Aspiracje edukacyjne młodych rodziców wobec dzieci na

Aspiracje edukacyjne młodych rodziców
wobec dzieci na progu startu szkolnego
Barbara Walasek-Jarosz
Wprowadzenie – pokolenie zmiany
Przedstawione w opracowaniu wyniki badań dotyczą aspiracji edukacyjnych
„młodych rodziców” wobec dzieci. Termin ten, wymagający wyjaśnień, przyjęto
za literaturą przedmiotu. Przykładowo, pytania badawcze z perspektywy generacyjnej stawiała w ostatniej dekadzie między innymi Wanda Dróżka. Autorka pytała
o wpływ zmian, jakie zaszły w naszym kraju po 1989 roku, w tym reformy edukacji, na kondycję społeczno-zawodową nauczycieli. Było to średnie pokolenie nauczycieli, w wieku 35-55 lat, z roczników 1947-1967. Wanda Dróżka nazywa ich
pokoleniami lat 70., 80. oraz początku lat 90. Autorka ustaliła, że średnia faza życia stawia człowieka wobec „największego spiętrzenia obowiązków rodzinnych,
zawodowych i twórczych”1. „Faza wieku średniego obejmuje dążenia do produktywności i życiodajności. Dominują w niej wszelkie życiowe zadania: rodzicielstwo, praca zawodowa, twórczość”2. Za Eriksonem autorka zauważa, że spełnienie
zadań gwarantuje poczucie zadowolenia z życia, potwierdzenie jego sensu.
W przeciwnym wypadku pojawia się zwątpienie, stagnacja, frustracja. Główną siłą
tej fazy życia jest troskliwość.
W badaniach Ewy Grzegorzewskiej-Ramockiej z początku XXI wieku nad społeczną odpowiedzialnością przedsiębiorstw odwołano się do kategorii młodego
pokolenia Polaków, rozpoczynających swoje dorosłe życie. Zatem chodzi o „młodego dorosłego”. Jak ustaliła badaczka, jest to kategoria socjologiczna odnosząca
się do rozwoju człowieka w okresie od 20 do 30 roku życia. Jednocześnie na podstawie badań można uznać, że młodzi ludzie wykazują szczególną skłonność do
wyrównywania dystansu w dziedzinie konsumpcji, jaka dzieli nas od obywateli
krajów wysokorozwiniętych, w sytuacji dużej chłonności polskiego rynku odtwarzającego się po dziesięcioleciach stosowania systemu centralnego sterowania oraz
braku na nim stabilności3. Przyjmując tezę Thornsteina Veblena o systemie wyż-
1
W. Dróżka, Generacja wielkiej zmiany. Studium autobiografii średniego pokolenia nauczycieli polskich 2004, Kielce 2008, s. 12-13.
2
Tamże.
3
E. Grzegorzewska-Ramocka, Koncepcja społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa
w marketingu strategicznym, Kielce 2005, s. 9.
130
Barbara Walasek-Jarosz
szego kształcenia jako wyrazie kultury pieniężnej4, ustalenie to nie jest obojętne
dla prezentowanych tu treści.
Stąd w świetle powyższych ustaleń i faktu, że chodzi tu również o spełnianie ról
rodzicielskich wobec sześcioletnich dzieci, zarezerwowana dla analiz kategoria
„młody rodzic” wydaje się właściwa, choć modalnie – co dowodzą przedstawione
dalej dane – mamy do czynienia raczej już ze swoistym przejściem większości
badanych rodziców z młodości do wieku średniego. W roku badań – 2006, respondenci kończyli młodość i „wchodzili” w wiek średni.
1. Hipoteza o socjalizacyjnych uwarunkowaniach orientacji
aksjologicznych młodych osób
Istotnym wyróżnikiem rozważań jest rok 1989. To w nim symbolicznie dokonała się zmiana systemowa w Polsce. Krystyna Szafraniec zauważa, że wielu badaczy
rzeczywistości polskiej okresu wczesnej transformacji ustrojowej zwraca uwagę na
zaniedbywane obszary ludzkiej aktywności lub wręcz zanik wielkich dyskusji.
Chodzi tu o kryzys wielkich idei, erozję naczelnych norm, wartości regulujących
funkcjonowanie dawnego monocentrycznego ładu, w tle zaś pojawia się niezdecydowanie, entropia, nieprzewidywalność. Poszczególni obywatele, zresztą podobnie
jak demokratyczne młode państwo, nie radzą sobie z wieloma problemami. Powraca tęsknota za ładem PRL, z którym nie tak dawno walczono. „Demokratyczne
reguły gry, które były przedmiotem aspiracji politycznych większości Polaków,
obracają się przeciwko samym sobie”5. W tym sensie pytania o mechanizmy stawania się nowego aksjonormatywnego ładu nabierają zasadniczego znaczenia dla
przewidywania zmian społecznych. Jakie grupy społeczne biorą w tym udział,
z jakimi procedurami socjalizacyjnymi mamy tu do czynienia?
