Wojciech J. Cynarski, Lothar Sieber, Artur Litwiniuk Azjatyckie sztuki

Wojciech J. Cynarski, Lothar
Sieber, Artur Litwiniuk
Azjatyckie sztuki walki w recepcji
europejskiej i amerykańskiej
Idō - Ruch dla Kultury : rocznik naukowy : [filozofia, nauka, tradycje wschodu,
kultura, zdrowie, edukacja] 6, 252-260
2006
W o j c ie c h J. C y n a r s k i 1, L o t h a r S i e b e r 2, A r t u r L it w i n i u k 3
1Wydział Wychowania Fizycznego» Uniwersytet Rzeszowski» Rzeszów, Polska
2Deutscher Dan-Träger und Budo-Lehrer Verband e.V., Monachium, Niemcy & SIP, Rzeszów—Monachium;
3 AWF Warszawa, ZWWF Biała Podlaska, Polska
Azjatyckie sztuki walki w recepcji europejskiej
i amerykańskiej / Asian Martial Arts in the European and
American reception
Słowa kluczowe: socjologia sportu, kultura fizyczna, dalekowschodnie sztuki walki, percep­
cja, recepcja, etos
Niemieckie badania fenomenu dalekowschodnich sztuk walki mają najczęściej zdecydowanie praktyczny, realiza­
cyjny charakter, pizez przyjęcie perspektywy pedagogicznej. W ten sposób prace Tiwalda, von Saldema i innych
humanistów [Tiwald 1995; Neumann, Saldem v., Pöhler, Wendt 2004] wpisują się w dyskurs o podmiotowości człowieka
w sporcie [por.: Wachowski, Strzelczyk 1995, s. 4-6], w refleksję o pedagogice kultury fizycznej, o wychowaniu
fizycznym i spoleczno-moralnym. Pojawiają się też, aczkolwiek dość rzadko, analizy stricte socjologiczne. W polskich
badaniach większy akcent pada na systemowe, interdyscyplinarne i holistyczne ujmowanie fenomenu sztuk walki.
W wydaniu amerykańskim „socjologia sztuk walki” jest dość skromnie reprezentowana przez jedynego bodaj spe­
cjalistę. Jego analizy są interesujące ukazując związek tamtejszej percepcji sztuk walki z archetypami i mitami kultury
popularnej tego kraju. Niestety, Amerykanie w niewielkim tylko stopniu odnoszą się do dorobku badaczy europejskich.
Ogólnie biorąc, typowymi dla zachodnich adaptacji azjatyckich sztuk walki są: zapożyczenia instytucjonalne (wzo­
rów postępowania) i terminologiczne, tendencje ku komercjalizacji i usportowieniu (zmiana istotowa w sporty walki i
formy rekreacyjne) oraz próby modyfikacji azjatyckich pierwowzorów według aktualnych potrzeb kultury sportowej.
Występuje też tendencja odwrotna - rozwój odrzucających rywalizację sportową nowych systemów (idö, zendö karate)
i kultywowanie oryginalnych, klasycznych odmian dla samej etosowej ‘drogi’ rozwoju osobowego i samorealizacji.
W prow adzenie
Już przed stu laty tacy badacze, jak niemiecki prof, dr Karl Rathgen [1907] lub francuski
podróżnik G. W eulersse [1904] wykazywali zainteresowanie Krajem W schodzącego Słońca
i jego specyficzną kulturą. W skazywano na to, co w owej kulturze oryginalne, niepowtarzalne,
jak jej wymiar psychofizyczny i sztuka zen lub jüjutsu i kenjutsu. W roku 1906 japoński in­
struktor jüjutsu Katsukuma Higashi demonstrował techniki sam oobrony na łam ach poczytnej
niemieckiej gazety [„Das Buch fur Alle”, 1906], a jeg o uczeń Erich Rahn (później 10 dan
w jü ju tsu i jü d ö ) otwierał w Berlinie pierw szą niem iecką szkołę tej sztuki walki. Podobne
zainteresowanie ze strony świata zachodniego dotyczy od wielu lat całego dziedzictwa cywili­
zacji Dalekiego Wschodu.
Jednakże w niniejszym opracowaniu1 azjatyckie sztuki walki interpretowane są zasadniczo
w ich obecnej postaci i w ich recepcji, a więc postrzeganiu, rozumieniu i ocenie —w kilku krajach
kultury zachodniej, europejskiej i amerykańskiej. Przedstawione analizy i uogólnienia autorzy
realizują w perspektywie socjologii kultury i socjologii sportu, z zastosowaniem instrumentarium
terminologicznego humanistycznej teorii dalekowschodnich sztuk walki [Cynarski 2000 a; 2004
a; Cynarski, Litwiniuk 2002-2003].
Według Europejskiej Karty Sportu spo rt oznacza „wszelkie formy aktywności fizycznej, które
poprzez uczestnictwo doraźne lub zorganizowane, stawiają sobie za cel wypracowanie lub popra­
wienie kondycji fizycznej i psychicznej, rozwój stosunków społecznych lub osiągnięcie wyników
sportowych na wszelkich poziomach” [Wachowski, Strzelczyk 1995, s. 9-15]. Tak szeroka defini­
cja obejmuje zarówno sport olimpijski, zawodowy, ‘sport dla wszystkich’, jak też różne przejawy
kultury fizycznej, z dalekowschodnimi sztukami walki włącznie. Zwłaszcza jednak sztuki walki o
proweniencji azjatyckiej sytuują się na Zachodzie w obszarze kultury masowej i kultury sportowej
[Cynarski 2000 a], W szczególności drogi sztuk walki (Jap. budö) są to pewne formy kultury psy­
1 Artykuł zawiera rozwinięcie zagadnień, będących tematem jednej z poprzednich prac zespołu autorskiego
[Cynarski, Sieber, Litwiniuk 2005], przy czym kwestie wychowania zdrowotnego i ekologicznego przez sztuki walki
są tematem osobnych opracowań zespołu.
chofizycznej, które na bazie tradycji kultur wojowników prowadzą, poprzez trening technik walki,
do psychofizycznego doskonalenia i samorealizacji. Jednocześnie są to procesy edukacji i pozy­
tywnej ascezy. Asceza pozytywna łączy ćwiczenia cielesne ze świadomą samodyscypliną i ukie­
runkowana jest na postęp moralny i duchowy [Cynarski 2004 a, s. 20-21]. Czy jednak ten właśnie
głębszy sens praktyki sztuk walki jest motywem powszechnie dominującym?
