It appears you don`t have a PDF plugin for this browser. No biggie

● JOURNAL
OF PUBLIC
PUBLIC
HEALTH,
NURSING
AND
MEDICAL
RESCUE
● No.3/2012
(31-35)
● JOURNAL
OF
HEALTH,
NURSING
AND
MEDICAL
RESCUE
2012
● JOURNAL
OF
PUBLIC
HEALTH,
NURSING
AND
MEDICAL
RESCUE
● No.3/2012
●(3)●●
31
Psychoterapia elementarna kobiet przygotowywanych do radykalnej mastektomii w praktyce
pielęgniarskiej
(Elementary psychotherapy for women prepared for radical mastectomy in the
nursing practice)
A Bartczak1, M Dziedziczak-Buczyńska1
Streszczenie – Wstęp. Pod pojęciem psychoterapii elementarnej rozumiemy terapeutyczną postawę w kontakcie i komunikowaniu się z
pacjentką, tworzenie właściwej atmosfery, poczucia bezpieczeństwa
oraz zdolność pielęgniarki do empatii. Psychoterapia to także komunikacja niewerbalna, która polega na komunikacji bez słów. Wyrażona jest za pomocą mimiki twarzy, gestów, dotyku, wzroku, jak również pokazuje stan uczuć.
Celem badań była ocena psychoterapii elementarnej prowadzonej
przez pielęgniarki w oddziale chirurgii onkologicznej w stosunku do
kobiet przygotowywanych do radykalnej mastektomii.
Materiał i metody. W badaniach wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego z zastosowaniem kwestionariusza ankiety. Badania
zostały przeprowadzone w jednym z oddziałów onkologicznych województwa łódzkiego w okresie od VII do XII 2009 roku. Objęto
nimi grupę 50 pacjentek po zabiegu operacyjnym usunięcia gruczołu
piersiowego z powodu raka.
Wyniki i wnioski. Stwierdzono, że psychoterapia elementarna prowadzona przez pielęgniarki bardzo korzystnie wpływa na stan emocjonalny pacjentek i przebieg leczenia, ale nie wszystkie pielęgniarki
stosują ją w swojej pracy. Nawiązanie ciepłego i serdecznego kontaktu, okazanie zainteresowania i życzliwości chorym oraz stworzenie
ciepłej i przyjaznej atmosfery budzi u pacjentek poczucie bezpieczeństwa i zaufania. Pielęgniarki posiadają dużą i aktualną wiedzę na
temat raka piersi pozwalającą na sprawowanie profesjonalnej opieki,
ale jednak – zdaniem respondentek- 2/3 personelu pielęgniarskiego
niedostatecznie silnie angażuje się w funkcję edukacyjną, rehabilitacyjną i promowania zdrowia. Na ogół wszystkie pielęgniarki zwracają uwagę na samopoczucie i stan emocjonalny pacjentek. Badane
pacjentki pragną, aby pielęgniarki opiekujące się nimi były serdeczne, cierpliwe, wyrozumiałe, troskliwe i okazywały im współczucie.
W sposób jasny i zrozumiały wyjaśniały wszystkie wątpliwości związane z chorobą i dalszym postępowaniem. 16% wyraziło jednak opinie, że były niedoinformowane o leczeniu uzupełniających, co wzbudzało u nich niepokój.
Słowa kluczowe - psychoterapia elementarna, opieka pielęgniarska,
pacjentki po radykalnej mastektomii.
Abstract – Introduction. The term “elementary psychotherapy” signifies a therapeutic approach to the patient, establishing proper atmosphere and the patient’s sense of security as well as the nurse’s empathy. Moreover, psychotherapy is non-verbal communication in which
no words are used. It consists in facial expressions, gestures, touch
and looks all giving the account of one’s feelings.
The purpose of the research was to assess elementary psychotherapy
run by nurses at the surgical oncology ward for women who are to
face radical mastectomy.
The material and methods: The method utilized was diagnostic poll
in the form of a questionnaire. The research was conducted in one of
the oncologic wards in the Lodz District in the period of July to December 2009. 50 patients who had had their mammal gland surgically
removed took part in it.
The results and conclusions. It was determined that elementary psychotherapy run by the nurses was very beneficial for the emotional
condition of the patients as well as the treatment itself. Yet, not all of
the nurses practice it in their work. Establishing warm and cordial
relations, showing interest and friendliness to patients and creating a
homely atmosphere helps patients feel secure and trust the nurses.