Powyższe pytania mają swoje ugruntowanie w tezie, że o kształcie społeczeństwa mogą decydować pokolenia, które stają się przy tym siłami społecznie formującymi, bowiem wyznacza to wspólnota postaw, motywacji, systemów wartości,
wymuszających przekaz kulturowy i wymianę generacyjną. Takie podejście wiąże
się z określeniem pokolenia jako wyniku determinacji przez strukturę społeczną.
Granice czasowe, w których pojawia się pokolenie są dość płynne i ustalane niejednokrotnie w sposób arbitralny6. W większości definicji zwraca się uwagę na
potrzebę określenia znaczących wydarzeń historycznych, by wyodrębnić pokolenie. Wiele przemawia za tym, że młodzież polską lat 90. można uznać za pokolenie.
4
T. Veblen, Teoria klasy próżniaczej, tłum. J. Frenzel-Zagórska, Warszawa 2008, s. 305-336.
K. Szafraniec, Stawanie się nowego aksjonormatywnego ładu. Perspektywa ujęcia międzygeneracyjnego, „Socjologia Wychowania”, XIV, zeszyt 339, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Toruń 2000, s. 4.
6
Tamże, s. 8.
5
Aspiracje edukacyjne młodych rodziców wobec dzieci na progu startu szkolnego 131
Krystyna Szafraniec stwierdza, że dla tej generacji stosuje się różne terminy:
„pokolenie bez wzorca, młodzież z importu, dzieci wolnego rynku, młodzi niegniewni, pokolenie X, generacja Y, znudzona generacja, medialni niewolnicy, pokolenie sukcesu”. Ukształtowały ją pograniczność epok ustrojowych (z ofertą
z przeszłości i z „duchem” czasu) oraz stan społecznego zamętu i anomii, także
zamętu aksjonormatywnego. Przekaz socjalizacyjny może więc być zakłócony. Ale
jednocześnie przy braku odniesień, wzorców, poszerzaniu tendencji do prywatyzacji i indywidualizacji życia, polskim fenomenem jest to, że rodzina ulega wzmocnieniu. Młodzież odgrywa tu dużą rolę. Paradoksalnie dla nowej rzeczywistości,
silna pozycja rodziny w strukturze społecznej stwarza szansę na powrót postfiguratywnych, a więc starych wzorców w ustanawianiu nowego oblicza tożsamości
polskiego społeczeństwa. Sprawa jest jednak dyskusyjna7. Istnieje przestrzeń dla
wzorców prefiguratywnych, nieobarczonych tradycją.
Nowy aksjonormatywny ład w okresie transformacji ustrojowej cechuje zmiana
sensu wykształcenia. Wykształcenie już od dawna w rozwiniętych społeczeństwach znajduje się na szczycie cenionych wartości. W Polsce Ludowej chodziło
o walkę z analfabetyzmem i zasadę egalitaryzmu oświatowego. Mówiło się o autotelicznej i instrumentalnej wartości wykształcenia, a samo wykształcenie nie służyło osiąganiu sukcesu, ale i nie stanowiło o pozycji społecznej ludzi. Wykształcenie
było dodatkiem wyposażającym ludzi w kompetencje kulturowe. Obecnie wykształcenie stanowi podstawę budowania własnej pomyślności, stanowi realny
kapitał i ma wartość rynkową. Beneficjentami nowej rzeczywistości, jak stwierdza
Krystyna Szafraniec, są dobrze wykształceni profesjonaliści. Sprzyja im bogata
nowa oferta edukacyjna. Do ustaleń autorki powrócę w podsumowaniu. Należy
bowiem odpowiedzieć na pytanie, czy w rodzinach z wyżyn i nizin społecznych
mamy do czynienia z podobnym modelem socjalizacyjnym, co do przekazywania
dzieciom znaczenia wykształcenia dla ich przyszłości. Hipotetycznie można założyć, że zmianie społecznej towarzyszą nowe wzorce, w których wykształcenie
wywodzi się z kultury pieniądza, ma wartość rynkową i w tym sensie upodabnia
ludzi. Z drugiej strony należy pytać, o jakie modele socjalizacyjne chodzi.
