniejsze czynniki, które wpływają na ten proces to:
a) czynniki związane z cechami jednostki:
• właściwości jednostki (cechy rozwojowe, cechy indywidualne);
• aktywność jednostki – zamiar zapamiętania, rodzaje i składowe działań [Włodarski,
1990, s. 160-234];
• uwaga/koncentracja;
• samopoczucie/forma fizyczna;
• nastrój/emocje;
b) czynniki związane z sytuacja odbioru i zapamiętania informacji:
• zainteresowanie informacją;
• przedmiot zapamiętania;
• sposób przedstawienia informacji – jej forma i struktura;
• zespół cech charakterystycznych bodźca, na przykład duża, kolorowa czcionka,
przyjemny głos lektora, kolorowe obrazy itp.;
• dostęp do źródła informacji.
Percepcja informacji jako proces poznawczy była przedmiotem badań A. Warzybok
[Warzybok, 2008]. Celem tych badań była próba ustalenia czynników wpływających na
efektywność percepcji informacji oraz określenie dynamiki ich zmian w wybranych grupach
studentów. Materiał badawczy uzyskano wykorzystując technikę ankiety. Formularz ankiety
zawierał 13 pytań oraz metryczkę. Wyniki badań opracowano metodą statystyczną,
socjologiczną i porównawczą. Postawioną tezę weryfikowano w 2007 r. na wybranych
grupach studentów studiów dziennych:
• studentach I i V roku informacji naukowej i bibliotekoznawstwa (INIB) Uniwersytetu
Jagiellońskiego, którzy brali udział w edukacji informacyjnej (66 respondentów);
• studentach I i V roku analityki medycznej (AM) Akademii Medycznej we Wrocławiu,
którzy nie brali udziału w edukacji informacyjnej (53 respondentów).
Już w odpowiedziach na pierwsze pytanie dają się zauważyć różnice w percepcji
informacji między badanymi grupami respondentów, których poproszono o podanie definicji
informacji. Studenci INIB udzielali odpowiedzi, które uwzględniały szeroki, bardziej
„naukowy” aspekt informacji utożsamiając informację z wiedzą (27,4% odpowiedzi).
10
Studenci tworzący grupę porównawczą AM, postrzegali informację w potocznym i węższym
znaczeniu – jako komunikat/wiadomość/przekaz (54,8% odpowiedzi). Za cechę odbieranej
informacji (pytanie 5) studenci INIB uznali aktualność (18,8% odpowiedzi), podczas gdy
studenci AM – zwięzłość (18% odpowiedzi). Również na pytanie dotyczące rodzajów
zniekształcenia informacji studenci obu kierunków udzielili odmiennych odpowiedzi (pyt. 7).
Studenci INIB za najważniejsze uznali zniekształcenia związane z taką zmianą treści
informacji, której rezultatem jest zmiana sensu informacji (27,4% odpowiedzi), natomiast
studenci AM najczęściej wymieniali konkretne przykłady zniekształceń informacji. Istotną
różnicę w percepcji informacji zauważono również podczas analizy odpowiedzi na pytanie 9,
w którym pytano studentów o ich subiektywne poczucie zagrożenia informacją. Studenci
INIB obawiali się takiego zagrożenia (47,4% odpowiedzi) i tym samym dali wyraz
świadomości występowania zagrożeń i problemów, które może powodować informacja,
tj. nadmiar informacji, szum i stres informacyjny, pominięcie informacji, niskie kompetencje
informacyjne użytkowników, dylematy etyczne itd. Studenci AM nie odczuwali dyskomfortu
i nie obawiali się takich zagrożeń (72% odpowiedzi). Taka odpowiedź może świadczyć
o braku wiedzy na temat zagrożeń ze strony informacji lub zwyczajną ignorancję.
Studenci INIB i AM zaprezentowali również odmienne zdanie na temat czynników
wpływających na percepcję informacji (pytanie 11). Dla studentów INIB czynnikiem
najistotniejszym w tym procesie było zainteresowanie informacją (19% odpowiedzi),
podczas gdy w grupie studentów AM były to atrakcyjne cechy bodźca informacji, dobre jej
wyeksponowanie oraz przyjazna konstrukcja komunikatu (po 15,3% odpowiedzi). Uzyskane
odpowiedzi pozwalają zauważyć, że studenci INIB przy wyborze omawianego czynnika
kierowali się raczej upodobaniami, preferencjami, natomiast studenci AM przywiązywali
większą uwagę do struktury informacji, zarówno cech fizycznych bodźca, jak i konstrukcji
komunikatu.
Omówione badania potwierdziły istnienie różnic w sposobie percepcji informacji oraz
stanie wiedzy na jej temat wśród najstarszych studentów obu kierunków studiów,
wynikających z odmiennej edukacji informacyjnej lub jej braku. Edukacja informacyjna jest
więc czynnikiem, który w znaczący sposób wpływa na percepcję informacji. Jest ona
nieodłącznym elementem procesu edukacyjnego a w szerszym wymiarze polityki
informacyjnej. Stwarza możliwość wzbogacenia wiedzy, „uniezależnienia się” od informacji,
ale jednocześnie uświadamia zależność człowieka od informacji i uczy odpowiedzialności
za tworzone przez człowieka relacje z informacją i społeczeństwem.