The nurses’ knowledge on breast cancer in vast and updated, which
allows them to act professionally, yet – as stated by the interviewees
– 2/3 of the medical staff do not do their best to get involved in the
rehabilitation, education and health promotion. Generally, all nurses
pay attention to the emotional condition and mood of the patients.
The patients under investigation wish to be tended by friendly, patient, understanding, compassionate and caring nurses who can clearly explain all the issues related to their condition and further treatment that trouble them. 16% of the respondents stated that they were
uninformed about their treatment, which was a source of anxiety for
them.
Key words - elementary psychotherapy, nursing care, patients who
underwent radical mastectomy
.
Afiliacja:
1. Akademia Humanistyczno- Ekonomiczna w Łodzi
(korespondencja; e-mail: [email protected]).
● JOURNAL
OF PUBLIC
HEALTH,
NURSING
AND
MEDICAL
RESCUE
2012●(3) ●
● JOURNAL
OF PUBLIC
HEALTH, NURSING
AND
MEDICAL
RESCUE
● No.3/2012
I. WSTĘP
od pojęciem psychoterapii elementarnej rozumiemy terapeutyczną postawę w kontakcie i komunikowaniu się z
pacjentką, tworzenie właściwej atmosfery, poczucia bezpieczeństwa oraz zdolność pielęgniarki do empatii.
Psychoterapia to także komunikacja niewerbalna , która polega
na komunikacji bez słów. Wyrażona jest za pomocą mimiki
twarzy, gestów, dotyku, wzroku, jak również pokazuje stan
uczuć. Osoby sprawujące opiekę powinny za pomocą spojrzenia rozpoznać stan emocjonalny chorych [1,2].
Zadaniem psychoterapii elementarnej jest nawiązanie bardzo
dobrego w odczuciu pacjentki kontaktu między nią a personelem pielęgniarskim, który będzie wywierał korzystny wpływ
na jej stan i samopoczucie w czasie pobytu w oddziale. Pielęgniarka musi stworzyć atmosferę życzliwości i ciepła, okazywać szczere zainteresowanie problemami chorej i starać się w
miarę swoich możliwości pomagać w ich rozwiązaniu. Powinna niwelować negatywne uczucia chorej związane z leczeniem
i czekającym ją zabiegiem, aby mobilizować siły obronne organizmu pacjentki do walki z chorobą. Bardzo ważne jest, aby
pielęgniarka unikała w swojej pracy błędów jatrogennych,
które mają bardzo niekorzystny wpływ na proces leczenia. Co
więcej powinna cechować się empatią czyli zdolnością do
wczuwania się w stan emocjonalny chorej, co pozwoli lepiej
zrozumieć jej sytuację. W komunikowaniu się ważne jest spokojne i cierpliwe wyjaśnianie wszystkich wątpliwości, które
zrodzą się u pacjentki. Informacje powinny być przekazywane
w sposób zrozumiały, gdyż niepewność związana z leczeniem
i rokowaniem budzi u chorej duży niepokój i lęk o swoje dalsze życie [3].
Należy zwrócić uwagę nie tylko na sposób rozmowy, ale także
na umiejętne słuchanie pacjentki oraz okazywanie swoich pozytywnych uczuć w stosunku do niej przez miłe gesty takie jak
uśmiech, dotyk, ciepłe słowa czy uścisk ramienia. W pracy
pielęgniarka powinna okazywać troskę, życzliwość i serdeczność. Wszystkie zabiegi wykonywać
w sposób delikatny i z poszanowaniem godności osobistej, co
w dużej mierze wpływa na zwiększenie poczucia bezpieczeństwa i budzi zaufanie do personelu pielęgniarskiego [2].
Celem badań była ocena psychoterapii elementarnej prowadzonej przez pielęgniarki w oddziale chirurgii onkologicznej
w stosunku do kobiet przygotowywanych do radykalnej mastektomii.
P
II.
MATERIAŁ I METODY
W badaniach wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego z zastosowaniem kwestionariusza ankiety. Kwestionariusz
ankiety składał się z 33 pytań, które były zamknięte i posiadały bogatą kafeterię.
32
Badania zostały przeprowadzone w jednym z oddziałów onkologicznych województwa łódzkiego w okresie od lipca do
grudnia 2009 roku. Objęto nimi grupę 50 pacjentek po radykalnej mastektomii z powody raka piersi. Wszystkie respondentki zostały poinformowane o anonimowości badań.