Wyniki badań prowadzonych w tym zakresie w USA [Donohue 1994; Cynarski 2000 b; 2004 a]
i w Europie Środkowej [Saldem v. 1998; Cynarski 2001 b; Cynarski, Litwiniuk 2002; Cynarski,
Obodyński 2004 a; 2005] w skazują na różną specyfikę percepcji dróg sztuk walki, ich etosu
i sensu, w Europie (Niemcy, Polska, inne kraje) i w USA. Czyżby wpływała na to odmienna tra­
dycja kulturowa, mentalność, ideologie?
Rozwój i ew olucja budö w perspektyw ie niem ieckiej i polskiej
Czym jest budö dla adeptów tychże dróg w Europie? Z badań nad pedagogicznym wykorzy­
staniem wychowawczych walorów sztuk walki wynika, że w ‘pedagogice budö’ wykorzystywane
są walory sztuk walki jako dróg nieagresji, życia i życiowej mądrości [Saldem v. 1998; Cynarski
2001 b; 2004 a; Neumann, Saldem v., Pöhler, Wendt 2004]. Czyżby więc specyficzny system
aksjonormatywny - owa zhumanizowana postać kodeksu bushidö, zwana „moralną drogą sztuk
walki”, była przez praktyków kultywowana?
Zdaniem Feliksa Hoffa ,JDö jest rzeczywistością shügyô” - ascetycznej praktyki psychofizycz­
nej i samodyscypliny [por.: Cynarski, Litwiniuk 2001], Ogólnie jednak na Zachodzie budö wystę­
puje najczęściej jako 1) mocno skomercjalizowana scena obszaru fitness; 2) element ruchu New
Age; 3) romantyczna „idealizacja” [Hoff 1999 a]. Ponadto niemiecki badacz zauważa, że sztuki
walki same z siebie nie zapewniają wartościowego wpływu wychowawczego [Hoff 1999 b]. Ko­
nieczny jest ich właściwy przekaz, kompetentnie realizowane nauczanie i wychowanie. Konieczne
jest także właściwe rozumienie specyfiki drogi sztuk walki. Hoff podaje za Masutatsu Oyamą, że
karate nie jest grą ani sportem, lecz w połowie fizyczną i duchową dyscypliną. Wyjaśnia za Werne­
rem Lindem, że karatedö uprawiane jest dla samoobrony, zdrowia i nauki drogi (dö)2. Dodaje, że to
nie jest typowe dla kultury masowej wyobrażenie dążenia do szczęścia, jakim miałyby być „pienią­
dze, seks i sukces” [Hoff 1999 a; por.: Lind 1998]. Droga sztuk walki wymaga długotrwałego
wielkiego wysiłku, wytrwałości, niekiedy poświęcenia. Zasadniczo dzisiejsze budö nie jest drogą
do oświecenia. Ważniejsza jest sama praktyka - „idę do mojego döjö i ćwiczę” [Hoff 1999 a],
Z drugiej strony unikać należy współczesnych mitologizacji sztuk walki, zaciemniających ich
obraz. Nawiązując do popularnej książki Zen in the Art o f Archery [Herrigel 1987] H off - za­
awansowany, długoletni praktyk japońskiego tradycyjnego łucznictwa - stwierdza, że: JKyûdô
nie jest samym zenem“ . Zawiera w sobie różne komponenty i wartości podobnie, ja k inne od­
miany budö. Kojarzenie sztuk walki z buddyzmem jest raczej wynikiem promowania buddyzmu
przez jego wyznawców, niż ich trafną oceną przy próbach pogłębionej interpretacji. Korzenie
azjatyckich sztuk walki tkw ią (w różnych przypadkach w różnym stopniu) w różnych tradycjach
religijnych i filozoficznych [por.: Cynarski 2004 a, s. 89-215].
Od 1964 r. i awansu olimpijskiego jü d ö na IO w Tokio możemy mówić o nowych czasach dla
budö. Sztuki walki ewoluują stopniowo od form tradycji bojowej i psychofizycznej edukacji do
sportu wyczynowego i olimpijskiego. Taką drogę przebyło ju ż jü d ö i taekwondo WTF, a w po­
dobnym kierunku zmierzają kolejne dalekowschodnie sporty walki.
Zmiana charakteru, celu i sensu przejawia się chociażby w nazwie. Mistrz Choi Hong Hi
(1918-2002) stworzył Taekwon-Do jako przede wszystkim sztukę walki, powiązaną z filozofią
wschodniej Azji. Sztukę sw ą ciągle doskonalił. W wersji propagowanej do dzisiaj przez federację
1TF aktywność fizyczna stale wiąże się z pew ną filozofią życia [Bujak 2001; 2004, s. 5]. W uję­
ciu Zbigniewa Bujaka jest to nadal jednocześnie sztuka walki i sport walki. Z kolei stwierdzany
jest kierunek zmian Taekwon-Do —utylitarnej sztuki walki i moralnej drogi w taekwondo — no­
woczesny sport pojedynku realizowanego według pewnej konwencji [Hartl, Faber, Bógle 1989].
Podobna jest sytuacja w karate, w odmianach zorientowanych na rywalizację sportową. Dr
hab. Rudolf Jakhel z Uniwersytetu w Ljubijanie (Słowenia), posiadacz stopnia 7 dan w sporto­
2 Notabene Lind [1998], który jest sprawnym encyklopedystą, także popada w pewne idealizacje, opisując
„filozofię drogi“ budo.
•
wym karate (FEKDA), poświęci! w swej książce mniej niż jedną stronę na ogólne wspomnienie o
etyce sportowej [Jakhel 1997]. W ogóle nie ma tu rozważań o jakiejś moralnej drodze. W takim
ujęciu karate staje się sportem podobnym np. do boksu.