Artykuł odpowiada na trzy pytania. Jakie aspiracje edukacyjne wobec dzieci
mają rodzice sześciolatków w Polsce? Na ile starsi i młodsi rodzice sześciolatków
stanowią odrębne pokolenia w zakresie uznawania wykształcenia jako dobra? Czy
mamy w tym względzie do czynienia z jakąś zmianą pokoleniową?
2. Procedura i wyniki badań
Prezentowane niżej dane uzyskano w roku 2006 w ramach projektu badawczego „Dziecko sześcioletnie u progu nauki szkolnej” (finansowanego przez Europejski Fundusz Społeczny i Ministerstwo Edukacji Narodowej). Były to badania dwu7
Tamże, s. 12.
132
Barbara Walasek-Jarosz
etapowe. W I sekwencji (kwiecień-maj 2006) badaniom poddano 34 225 dzieci,
kończących roczne przygotowanie do nauki szkolnej w Polsce (w większości dzieci te urodziły się w roku 1999). W II sekwencji (wrzesień-październik 2006) zbadano 33 616 dzieci rozpoczynających roczne przygotowanie do nauki szkolnej,
w większości urodzone w roku 20008. Dobór dzieci do badań miał charakter doboru losowego, warstwowo-zespołowego. Próby badawcze były reprezentatywne ze
względu na typ placówki (przedszkole, szkoła) oraz środowisko (miasto, wieś).
Zbadano każdorazowo ponad 8% populacji dzieci sześcioletnich. Próby dobierałam
osobiście. Badano także rodziców dzieci, które znalazły się w próbach. Na pierwszym etapie zbadano 31 389 rodziców sześciolatków, na etapie drugim – 29 987.
Badania aspiracji edukacyjnych rodziców wobec dzieci przeprowadzono przy
założeniu ich empirycznej weryfikowalności, uznając, że aspiracje to deklarowane
pragnienia. Zbadano perspektywiczne aspiracje edukacyjne, realne. Jest to pomiar
aspiracji edukacyjnych dość często stosowany przez pedagogów. Zbadano też aspiracje edukacyjne minimalne (deklarowane przez rodziców pragnienia wobec edukacji dziecka, które dotyczą ich realizacji w warunkach pogorszenia się sytuacji
rodzinnej dziecka). Wykształcenie rodziców badanych sześciolatków określono za
pomocą formalnych stopni wykształcenia w systemie edukacji w Polsce, właściwych dla zbiorowości rodziców sześciolatków (wykształcenie podstawowe, zasadnicze zawodowe, niepełne średnie, średnie ogólne, średnie zawodowe, nieukończone wyższe, licencjackie, magisterskie). Wiek rodziców określono w latach na
podstawie deklaracji rodzica wypełniającego ankietę (nieraz opiekuna dziecka).
Poziom rozwoju umysłowego dzieci prezentowany w tym artykule mierzono za
pomocą Testu Matryc J.C. Ravena w wersji kolorowej (TMK-K), pozyskując go
z Pracowni Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego9.
Test Matryc Ravena ma swoje teoretyczne źródła w koncepcji inteligencji Spearmana, który na podstawie wysokich korelacji zdolności szkolnych (zdolność do
liczenia, czytania, ortografii) przyjął, że u podstaw zdolności umysłowych leży
wspólny ogólny czynnik g. Ma on wyraz w postaci zdolności edukacyjnych (zdolności do uzyskiwania nowego wglądu, dostrzegania sensu w chaosie, wychodzenia
poza dostarczone informacje, tworzenia nowych pojęć, umożliwiających poprawne
myślenie) i reprodukcyjnych (zdolność do przypominania sobie i posługiwania się
kulturowym zasobem jasno sprecyzowanej i zwerbalizowanej wiedzy). Dla oceny
obu rodzajów zdolności, Raven skonstruował Test Matryc i Skale Słownikowe.
8
9
B. Walasek, Schemat doboru próby, w: Sześciolatki w Polsce. Raport 2006. Diagnoza
badanych sfer rozwoju, red. A. Kopik, Kielce – Bydgoszcz 2007; w tym samym tomie:
B. Walasek, Charakterystyka próby według klasyfikacji.
A. Kopik, J. Klimaszewska, Rozwój umysłowy. Ocena psychometryczna, w: Sześciolatki
w Polsce. Raport 2006. Diagnoza badanych sfer rozwoju, red. A. Kopik.