III. WYNIKI
Przedstawiane wyniki badań ograniczono do kilkunastu najbardziej charakterystycznych odpowiedzi. Poniżej przedstawione wybrane pytania i charakterystykę rozkładu odpowiedzi
respondentów.
Jak Pani ocenia kontakt z personelem pielęgniarskim? Tylko 24% kobiet odebrało kontakt z personelem pielęgniarskim
jako bardzo serdeczny i tworzący ciepłą atmosferę; pozostałe
pacjentki, czyli 76%, oceniło ten kontakt dobrze i uznało za
życzliwy.
Jak Pani ocenia sposób informowania o wykonywanych
czynnościach pielęgniarskich? 82% ankietowanych było bardzo dobrze informowanych o czynnościach wykonywanych w
odniesieniu do ich osoby. 18% badanych uznało się jednak za
niedoinformowanych.
Czy przygotowanie przez pielęgniarkę w sferze psychicznej
do operacji zmniejszyło u Pani uczucie niepokoju i korzystnie
wpłynęło na samopoczucie? 32% kobiet uznało sposób działania pielęgniarskiego w sferze psychicznej za korzystny, co
spowodowało uspokojenie chorej, ufność w działanie personelu medycznego. 50% respondentek wyraziło jednak już wahanie, używając słowa „raczej” przy opisie działań pielęgniarek w sferze psychicznej rozładowywujacych poczucia nieznacznego niepokoju, wreszcie 18% badanych nie umiało
określić roli pielęgniarki w ich przygotowaniu psychologicznym do zabiegu.
Czy podczas wykonywania zabiegów pielęgnacyjnych czuła
się Pani bezpiecznie? 84% respondentek zawsze czuło się
bezpiecznie podczas wykonywania przez pielęgniarki zabiegów, jednak u 16% kobiet zaufanie to nie było stałe.
Jak ocenia Pani poziom opieki pielęgniarskiej: serdeczność,
troskliwość i delikatność? 64% ankietowanych oceniło poziom
sprawowania opieki pielęgniarskiej bardzo dobrze. Pozostałe,
przebadane (36%) uznały opiekę za dobrą. Żadna z kobiet nie
oceniła opieki jako złej.
Czy w trudnych momentach miała Pani możliwość porozmawiania z kimś z personelu medycznego? Z przeprowadzonego badania wynika, że 76% ankietowanych w trudnych momentach podczas hospitalizacji mogła liczyć na wsparcie psychiczne ze strony pielęgniarek, 24% podkreśla wsparcie lekarskie.
Jak Pani ocenia zachowanie, uprzejmość i pomoc ze strony
pielęgniarek w czasie pobytu w szpitalu? Uprzejmość i pomoc
● JOURNAL
OF PUBLIC
HEALTH,
NURSING
AND
MEDICAL
RESCUE
2012●(3) ●
● JOURNAL
OF PUBLIC
HEALTH, NURSING
AND
MEDICAL
RESCUE
● No.3/2012
ze strony personelu pielęgniarskiego bardzo dobrze oceniło
58% ankietowanych. 36% pacjentek z takimi reakcjami „personelu białego” spotkało się jednak dopiero na ich ( pacjentek)
prośbę. 6% kobiet zadeklarowało, że były samodzielne i nie
potrzebowały pomocy ze strony pielęgniarek.
Czy w czasie niepokoju, strachu i obawy przed dalszym losem dotyk dłoni pielęgniarki dawał Pani poczucie bezpieczeństwa? Dla 96% badanych dotyk dłoni pielęgniarki stwarzał
poczucie bezpieczeństwa i kojąco wpływa na ich samopoczucie.
Czy rozmowy prowadzone z pielęgniarką dotyczące choroby
zredukowały u Pani napięcie i uczucie niepewności? Dla 68%
ankietowanych rozmowy z personelem pielęgniarskim były
ważne, zmniejszały napięcie i uczucie niepewności. 32% nie
umiało jednak określić roli pielęgniarki.
Czy rozmowa z pielęgniarką przed operacją wyjaśniła Pani
zasady oraz celowość przygotowania do zabiegu i rozwiała
wszelkie wątpliwości, które mogą powodować stan napięcia
emocjonalnego? Rozmowy z pielęgniarkami w okresie
przedoperacyjnym pozwoliły na wyjaśnienie wielu zagadnień
związanych z operacją, rozwianie wątpliwości i uspokojenie
emocjonalne 34% kobiet. Jednak 66% przebadanej grupy było
skłonne uważać rolę pielęgniarki w okresie przedoperacyjnym
za „raczej” korzystną, a więc odczuwały pewien niedosyt w
kontaktach z personelem pielęgniarskim.