Także w Japonii znajdujemy dzisiaj ‘do’ wśród innych pojęć-haseł takich, jak: międzynaro­
dowa otwartość, demokracja, nowoczesny sport dla wszystkich, rozrywka [H off 1999 aj. Czyżby
więc powszechnie gubiony był głębszy sens moralnej drogi sztuk walki?
W procesie szkolenia wyczynowego brakuje czasu i „miejsca” na cały bagaż kulturowej tra­
dycji, a długotrwały proces wychowawczy zastępowany jest algorytmem działań treningowych.
Toteż niektóre środowiska sztuk walki zdecydowanie odrzucają wszelką sportową rywalizację czy to w imię wartości „duchowej drogi” , czy też dla nauczania realnych umiejętności walki
i skuteczności w samoobronie.
Z drugiej strony sam fakt włączania w obszar teorii sportu, pedagogiki sportu i teorii wycho­
wania kultury psychofizycznej budo, jak czyni to Horst Tiwald [1995] i inni, jest zjawiskiem
interesującym dla socjologii kultury i socjologii sportu.
Fenomen M artial A rts w recepcji amerykańskiej
D r Donohue w swych interpretacjach amerykańskiej percepcji sztuk walki przyjmuje mię­
dzykulturow ą perspektywę, typow ą dla badań etnograficznych i antropologicznych. Zwraca
uw agę na zaistniałe tu adaptacje - np. fenomen amerykańskiego döjö [Donohue 1990]. Podej­
muje problem wymiarów mitycznych i wyobrażeń amerykańskiego adepta: - Po lekturze E. J.
Harrisona [1982] i innych podobnych prac ezoteryzm poszukiwany jest nawet w kendö. Samo­
istnym natom iast magicznym rekwizytem je st japoński, samurajski miecz [Donohue 1988].
O gólnie do pojęć ‘misterium ’ i ‘m istrzostwo’ - dodane zostały w Stanach Zjednoczonych nowe
wymiary i znaczenia. Pewną tendencją jest np. wzrost agresywności uprawianych tu sztuk i spor­
tów walki.
Zaproponowana przez Donohue [1994, s. 21-31] typologia systemów skodyfikowanych sztuk
walki wzorowana jest na opracowaniach innych amerykańskich autorów - Draegera [1996], Ratti
i Westbrook [1997]. Autor Warriors Dreams uwzględnia związki sztuk walki z systemem spo­
łecznym - umiejętności bujutsu w relacji do przynależność do klasy bushi, a także związki
z technologią, poziomem społecznym, sztuką, efektywnością etc. Jak te społeczne uwarunkowa­
nia sztuk walki w kraju ich powstania transponowane są na ich dzisiejszy, amerykański wymiar?
Amerykańska wersja postrzegania, rozumienia i adaptacji uwikłana jest w miejscowe mity,
ideologie i wartości kulturowe. Donohue porównuje ducha sztuk walki do drogi indiańskiego
wojownika ze znanej pracy Carlosa Castanedy [1968, s. 57-60]. Ukazuje też trzy amerykańskie
mity wojownika, pochodzące z kultury masowej: Shane (z filmu Shane); 2) Roggs (Lethal
Weapon)', 3) Nico (Nico Above the Law). Co je łączy? Bohater zabija nikczemnika. Wszystko to
przekłada się na specyficzny obraz uprawianych w Stanach Zjednoczonych sztuk walki. Donohue
wymienia: „feminist karate schools, schools affiliated with ethnic minorities, rough and tumble
combat oriented brands o f ‘cowboy karate’, to name just a few” / „feministyczne szkoły karate,
szkoły dla mniejszości etnicznych, zorientowane na brutalną i chaotyczną walkę gatunki ‘kow­
bojskiego karate’, by wymienić tylko kilka” [Donohue 1994, s. 73]. Pisze też o 30-letnich shihan
(tytularnych mistrzach) szkół o dość egzotycznie brzmiących nazwach. Być może nie dostrzega
on (lub nie akcentuje dość wyraźnie), że jakiś fragment tradycji ezoterycznej Wschodu został
pomieszany z efektami procesu komercjalizacji [Cynarski 2001 a; 2004 a].
Stosowane w niektórych szkołach krótkie wyciszenie przy rozpoczęciu i zakończeniu treningu
amerykański socjolog myli z medytacją i dążeniem do oświecenia. Pewne gesty, ceremoniał i
etykieta döjö dają jedynie pewien koloryt, zapewniają klimat starej tradycji. Sama natomiast me­
dytacja lub modlitwa nie wymagają żadnego specjalnego miejsca lub rytuału. Niezrozumiała
(także dla Donohue) jest amorficzna natura ki [Donohue 1994, s. 92-93], Popularne rozumienie
„wewnętrznej mocy” podobne jest tutaj do wprowadzonego do kultury masowej przez G. Lucasa
(Star Wars) motywu rycerzy Jedi [por.: Donohue 1994, s. 97].
Donohue [ 1994, s. 91 ] stwierdza, że dla większości trenujących Amerykanów jest to po prostu
forma rekreacji. Autor Snów wojowników dostrzega wielość motywacji do treningu daleko­
wschodnich sztuk walki, co w przypadku samych tylko japońskich sztuk walki wskazuje na ich
ideologiczną elastyczność. Ideologia różnych dróg sztuk walki dostosowywana jest do różnych
potrzeb i wartości-celów (jeśli użyć pojęcia R. Mertona) ich uprawiania [Donohue 1997], W szcze­
gólności sala treningowa jest miejscem realnym lub też jednocześnie fikcyjnym [Donohue 1994,
S. 114]. Strój, najczęściej biały lub czarny oraz pas wskazujący zaawansowanie - są wyrazem
innej roli, czy nawet tożsamości ćwiczącego, podobnie jak w zakonach. Zasady i mechanizmy
przyznawania stopni mistrzowskich ‘dan’ są bardzo zróżnicowane [Donohue 1994, s. 109].
Ponadto ciągle popularny jest mit ‘ronina’ — człowieka fali, bezpańskiego samuraja. Tradycja
azjatycka miesza się z pop-kulturową, lekkostrawną papką.