Aspiracje edukacyjne młodych rodziców wobec dzieci na progu startu szkolnego 133
Obecnie test doczekał się już wielu wersji10. Wersja Kolorowa Testu, po raz pierwszy opublikowana w 1947 roku, przeznaczona jest do badania małych dzieci, osób
o obniżonej sprawności intelektualnej i ludzi starych. W wyniku wielu badań obecnie uznaje się, że test Ravena jest najlepszą pojedynczą miarą czynnika g i „można
go uważać za względnie niezależny od czynników kulturowych test do pomiaru
inteligencji ogólnej, rozumianej jako inteligencja płynna”, która, jak wiadomo,
uwarunkowana jest biologicznie. Natomiast niejasne są poglądy na temat zmian
(wzrastania) zdolności edukacyjnych jednostki w toku całego życia. Uznaje się też
częściej ich systematyczny rozwój w kolejnych generacjach11. Jednak mimo zastrzeżeń, test powszechnie stosowany jest na świecie do badania grupowej inteligencji ogólnej. W Polsce, po 50-letnim okresie użytkowania, test doczekał się już
swoich standaryzacji. W badaniach normalizacyjnych stwierdza się, że wraz z wiekiem rosną wyniki w TMK; płeć nie różnicuje wyników; im wyższe wykształcenie
rodziców, tym wyniki dzieci są wyższe; prawie na wszystkich poziomach wieku
najwyższe wyniki osiągają dzieci pochodzące z dużych miast; TMK jest lepszym
predyktorem ocen szkolnych dziewcząt niż chłopców12.
Dane w artykule ograniczono do kompletów informacji w zakresie roku urodzenia dziecka, wieku rodziców, matek i ojców oraz poziomu rozwoju umysłowego mierzonego testem Ravena. Na tym tle prezentowane są zmienne (7 zmiennych): poziom rozwoju umysłowego dzieci, wykształcenie rodziców, matek i ojców, aspiracje edukacyjne realne i minimalne rodziców wobec dzieci, wiek rodziców, matek i ojców. Ostatecznie analizą w tym artykule objęto 27 690 dzieci i ich
rodziców badanych wiosną 2006 roku i 26 166 dzieci wraz z rodzicami badanych
tego samego roku jesienią (zatem 81% ogółu w pierwszym badaniu oraz odpowiednio 78% w drugim).
Na konkretnie zadane pytanie o wiek rodziców, osobno dla matek i ojców badanych dzieci, nie uzyskano w sekwencji pierwszej 13,0% odpowiedzi w odniesieniu do wieku matek, 14,7% odpowiedzi dla wieku ojców (w sekwencji drugiej zaś
– 15,0% dla matek; 16,8% dla ojców). W odniesieniu do uzyskanych danych najstarsza matka miała 66 lat, najmłodsza 20 lat (w sekwencji drugiej: min. = 20,
max = 58), w grupie ojców jest to 85 i 21 lat (w sekwencji drugiej: min. = 21,
max = 74). Typowy wiek matki sześciolatka w Polsce w roku 2006 wahał się od 28
do 39 lat; ojcowie byli starsi, średnio w wieku od 30 do 42 lat – przedział zmienności wyznaczono odchyleniem standardowym od średniej wieku.
W sekwencji drugiej, zgodnie z możliwym przewidywaniem, wynik jest bardzo
podobny – dla matek: od 28 do 38 lat i ojców: od 30 do 42 lat, co wskazuje na rze10
A. Jaworowska, T. Szustrowa, Test Matryc Ravena w wersji Kolorowej. Podręcznik,
wyd. 2, Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego,
Warszawa 2003.
11
Tamże, s. 6.
12
Tamże.
134
Barbara Walasek-Jarosz
telność badań. Podobieństwo rozkładów wieku badanych rodziców w grupach wykształcenia rodziców przedstawiają ryciny 1 i 213. Należy dodać, że stwierdza się
wysokie podobieństwo wieku rodziców, matek i ojców, w rodzinach sześciolatków. W sekwencji pierwszej związek korelacyjny wieku matek i ojców wynosi
0,789; w drugiej – 0,780.