Czy pielęgniarki zwracały uwagę na Pani samopoczucie i
stan emocjonalny? Z przeprowadzonych badań wynika, że nie
wszystkie pielęgniarki zwracają uwagę na samopoczucie i stan
emocjonalny chorych, co potwierdziło 92% ankietowanych.
Niestety , aż 8% przebadanych kobiet stwierdziło wręcz, że
pielęgniarki sporadycznie zwracały uwagę zarówno na samopoczucie, jak i stan emocjonalny i nie podejmowały żadnych
rozmów.
Czy personel pielęgniarski przekazał Pani wiedzę na temat
postępowania po powrocie do domu dotyczące stylu życia,
sposobu ubierania się oraz dalszej rehabilitacji ? 50% ankietowanych informacje o postępowaniu po operacji uzyskało od
innych pacjentek i przedstawicielek z klubu „Amazonek”. 34%
kobiet uznało, że pielęgniarki jedynie zasygnalizowały najważniejsze problemy. Tylko 16% przebadanych kobiet było
usatysfakcjonowanych ze wskazówek i rad dotyczących dalszego postępowania udzielanych przez pielęgniarki.
Czy przed opuszczeniem szpitala została Pani w sposób
zrozumiały, nie budzący niepokoju poinformowana o leczeniu
uzupełniającym
tj.
radioterapii,
chemioterapii
lub
hormonoterapii? 84% badanych zostało poinformowane o
dalszych formach leczenia w sposób dla nich zrozumiały. 16%
wyraziło jednak opinie, że były niedoinformowane o leczeniu
uzupełniającym, co wzbudzało u nich niepokój.
Czy Pani zdaniem pielęgniarki potrafiły zrozumieć
sytuację, w jakiej się Pani znalazła? 74% kobiet biorących
33
udział w badaniu uznało, że otrzymało wsparcie od
pielęgniarek w chwilach obniżonego nastroju. 26%
ankietowanych spodziewało się jednak znacznie większego
wsparcia.
Czy uśmiechem i „dobrym słowem” pielęgniarka potrafiła
rozładować Pani stres wywołany pobytem w szpitalu? Pogodny i serdeczny nastrój pielęgniarek korzystnie wpływał na stan
emocjonalny chorych, co potwierdziło 68% przebadanych
kobiet. 32% ankietowanych stwierdziło, że był on bardzo pomocny, ale uczucie stresu ich nie opuszczało.
Czy po zabiegu operacyjnym pielęgniarka monitorowała
Pani dolegliwości bólowe związane z zabiegiem i udzieliła
wsparcia w walce z nimi? Tylko 48% operowanych kobiet
zadeklarowało, że otrzymało wsparcie ze strony pielęgniarki w
walce z bólem pooperacyjnym. Natomiast pozostałe respondentki otrzymały leki przeciwko bólowi dopiero na własną
prośbę lub według kart zleceń lekarskich.
Czy w czasie pobytu w oddziale miała Pani kontakt z wolontariuszkami z klubu „Amazonek”? W trakcie pobytu kobiet
ankietowanych w oddziale tylko 46% z nich miało kontakt z
wolontariuszkami z klubu „Amazonek”. Pozostałe 54%
pacjentek jedynie słyszało o ich działalności.
IV. DYSKUSJA
Rak gruczołu piersiowego w obecnych czasach przestał być
chorobą ukrywaną i uważaną przez społeczeństwo za chorobę
wstydliwą. Problem raka piersi jest nagłaśniany w środkach
masowego przekazu; słyszymy o nim w radio, telewizji, czytamy w prasie i w internecie. Jednak dla wielu kobiet choroba
ta (zwłaszcza, gdy leczenie polega na usunięciu gruczołu piersiowego) nadal stanowi wstydliwy i trudny problem. Dla większości pań piersi to symbol kobiecości, seksualności i macierzyństwa. Dołącza się również strach o własne życie, reakcje
najbliższych osób i niepokój o dalszy los rodziny, co obciąża
w sposób niekorzystny psychikę chorych.
Zdaniem Cohen istotne jest, by kobiety, u których zdiagnozowano raka piersi podejmowały walkę z chorobą i poddały się
procesowi leczenia. Należy zmobilizować siły organizmu do
walki z tą groźną dla życia jednostką chorobową.[4].