Amerykański badacz nie podejmuje w swych refleksjach fenomenu filmu sztuk walki, który
to gatunek filmowy pełni istotną funkcję w globalnych dialogach międzykulturowych powiąza­
nych ze zjawiskiem Martial Arts [Cynarski 2000 a; Obodyński, Cynarski 2003]. Nie uwzględnia
też perspektywy pedagogicznej ani walorów zdrowotnych azjatyckich praktyk psychofizycznych.
Te zaś dzięki modom New Age są coraz bardziej popularne, dobrze wpisując się w hasła: fitness,
ekologia, wschodnia duchowość, chińskie metody dbałości o zdrowie itp. [Tzu Kuo Shih 1991;
Mantak Chia, Juan Li 1997; Włodyka, Cynarski 2000],
Także ideologie pragmatyzmu i utylitaryzmu, oraz swoista mentalność marketingowa przeno­
szone są na obszar sztuk walki. Robert Pater pisze o sztukach walki w powiązaniu ze sztuką managementu, strategiami kreatywności i kontroli oraz „dynamicznym biznesem” [Pater 1988;
1999]. Bob Orlando [1997] słusznie się zastanawia, czy zachodnie (amerykańskie) ujęcie sztuk
walki nie odbiega zanadto od oryginału.
Inna rzecz, że amerykańscy autorzy rzadko sięgają do literatury europejskiej. Obok interesu­
jących badań Michaela Maliszewskiego [1996] przeprowadzonych we wschodniej i południowowschodniej Azji z interpretacją na gruncie antropologii M. Eliadego, brakuje w literaturze ame­
rykańskiej syntetyzujących teoretycznych prac, które trafnie interpretowałyby społeczno-kultu­
rowy fenomen sztuk walki [por.: Tokarski 1976; Orlando 1997; Cynarski 2000 b; Obodyński,
Cynarski 2004],
Eklektyzm i zapożyczenia czy nowa jakość?
Wiedza i kreatywność nauczycieli i działaczy dalekowschodnich sztuk walki jest funkcją
spotkań z mistrzami i instytucjami, jakie były udziałem danych animatorów sztuk walki. Działal­
ność dzisiejszych liderów budö jest więc odzwierciedleniem ich biografii i zdobytej na drodze
budö wiedzy. Oto przykłady:
1. Wzorując się na szkole takeda-ryü nakamura-ha Hisashi Nakamury, Francuz Roland Maroteaux
tworzy styl takeda-ryü maroto-ha. Przyjmuje też podobny system tytułów i licencji menkyö.
2. L. Sieber promowany w szkole „Jiu-Jitsu u. Judo Schule E. Rahn” i w organizacji DJJR e.V.
zakłada „Jiu-Jitsu u. Karate Schule L. Sieber” i stowarzyszenie DDBV e.V.
3. W linii przekazu J. M. Mitose - W. K. Chow - E. Parker powstaje amerykańskie Kempo-Karate (jap. kenpö karate). Uczeń Parkera D. German powołuje US TAl-Karate, które z kolei
wpływa na ukształtowanie się niemieckiego Zen-Do-Karate Tai-Te-Tao (zendö karate) [Sie­
ber, Cynarski 2002],
4. Przy tworzeniu nowych odmian sztuk walki znajdujemy wiele przykładów wzorowania się na
zastanym języku pojęciowym. W Polsce K. Kondratowicz, wzorując się na nazwach klasycz­
nych szkół japońskiego jüjutsu (jak yöshin-ryü), stworzył szkołę/styl samoobrony „goshin-ryu” .
5. Pewnym novum jest „rozwinięcie drogi Judo" pod nazwą Judo-Do, dokonane przez J. Flecka
[Cynarski 2000 c]. Dochodzi tu dalsze uogólnienie owej idei (na całe budö) pod nazw ą Ido
(jap. ido) dokonane przez W. Straussa.
6. Przez nawiązanie do idei Straussa i przez analogię do nazwy shötökan karate powstało idökan
karate [Sieber 2001].
Oczywiście nic nie powstaje tutaj w próżni. Wszechstronna znajomość sztuk i sportów walki
oraz duża erudycja zapewniają, że nowe syntezy zyskują nową jakość i wartość. Interesującym
systemem eklektycznym je st chociażby wspomniane wyżej TAI-Karate. Skrót tłumaczy się:
Transition, Action, Incorporated — Karate. Właściwie jest to system sztuk walki zawierający
techniki kung-ju (Białego Tygrysa), taidö, kenpô, jûjutsu oraz elementy boksu i zapasów. Zało­
życielem był David German 10 dan (USA). Do Europy system ten trafił w przekazie Virgila D.
Kimmeya, który w latach 1976-1978 szkolił i promował Lothara i Hannelore Sieber (Mona­
chium). L. Sieber wprowadził pewne elementy tego systemu do stylu zendö karate [Sieber 2005
a; Sieber, Cynarski 2002].
Tym bardziej interesujący jest przypadek Judo-Do/Ido, w którym przeplatają się drogi mi­
strzów sztuk walki z Azji, Europy i Australii. Wspomniany wyżej styl i ideę sformułował w 1949
roku na bazie ju do i jüjutsu węgierski jü dö ka Julius Fleck, który opracował 65 nowych rzutów
i przeciwtechnik [Klingerstorff 1951; 1953], Ideę tę upowszechniał m.in. baron Hubert Klinger
von Klingerstorff —także znakomity jüdöka i wykładowca wychowania fizycznego na Uniwer­
sytecie Wiedeńskim. W latach 1953 i 1956 ukazały się angielskie wydania jego książki poświę­
conej Judo-Do. Po śmierci prof. Flecka (1894-1967) liderem organizacji W JJC (World Jujitsu
and Judo-Do Center) został australijski politolog prof, dr W ally Strauss (1908-1988). Rozwinął
on ideę idö, jako duchow ą drogę i optymalny, nieograniczony (perpetualny) ruch, obejmujący
wszelkie sztuki walki [Sieber, Cynarski 2003; Sieber 2005 b]. Strauss w swej szkole w Ringwood
(Victoria) połączył swoje doświadczenia z praktyki w Chinach, wiedzy o jü ju tsu i własnego na­
uczania. Wskazał na konieczność wszechstronnego kształcenia ćwiczących budö i sprzeciwiał się
rywalizacji sportowej w jüjutsu, które miało pozostać sztuką możliwie najszybszego unieszko­
dliwienia agresora [Strauss 1984 a; b].