Literatura
Babik W.: Ekologia informacji. „Zagadnienia Informacji Naukowej” 2001, nr 2(78), s. 4-70
Babik W.: Ekologia informacji – wyzwanie XXI wieku. „Praktyka i Teoria Informacji Naukowej
i Technicznej” 2002, nr 1(37), s. 20-25
Babik W.: Sustainable Development of Information Society: Towards Ecology of Information.
“Geomatics and Environmental Engineering” 2008 [w druku]
Biela A.: Informacja a decyzja. Badania eksperymentalne z zakresu psychologii rozwojowej.
PWN, Warszawa 1976, s. 275
11
Davenport T., Prusak L.: Information ecology. Mastering Information and Knowledge
Environment. Oxford: Oxford University Press US, New York 1997, s. 272
Doliński D.: Psychologia reklamy. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
Gdańsk 2003, s. 256
Encyklopedia PWN. http://encyklopedia.pwn.pl [dostęp: 8.06.2008]
Eryomin A. L.: Information ecology – a viewpoint. “International Journal of Environmental
Studies”: Sections A&B 1998, No 3-4, p. 241-253
Flakiewicz W.: Systemy informacyjne w zarządzaniu: uwarunkowania, technologie, rodzaje.
C. H. Beck, Warszawa 2002, s. 233
Goban-Klas T.: Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji
i Internetu. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, Kraków 2002, s. 336
Kulikowski J. L. (1978): Człowiek i infosfera. „Problemy” 1978, nr 3 (384), s. 2-6
Ledzińska M.: Człowiek współczesny wobec nadprodukcji informacji, czyli
o informacyjnym stresie. [W:] Różnice indywidualne: wybrane badania inspirowane
Regulacyjną Teorią Temperamentu Profesora Jana Strelaua. Red. W. Ciarkowska,
A. Matczak. Uniwersytet Warszawski. Interdyscyplinarne Centrum Genetyki Zachowania,
Warszawa 2001, s. 135-154
Ledzińska M.: Stres informacyjny – sposoby radzenia sobie i przeciwdziałania. [W:]
Konteksty stresu psychologicznego. Red. I. Heszen-Niejodek. Wydawnictwo Uniwersytetu
Śląskiego, Katowice 2002, s. 27-40
Makowski M.: W niewoli mass mediów. [W:] Człowiek i psychologia. Oprac. i red. nauk.
J. Rybakiewicz. Park, Bielsko-Biała 2004, s. 339-345
Materska K.: Rola bibliotek w rozwiązywaniu informacyjnych problemów współczesności.
http://www.coniw.wp.mil.pl/modules.php?name=News&file=article&sid=446
[dostęp 8.06.2008]
Materska K.: Ekologiczne zarządzanie informacją. „Przegląd Informacyjno-Dokumentacyjny”
2005, nr 2(289), s. 29-44
Menger Z.: Podstawy e-lerningu. Od Shannona do konstruktywizmu.
http://www.e-mentor.edu.pl/artykul_v2.php?numer=16&id=325 [dostęp 8.06.2008]
Oleński J.: Elementy ekonomiki informacji. Podstawy ekonomiczne informatyki
gospodarczej. Uniwersytet Warszawski. Wydział Nauk Ekonomicznych. Katedra Informatyki
Gospodarczej i Analiz Ekonomicznych. Warszawa 2002, s. 522
Postman N.: Technopol. Triumf techniki nad kulturą. Państwowy Instytut Wydawniczy,
Warszawa 1995, s. 246
Sitarska A.: Systemowe badanie bibliotek. Studium metodologiczne.
Wyd. 2. Prymat, Białystok 2005, s. 222
Sosińska-Kalata B.: Etyka w nauce o informacji. [W:] Nauka o książce, bibliotece i informacji
we współczesnym świecie. Red. M. Banacka. Wydawnictwo SBP, Warszawa 2003,
s. 126-150
12
Sternberg R. J.: Psychologia poznawcza. WSiP, Warszawa 2001, s. 430
Świgoń M.: Współczesne bariery informacyjne – podstawy teoretyczne i próba badań
w środowisku naukowym. „Praktyka i Teoria Informacji Naukowej i Technicznej” 2006,
nr 1, s. 17-24
Tadeusiewicz R.: Smog informacyjny. http://www.aries.com.pl/ariespage/old/
bbnet99/rt_smog.html [dostęp 8.06.2008]
Warzybok A.: Ekologia informacji. Proces percepcji informacji. Praca magisterska napisana
pod kierunkiem dr. hab. W. Babika. Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ,
Kraków 2008, s. 204 [mat. powiel.]
Wikipedia.pl. http://pl.wikipedia.org/wiki/Ekologia [dostęp 8.06.2008]
Włodarski Z.: Z tajemnic ludzkiej pamięci. WSiP, Warszawa 1990, s. 490
Zarządzanie informacją i komunikacją. Zagadnienia wybrane w świetle studiów i badań
empirycznych. Red. Z. Martyniak. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Kraków 2000,
s. 421
13