Natomiast Grobstein, która zajmuje się chorymi z rakiem gruczołu piersiowego zwraca uwagę na znaczenie wiedzy, jaką
posiadają pacjentki, na temat tego nowotworu. Jej zdaniem
niewiedza wzbudza strach przed nieznanym, dlatego każda
chora powinna być w sposób jasny i zrozumiały poinformowana o czekających ją badaniach, metodach leczenia i jego skutkach. Zdaniem Grobstein dobrze poinformowana pacjentka
świadomie uczestniczy w procesie całego leczenia, co korzystnie wpływa na powodzenie terapii [5].
● JOURNAL
OF PUBLIC
HEALTH,
NURSING
AND
MEDICAL
RESCUE
2012●(3) ●
● JOURNAL
OF PUBLIC
HEALTH, NURSING
AND
MEDICAL
RESCUE
● No.3/2012
Pielęgniarki pełnią wiele funkcji zawodowych takich jak:
opiekuńcza, wychowawcza, terapeutyczna, rehabilitacyjna,
profilaktyczna, promowania zdrowia. W trakcie wykonywania
wymienionych funkcji powinny stosować psychoterapię elementarną, która bardzo korzystnie wpływa na przebieg leczenia oraz podnosi jakość opieki pielęgniarskiej, co znalazło
potwierdzenie w przeprowadzonych badaniach [6].
Z przeprowadzonych badań własnych wynika, że stosowanie
psychoterapii elementarnej przez cały zespół interdyscyplinarny (opiekujący się chorymi w trakcie ich pobytu w szpitalu)
korzystnie wpływa na proces leczenia oraz zwiększa siły
obronne organizmu do walki z chorobą. Pielęgniarki powinny
w sposób indywidualny traktować każdą pacjentkę, a ich podejście powinno być profesjonalne i holistyczne. Zdaniem
chorych ważne jest, by posiadały wiedzę na temat raka piersi,
znały czynniki ryzyka wywołujące chorobę, objawy, badania
diagnostyczne, profilaktykę, metody leczenia, a także zasady
rehabilitacji [7].
Motyka pisze na temat ważności komunikacji terapeutycznej,
jaka nawiązuje się podczas pierwszego kontaktu z pacjentką i
która często decyduje o wzbudzeniu zaufania do całego zespołu interdyscyplinarnego oraz poczuciu bezpieczeństwa chorejco znalazło także potwierdzenie w badaniach zaprezentowanych w niniejszym opracowaniu [8]. Autorki również uważają, że pomoc psychologiczna powinna być zapewniona w czasie wykonywania wszystkich czynności terapeutycznych przez
cały personel szpitala.
Również o znaczeniu dotyku pisze Sikorski, który uważa, że
komunikacja niewerbalna, czyli porozumiewanie się bez słów
za pomocą spojrzenia, mimiki twarzy, gestów i przyjaznego
dotyku bardzo kojąco wpływa na samopoczucie chorych [6].
Wyraz twarzy pacjentki pokazuje uczucia, jakie przeżywa w
danej chwili [9].
Saunders oraz de Walden-Gałuszko piszą o bardzo ważnej roli
wspierającej, jakiej oczekują ze strony pielęgniarek pacjentki
[10,11]. Spostrzeżenia te potwierdziły także ankietowane
przez nas chore.
Marcinowicz podkreśla, jak ważną funkcją w opiece pielęgniarskiej jest opieka psychospołeczna. Pod jej pojęciem rozumiane jest okazywanie wsparcia w sferze psychicznej i społecznej. Wsparcie to zmniejsza lęk przed cierpieniem, niepokój o własne zdrowie oraz strach o dalsze swoje życie. Poza
tym wsparcie zwiększa poczucie bezpieczeństwa. Opieka pielęgniarska powinna poprawiać samopoczucie psychiczne i stan
emocjonalny chorych. Powinna być sprawowana w sposób
holistyczny, umożliwiający kontakt z rodziną i bliskimi osobami, w tym z duchownym- jeżeli zaistnieje taka potrzeba.