‘
Dalszy rozwój tej dość oryginalnej koncepcji realizowany je st przez mistrzów Hansa Schöllaufa z Wiednia i L. Siebera. Do grona historycznych liderów, posiadaczy najwyższego stopnia
10 dan w idö, zaliczają się — oprócz dwóch wymienionych wyżej — nieżyjący ju ż eksperci:
J. Fleck, A. Bauer, H. Klinger von Klingerstorff, J. Ebetshuber i W. Strauss [Sieber 2005 b].
L. Sieber włącza techniki i metody idö do programu nauczanych w jego szkole sztuk walki.
Podobnie jest to realizowane w Polsce, w sekcjach Stowarzyszenia Idokan Polska.
Różne percepcje etosu sztuk w alki w XXI w ieku
Od greckiego éthos (obyczaj) pochodzi dzisiejsze pojęcie etyki, zwanej też filozofią moralną.
Najstarszą ze wszystkich dziedzin etyki jest etyka normatywna [Vesley, Foulkes 1997, s. 97].
Zespół norm postępowania, wskazań w zakresie wartości, celów i dążeń, określa się mianem sy­
stemu aksjonormatywnego. Jeżeli tego typu systemy wartości przyjmowane są (uznawane i rea­
lizowane) przez pewne grupy, mówimy o etosie danej grupy. Ogólnie, w innym ujęciu, etos jest
modelem (lub też wzorem) wartości integrujących [Bock 1984, s. 403].
W śród osób uprawiających współcześnie różne dalekowschodnie sztuki walki lub podobne
psychofizyczne systemy samorealizacyjne przyjmuje on różne postacie. Małych elitarnych grup,
jakimi są grona mistrzów sztuk walki, dotyczy np. opisywany przez Peristaniego i Ossowską etos
honoru: „Honor i wstyd zaprzątają ciągle ludzi w grupach małych, ekskluzywnych, gdzie sto­
sunki osobiste (face to fa c e relations), w przeciwieństwie do anonimowych, są szczególnie do­
niosłe, i gdzie osobowość działającego jest równie ważna, jak jego stanowisko (office)" [Ossow­
ska 1986, s. 95; za: Peristany 1965]. W kręgach tych wszyscy się znają i wszystko o sobie wza­
jem wiedzą. Droga budo (dróg sztuk walki) pokrewna jest drodze rycerskiej i indywidualnej
walce o sławę.
W niektórych krajach i kulturach etos rycerski zaginął ju ż dość dawno, a jego ślady pozostały
jedynie w literatuize, do której sięga współczesne kino [Cynarski 2004 d; Cynarski, Obodyński
2004 b]. Z kolei w krajach o żywiej wciąż tradycji rycerskiej, szlacheckiej i żołnierskiej, jak w Ja­
ponii i w Polsce, etos ten pozostaje wciąż drogowskazem i przestrzeganym przez część społe­
czeństwa moralnym imperatywem postępowania [Cynarski 2003; 2004 b]. Pozostałością tego
dziedzictwa kultury moralnej jest - na obszarze kultury sportowej - normatyw fa ir play, obecny
szczególnie mocno w sportach walki [Kalina 2000; Cynarski, Obodyński 2003; Cynarski 2004 c].
W spółcześnie uprawiane sztuki walki odrzuciły okrutną i mroczną stronę dawnego bushidó
[Ames 1980]. Dzisiejsze budö jest zhumanizowaną i humanitarną adaptacją dróg wojennych,
interpretowanych etymologicznie jako drogi nieagresji. Akcentowana jest ich strona moralna
i funkcja wychowawcza. Droga wojownika XXI wieku, jako ścieżka szlachetnych dążeń do
prawdy i wartości wyższych, nie jest uwarunkowana żadną tradycją religijną - równie dobrze
może wiązać się z praktyką chrześcijańską lub buddyzmu zen. Tym bardziej ma charakter uni­
wersalny, jako przesłanie dążenia do szeroko rozumianej perfekcji i w yzwanie m oralne. Uni­
wersalne poczucie obowiązku, dbałość o cześć i godność, o osobistą prawość i zaufanie do da­
nego słowa, jest przekazywane na drodze budö, rozumianej bardziej jako droga i sztuka życia,
niż droga sztuk walki. Jako takie funkcjonuje chociażby w humanistycznej teorii sztuk walki
w idei homo creator nobilis - szlachetnego człowieka twórczego [Cynarski 2004 a] - i w prak­
tyce w działalności Stowarzyszenia Idökan Polska.
Obok etosu rycerskiego (1), który w zhumanizowanej i zhumanitaryzowanej postaci japoń­
skiej drogi wojownika pokrewny jest aksjologii moralnej drogi chrześcijańskiego personalizmu
[Kowalczyk 2004], występują w dziedzinie sztuk walki odmienne etosy i wartości-ceie. W pew­
nym uproszczeniu możemy mówić o następujących:
1) etos „ekologiczny”. Od opublikowania Punktu zwrotnego Capry [1987] mówi się o nasta­
niu ery ekologicznej, a z chińskiego taoizmu i buddyzmu wywodzony jest nawet ekofeminizm.
Zwłaszcza popularne w środowisku New Age ćwiczenia taiji i temu podobne szkoły pochodzenia
taoistycznego wskazują na wartości dążenia do harmonii z naturą i nieprzeciwstawiania się ła­
dowi kosmicznemu, w którym przeciwstawne siły pozostawać powinny w równowadze. Akcent
bada na szacunek dla przyrody i indywidualne kumulowanie kosmicznej energii życia. Nie tyle
zwraca się uwagę na Drogę Cnoty Tao mistrza LaoTsy, co raczej na aspekty zdrowotne i samorealizacyjne (różnie rozumiane). W ten etos dość dobrze wkomponowuje się buddyjska zasada
ochrony wszelkiego życia [Cynarski 2004 a],
2) Inne orientacje aksjonormatywne:
- pacyfistyczna ideologia pokoju i miłości w aikido stworzonym przez Moriheia Ueshibę, we­
dług shintoistycznej sekty ömoto-Kyö\
- taniec wolności i rytuał magiczny afrobrazylijskiej capoiera, gdzie w wersji popularnej
dominują aspekty ludyczne;
- medytacja i rozwój duchowy, co kojarzone bywa mniej lub bardziej zasadnie z buddyzmem
zen, religiami Wschodu i New Age.
Dochodzą do tego transpozycje wartości-celów dostrzeganych w dalekowschodnich sztukach
walki, jak:
- realne umiejętności samoobrony i walki;
- efektywność w konfrontacji sportowej.
Gloryfikowana jest sama technika i „skuteczność”, a w miejsce oryginalnego etosu dróg sztuk
walki pojawia się jedynie etyka sportowa lub zasady moralne ogólnie przestrzegane. Czy np.
amerykański kick-boxing nie jest pochodną tamtejszego pragmatyzmu w jego przełożeniu na
sztuki i sporty walki? W jego aksjologii mamy rywalizację, twardą, męską walkę, co realizowane
jest dla pieniędzy i zawodowej kariery. Oczywiście zawodnicy przestrzegać powinni reguł spor­
towej formuły zgodnie z obowiązującymi przepisami.
Na postrzeganie sztuk walki wpływa niewątpliwie etnos kraju pochodzenia lub kraju aktual­
nego ich uprawiania. Na uwagę zasługuje tu japoński nacjonalizm, polski romantyzm, czy
np. amerykańska mitomania [Donohue 1994]. Z drugiej strony Donohue [1997] wskazuje na
ideologiczną elastyczność sztuk walki, pozwalającą im dostosować się do różnych (niekiedy
sprzecznych) koncepcji ideologicznych lub filozoficznych.
Amerykańska wersja postrzegania, rozumienia i adaptacji uwikłana jest w miejscowe mity,
ideologie i wartości kulturowe. Donohue porównuje ducha sztuk walki do drogi indiańskiego
wojownika. Ukazuje też amerykańskie mity wojownika, pochodzące z kultury masowej. Tradycja
azjatycka miesza się z komercyjną pop-kulturą i modą New Age. Ponadto dla większości trenujących
Amerykanów sztuki walki są po prostu formą rekreacji [por.: Donohue 1994, s. 91; Cynarski 2000 b].
Na obszarze kultury sportowej wywodzące się ze sztuk walki sporty walki wnoszą znaczące
tutaj sądy etyczne, dotyczące sposobu walki i zwycięstwo —zastosowanych środków. Jeżeli owe
metody są godne, wojownik uzyskuje ocenę chwalebną. Gdy zaś niegodne - haniebną [por.: Ka­
lina 2000], Tak więc nie sam wynik jest ważny, ale zwłaszcza droga do jego osiągnięcia.
Poza etosem rycerskim, którego znaczenie wydaje się najbardziej godne upowszechnienia
jako bogate w uniwersalne treści, także inne orientacje aksjologiczne sztuk walki współtworzą
wielobarwne obszary kultury psychofizycznej. Są one - w różnym stopniu - przydatne w wycho­
waniu fizycznym, obronnym, społeczno-moralnym, ekologicznym, zdrowotnym i patriotycznym
młodzieży.
B IB LIO G R A FIA
1. Ames R. (1980), Bushido - Mode or Ethic?, “Traditions” , no. 10, pp. 59-79.
2. Bock Ph.K. (1984), Antropologia Culturale Moderna, Giulio Einaudi editore, Torino.
3. Bujak 2 . (2001), Choi Hong Hi, współczesna legenda sztuk walki, „Rocznik Naukowy Ido - Ruch dla Kultury /
Movement for Culture”, t. II, s. 396-397.
4. Bujak Z. (2004), Wybrane aspekty treningu w taekwon-do, ZW W F, Biała Podlaska.
5. Capra F. (1987), Punkt zwrotny. Nauka, społeczeństwo, nowa kultura, (przeł. Ewa W oydyłło) PIW, Warszawa.
6. Castaneda C. (1968), The Teaching o f Don Juan, University o f California Press, Berkeley.
7. Cynarski W.J. (2000 a), Sztuki walki budö w kulturze Zachodu, WSP, Rzeszów.
8. Cynarski W.J. (2000 b), Psychologiczne i antropologiczne aspekty sztuk walki w świetle badań amerykańskich,
„Rocznik Naukowy Idö - Ruch dla Kultury”, 1 .1, s. 96-98.
9. Cynarski W.J. (2000 c), Tradycja Idokanu w Europie i w Polsce 1947-1999, „Rocznik Naukowy Idö —Ruch dla
Kultury”, 1 .1, s. 15-20.
10. Cynarski W.J. (2001 a), Commercialization Process o f the Far East Martial Arts, „Studies in Physical Culture
and Tourism”, vol. 8, pp. 191-201.
11. Cynarski W.J. (2001 b), Podłoże japońskich sztuk i sportów wałki według von Salderna, „W ychowanie Fizyczne
i Sport”, nr 3, s. 401-404.
12. Cynarski W.J. (2003), Etos sztuk wałki a postaw y wobec wartości, „Dydaktyka Literatury”, UZ, Wyd. Naukowe
PTP w Poznaniu, Zielona G óra 2003, t. XXIII, s. 153—167.
13. Cynarski W.J. (2004 a), Teoria i praktyka dalekowschodnich sztuk walki w perspektywie europejskiej, Wyd. UR,
Rzeszów.
14. Cynarski W.J. (2004 b), Kulturowy archetyp i etos a postrzeganie charakteru narodowego, „Polska i jej wschodni
sąsiedzi. Studia Wschodnioznawcze”, pod red. A. Andrusiewicza, UR, Rzeszów, t. V, s. 339-350.
15. Cynarski W.J. (2004 c), Tezy o sensie i etosie sztuk walki, „IRK-MC”, t. IV, s. 388—391.
16. Cynarski W.J. (2004 d), Etos rycerski dawnych Chin w „Bohaterze”, „IRK-MC”, t. IV, s. 427.
17. Cynarski W.J., Litwiniuk A. (2001), Shügyö jako form a poznania i studiów z zakresu kultury fizycznej, „Przegląd
Naukowy IWFiZ UR”, t. V, n r 4, s. 425^129.