Pielęgniarki powinny okazywać zainteresowanie problemami
zdrowotnymi, zawodowymi i rodzinnymi, a także szanować
godność osobistą chorych co potwierdzają przeprowadzone
badania własne. Taka postawa pielęgniarek wpływa na wzrost
34
oceny satysfakcji pacjentek z leczenia [12]. Co więcej Jankowiak pisze, jak ważny jest sposób komunikowania się
z chorymi. Autorka zaznacza, że niezwykle istotne jest, aby
wszelkie informacje dotyczące leczenia, sposobu przygotowania do badań i celowości ich przeprowadzenia były wyjaśniane
w sposób zrozumiały dla pacjenta. Używanie niezrozumiałych
słów może budzić uczucie niepokoju związanego ze strachem
przed nieznanym, co potwierdziły badania własne [13]. Z
przeprowadzonych ankiet wynika, że duże znaczenie w procesie leczenia ma stosowanie psychoterapii elementarnej przez
pielęgniarki opiekujące się pacjentkami.
V. WNIOSKI
1. Psychoterapia elementarna prowadzona przez pielęgniarki bardzo korzystnie wpływa na stan emocjonalny pacjentek i przebieg leczenia, ale nie wszystkie
pielęgniarki stosują ją w swojej pracy.
2. Nawiązanie ciepłego i serdecznego kontaktu, okazanie
zainteresowania i życzliwości chorym oraz stworzenie ciepłej i przyjaznej atmosfery budzi u pacjentek
poczucie bezpieczeństwa i zaufania.
3. Pielęgniarki posiadają dużą i aktualną wiedzę na temat
raka piersi pozwalającą na sprawowanie profesjonalnej opieki, ale jednak – zdaniem respondentek- 2/3
personelu pielęgniarskiego niedostatecznie silnie
angażuje się w funkcję edukacyjną, rehabilitacyjną i
promowania zdrowia.
4. Na ogół wszystkie pielęgniarki zwracają uwagę na
samopoczucie i stan emocjonalny pacjentek.
5. Nie wszystkie pielęgniarki podchodzą holistycznie i z
empatią do chorych oraz udzielają wsparcia emocjonalnego czego oczekują respondentki ankiety.
6. Badane pacjentki pragną, aby pielęgniarki opiekujące
się nimi były serdeczne, cierpliwe, wyrozumiałe, troskliwe i okazywały im współczucie. W sposób jasny i
zrozumiały wyjaśniały wszystkie wątpliwości związane z chorobą i dalszym postępowaniem. 16% wyraziło jednak opinie, że były niedoinformowane o leczeniu uzupełniających, co wzbudzało u nich niepokój.
7. Nie wszystkie pielęgniarki spełniają oczekiwania chorych.
VI. PIŚMIENNICTWO
[1] Koper A, Wrońska I. Problemy pielęgnacyjne pacjentów z
chorobą nowotworową. Lublin;
2003.
Wydawnictwo Czelej,
● JOURNAL
OF PUBLIC
HEALTH,
NURSING
AND
MEDICAL
RESCUE
2012●(3) ●
● JOURNAL
OF PUBLIC
HEALTH, NURSING
AND
MEDICAL
RESCUE
● No.3/2012
[2] Mika K A. Po odjęciu piersi. Warszawa; Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2005.
[3] Aleksandrowicz J. Psychoterapia. Podręcznik dla studentów,
lekarzy i psychologów. Warszawa; Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2000.
[4] Cohen D A, Gelfand R. Jak walczyć z rakiem piersi. Gdańsk;
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2007.
[5] Grobstein R H. Wszystko o raku piersi. Warszawa; W.A.B,
2007.
[6] Sikorski W. Bezsłowne komunikowanie się w psychoterapii.
Kraków; Oficyna Wydawnicza Impuls, 2002.
[7] Ciechaniewicz W. Pielęgniarstwo-ćwiczenia. Warszawa;
Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2001.
[8] Motyka M. Psychoterapia elementarna w opiece ogólnomedycznej. Kraków; Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2002.
[9] Pozzo E D, Dilts J. Kiedy To przydarzy się Tobie. Poradnik
dla kobiet chorych na raka piersi. Warszawa; Wydawnictwo Świat Książki, 2009.
[10] Ślusarska B, Zarzycka D, Zahradniczek K. Podstawy pielęgniarstwa. Warszawa; Wydawnictwo Czelej, 2004.
[11] de Walden-Gałuszko K, Kartacz A. Pielęgniarstwo w
opiece paliatywnej. Warszawa; PZWL, 2005.
[12] Marcinowicz L. Wybrane elementy jakości usług pielęgniarek i położnych rodzinnych w ocenie pacjentów. Zdr Publ
2002; tom 112. nr.1: 64-68.
[13] Kwiatkowska M, Krajewska-Kułak E, Panek W. Komunikowanie interpersonalne w pielęgniarstwie. Czelej, Lublin,
2003.
35