18. Cynarski W.J., Litwiniuk A. (2002), Droga sztuk walki w percepcji nauczycieli dalekowschodnich sztuk wałki,
„W ychowanie Fizyczne i Sport”, t. XLVI, suplement nr 1, cz. 1, s. 227-228.
19. Cynarski W.J., Litwiniuk A. (2002—2003), Słownik pojąć teorii dalekowschodnich sztuk walki —część II, „IRKMC”, t. Ul, s. 125-129.
20. Cynarski W.J., Obodyński K. (2003), Ethos o f chivalry and contemporary sport [in:] Pawłucki A. [ed.], Post­
modernity’ and Olympism, AWFiS Gdańsk, pp. 173-179.
21. Cynarski W .J., Obodyński K. (2004 a), Modern sociology and sports philosophy in the fa c e o f socio-cultural
issues o f Far Eastern martial arts based on Polish and German papers from the years 1995-2001 [in:] Anders G.,
Mrazek J., Norden G., W eiss O. [eds.], European Integration and Sport, LIT, Münster, pp. 47-60.
22. Cynarski W.J., Obodyński K. (2004 b), Ethos o f martial arts in the movie at the beginning o f the 21st century [in:]
Kosiewicz J., Obodyński K. [eds.], Sports involvement in changing Europe, PTNKF, Rzeszów, pp. 136-152.
23. Cynarski W.J., Obodyński K. (2005), Martial Arts in the process o f institutional and ideological change on the
example o f Aikijutsu, “International Journal o f Eastern Sports & Physical Education”, Suwon (Korea), vol. 3, no.
l,p p . 118-129.
24. Donohue J.J. (1988), Sword Magic: B elief Form, and Function in the Japanese Martial Tradition, “Human Af­
fairs”, vol. 14, s. 9-35.
25. Donohue J.J. (1990), Training Halls o f the Japanese Martial Tradition: A Symbolic Analysis o f Budo Dojo in New
York, “Anthropos”, vol. 85, s. 55-63.
26. Donohue J.J. (1994), Warriors Dreams. The Martial Arts and the American Imagination, Bergin & Garvey, West­
port, Connecticut - London.
27. Donohue J.J. (1997), Ideological elasticity: Enduring form & changing function in the Japanese martial tradition,
„Journal o f Asian Martial Arts”, vol. 6, no. 2.
28. Draeger D.F. (1996), The Martial Arts and Ways o f Japan (vol. 3). Modern Bujutsu & Budo (wyd. II), Weatherhill, New York - Tokyo.
29. Harrison E.J. (1982), The Fighting Spirit o f Japan. The Esoteric Study o f the Martial Arts and Way o f Life in
Japan, The O verlook Press, W oodstock - New York [I wyd. New York 1912].
30. Hartl J., Faber U., Bögle R. (1989), Taekwon-Do im Westen. Interviews und Beiträge zum kulturellen Schlagab­
tausch, Mönchseulen-Verlag, München.
31. Herrigel E. (1987), Zen w sztuce lucznictwa, (przeł. M. Kłobukowski) „Pusty Obłok”, Warszawa.
32. H offF.F. (1999 a), Budo - Quo vadis?, “DAO. Magasin fernöstlicher Lebenskunst”, Sonderheft, s. 70-74,92.
33. Jakhel R. (1997), Modernes Sport-Karate. Technische und Taktische Grundlagen, Meyer & M eyer Verlag, Aa­
chen.
34. Kalina R.M. (2000), Teoria sportów wałki, COS, Warszawa.
35. Kowalczyk S. (2004), Personalistyczno-aksjologiczny profil edukacji sportowej [w:] Dziubiński Z. [red.]. Eduka­
cja poprzez sport, SALOS RP, Warszawa, s. 55-62.
36. Lind W. (1998), Budo. D er geistige Weg der Kampfkünste, (wyd. Ill) O. W. Barth Verlag, Bem-M ünchen-W ien.
37. Maliszewski M. (1996), Spiritual Dimensions o f the Martial Arts, Charles E. Tuttle Co., Rutland, Vermont-Tokyo.
38. Mantak Chia, Juan Li (1997), Tao Yoga Inneres Tai-Chi. Tai-Chi Chi-Kung: Der Weg zum spirituellen Kern des
Tai-Chi, Ansata-Verlag, B em -M ünchen-W ien.
39. Neumann U., Saldem M. von, Pöhler R., Wendt P.-U. [red.] (2004), Der friedliche Krieger. Budo als Methode der
Gewaltprävention, Schüren Verlag, Marburg.
40. Obodyński K., Cynarski W.J. (2003), Asian Martial Arts in the Process o f Global Cultural Exchanges [in:]
Kosiewicz J., Obodyński K. [eds.], Sport in the M irror o f the Values, Rzeszów, pp. 119-130.
41. Obodyński K., Cynarski W.J. (2004), Theoretical Base o f Martial Arts Research in the Humanistic Approach [in:]
Kosiewicz J., Obodyński K. [eds.], Sports Involvement in Changing Europe, PTNKF, Rzeszów, pp. 153-170.
42. Obodyński K., Cynarski W.J. (2005), Social and Philosophical Determinants o f the Lifestyle o f a Contemporary
Student o f M artial Arts [in:] Hodafi B. [ed.], Tëlesnâ vychova, sport a rekreace v procesu soucasné globalizace,
Univerzita Palackeho v Olomouci, Olomouc, pp. 271-281.
43. Orlando B. (1997), Martial arts America: a Western approach to Eastern arts, Frog, North Atlantic Books,
Berkeley, Calif.
44. Ossowska M. (1986), Ethos rycerski i je g o odmiany, PWN, Warszawa.
45. Pater R. (1988), Martial arts and the art o f management: strategies f o r creativity, pow er & control, Destiny
Books, Rochester, Vt.
46. Pater R. ( 1999), Leading fro m within: martial arts skills fo r dynamic business and management, Park Street Press,
Rochester, Vt.
47. Peristany J. G. (1965), Preface [in:] Peristany J. G. [ed.], H onour and Shame, London.
48. Ratti O., Westbrook A. (1997), Sekrety samurajów. Studium o japońskich sztukach walki, (przeł. M. Matusiak)
Diamond Books, Bydgoszcz [oryginalne wyd. 1973].
49. Saldem M. von [red.] (1998), Budö in heutiger Zeit, Verlag der Universität Lüneburg, Lüneburg.
50. Sieber L. (2001), Charakterystyka idökan karate, „IRK-MC”, t. II, s. 26-27.
51. Sieber L., Cynarski W.J. (2002), Peter K. Jahnke i zendö karate tai-te-tao, „IRK-MC”, t. III, s. 257-264.
52. Sieber L., Cynarski W.J. (2003), Mistrzowie mistrzów z federacji WJJC [w:] Cynarski W.J., Obodyński K. [red.],
Humanistyczna teoria sztuk i sportów walki - koncepcje i problemy, Wyd. UR, Rzeszów, s. 59-65.
53. Tiwald H. (1995), Theorie der Leistungs-Felder - Achtsamkeit und Bewegungslernen. Das Budo-Prinzip im D i­
lemma zwischen Bewegungs-Kultur und humaner Bewegungs-Natur [in:] Funke-Wieneke J. [ed.], Sportpädagogik
heute: Ansatz, Lehre, Forschung in Bewegungskultur als Gegenstand der Sportwissenschaft, Hamburg.
54. Tokarski S. ( 1976), Drugi Renesans. Eliadowska teoria dialogów międzykulturowych, „Kultura i Społeczeństwo”,
nr 1, s. 149-163.
55. Tzu Kuo Shih (1991), Der Schwimmende Drache. Eine C h'i kung-Ü bungfiir Fitness, Schönheit und Wohlbefin­
den, Sphinx, Basel.
56. Vesley G., P. Foulkes (1997), Collins. Słownik encyklopedyczny - filozofia, RTW.
57. Wachowski E., Strzelczyk R. [red.] (1995), Teoria sportu - podstawowe aspekty aplikacyjne. Wybrane doku­
menty, AWF Poznań.
58. Włodyka R., Cynarski W.J. (2000), Chi kung - aspekty zdrowotne i zastosowanie wybranych ćwiczeń, „Rocznik
Naukowy Idö - Ruch dla Kultury”, 1.1, s. 146-186.
A rchiwalia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
„Das Buch fiir Alle. Illustrierte Familien-Zeitung. Chronik der Gegenwart”, 1906, Heft 16, s. 353-354 (Archiwum
DDBV e.V.).
Klinger von Klingerstorff H. (1951), JuDo und JuDo-Do. Die hohe Schule des Kampfes, Verlag Dr. G. BorothaSchoeler, Wien.
Klinger von Klingerstorff H. (\955), JUDO & JUDO-DO, Herbert Jenkins, London.
Rathgen K. ( 1907), Staat und Kultur der Japaner, Verlag von Velhagen & Klasing, Leipzig.
Strauss W. (1984 a), Idokan Europe - Richtlinien fiter Graduierungen. (Archiwum DDBV e.V.).
Strauss W. (1984 b), Bemerkungen zu den 4 Blaettem der EJJF, ueber Jiu-Jitsu K am pf Ringwood. (Archiwum
DDBV e.V.).
Weulersse G. (1904), Współczesna Japonia, (przel. J. Lorentowicz) G. Gebethner i Sp., Kraków-Warszawa
(„Biblioteka Tygodnika [Ilustrowanego”, nr 3).
Źródła elektroniczne
1.
2.
3.
4.
Cynarski W.J., Sieber L., Litwiniuk A. (2005), Perception, understanding and adaptation o f Asian martial arts in
the West: a sociological analysis, “Archives o f Budo”, vol. I. pp. 13-18. (www.archbudo.com)
Hoff F.F. (1999 b), A u f das Wie kommt es an: Budo-Künste sind nicht automatisch erzieherisch wertvoll, ”DAO.
Magasin fernöstlicher Lebenskunst”, nr 2 (www.dao.de)
Sieber L. (2005 a), TAl-Karate, www.sieber-kampfsport.de/tak.htm
Sieber L. (2005 b), Ido/Judo-Do, www.sieber-kampfsport.de/ido.htm
Key words: sociology o f sport, physical culture, Far-Eastern martial arts, perception,
reception, ethos
SUMMARY
Making use o f terminological instruments o f the humanistic theory o f Far-Eastern martial arts
the authors analyze the phenomenon o f reception o f Asian martial arts in the West - particularly
in Germany, Poland and the USA. This work shows the selected output o f the researchers under­
taking the humanistic reflection with reference to the phenomenon o f martial arts. There were
presented general tendencies o f changes occurring in martial arts practiced in the West and there
were discussed detailed differences between American and middle-European perceptions. In the
article there w as indicated also the output o f ‘budö pedagogy’ and intercultural, intercontinental
borrowings o f budö leaders.
The German research on the phenomenon o f Far-Eastern martial arts most often is o f decid­
edly practical realization character by adopting the pedagogical perspective. In this way the
works enter the discourse o f subjectivity o f man in sport, the reflection on pedagogy o f physical
culture, physical and social-moral education. There also appear, rather seldom though, stride
sociological analyses. The Polish research shows little more holistic spectrum.
In the American edition “the sociology o f martial arts” is quite inconspicuously represented
by an only specialist. His analyses are interesting, showing the connection o f local perception of
martial arts with the archetypes and myths o f the popular culture o f this country. Unfortunately,
Americans hardly refer to the output o f European researchers.
By and large, typical o f the Western adaptations o f Asian martial arts are: institutional bor­
rowings (of patterns o f behavior) and terminological borrowings, tendencies towards commer­
cialization and developing sporting activities (the essential change into combat sports and recrea­
tion forms) and attempts o f modifications o f Asian archetypes according to current needs o f sport
culture. There is also an opposite tendency - the development o f new systems (as idö, zendö ka­
rate) rejecting sport competition and cultivation o f the original classical forms for the ethos 'way’
o f personal development and self-realization alone.