Sekwencja I
66
66
53
52
23
24
24
22
20
brak danych
OGÓŁEM
53
nieukończone
wyższe
22
51
magisterskie
23
policealne
22
średnie
zawodowe
23
średnie
ogólne
52
niepełne
średnie
20
zasadnicze
zawodowe
podstawowe
20
53
55
licencjackie
59
58
min
srednio
max
Sekwencja II
24
min
srednio
23
20
OGÓŁEM
22
brak danych
22
58
52
magisterskie
20
49
licencjackie
20
47
nieukończone
wyższe
21
50
policealne
22
58
56
średnie
zawodowe
21
51
średnie
ogólne
53
niepełne
średnie
podstawowe
21
52
zasadnicze
zawodowe
55
max
Ryc. 1. Wiek badanych matek w grupach ich wykształcenia
Zatem matki badanych sześciolatków modalnie urodziły się w latach 1967-1978, ojcowie podobnie, w latach 1964-1976. W okresie zmiany ustrojowej,
w roku 1989, osoby te były nastolatkami i miały średnio od 11 do 13 lat. Oznacza
to, że okres transformacji ustrojowej – z wszelkimi przesileniami zmiany – stano13
Rodzice sześciolatków to osoby średnio lepiej wykształcone niż dotyczy to całej populacji dorosłych Polaków. Dominuje jednak wykształcenie zawodowe. Patrz: B. Walasek-Jarosz, „Ja” realne, „ja” aspirujące...(aspiracje edukacyjne rodziców sześciolatków
wobec dojrzałości szkolnej ich dzieci), w: Oblicza „JA”. „Ja” twórcze, aspirujące, zwielokrotnione, wyczerpane, noetyczne, zagrożone patologią, red. I. Pufal-Struzik, Kraków
2009, także: www.6latki.com.pl.
Aspiracje edukacyjne młodych rodziców wobec dzieci na progu startu szkolnego 135
wił kontekst własnej biografii większości badanych rodziców sześciolatków. Ich
habitus kształtowała nowa epoka. Doświadczenia poprzedniej są im może znane za
sprawą własnych rodziców, czyli już dziadków sześciolatków.
Sekwencja I
22
21
24
policealne
24
26
81
85
23
21
brak danych
24
magisterskie
60
69
licencjackie
60
nieukończone
wyższe
61
średnie
zawodowe
23
niepełne
średnie
21
zasadnicze
zawodowe
podstawowe
22
60
średnie
ogólne
67
66
68
OGÓŁEM
85
min
max
srednio
24
23
22
min
23
22
max
21
OGÓŁEM
22
74
58
brak danych
62
magisterskie
60
licencjackie
23
61
nieukończone
wyższe
23
59
policealne
21
64
średnie
zawodowe
22
74
60
średnie
ogólne
67
niepełne
średnie
65
zasadnicze
zawodowe
podstawowe
Sekwencja II
srednio
Ryc. 2. Wiek badanych ojców w grupach ich wykształcenia
Badani rodzice urodzili się więc w okresie tzw. homogenizacji kulturowej, w latach 1960-198014. Zatem wtedy, gdy narastał kryzys systemu realnego socjalizmu
w PRL, byli małymi dziećmi. Można zatem założyć, że okresu tego w zasadzie nie
znają. Natomiast cała ich młodość przebiegała na kolejnym etapie zmian kulturowych, tzw. transformacji lat 1981-2000. W dwudziestoleciu tym dokonywała się
zmiana systemu, przełom ustrojowy, wyznaczana przez ruch społecznoniepodległościowy „Solidarności” konfrontacja władzy z opozycją w latach 1982-1986; był to także okres poszukiwań możliwości porozumienia dla przeprowadzenia transformacji politycznej, gospodarczej, społecznej, zwieńczony przyjęciem III
RP do NATO. W kolejnym rozdziale naszej historii, którą wyznacza wstąpienie
Polski do Unii Europejskiej w roku 2004, badani rodzice mieli już przynajmniej
jedno czteroletnie dziecko, a dwa lata później zostali postawieni wobec idei refor14
Za B. Gołębiowskim, w: W. Dróżka, Generacja wielkiej zmiany, s. 13.
136
Barbara Walasek-Jarosz
my edukacji narodowej w zakresie obniżenia wieku szkolnego. To oni w konsekwencji mieli zadecydować, czy posłać dziecko do szkoły.
W czasie badań, w roku 2006, aspiracje edukacyjne rodziców sześciolatków były bardzo wysokie15. Jeśli tylko spełniłyby się aspiracje rodziców, to w przyszłości
około 80,0% dzieci będzie miało wykształcenie wyższe, co całkowicie zmieni
strukturę społeczeństwa polskiego względem wykształcenia (wynik badań dla prezentowanych danych przedstawia rycina 3)16. Będzie to już miało miejsce za około
10 lat, w latach 20. XXI wieku.
I sekwencja
II sekwencja
gimnazjum, ZSZ,
technikum,
liceum
12,2
7,8
szkoła
pomaturalna
11,7
7,7
licencjat, szkoła
wyższa, po
wyższej
77,4
2,6
brak danych
77,2
3,4
Ryc. 3. Rozkład aspiracji edukacyjnych realnych rodziców wobec dzieci (%)
Zasadnicza zmiana aspiracji edukacyjnych rodziców wobec dzieci, w relacji do
badań z końca ostatniej dekady XX wieku, polega na aspirowaniu do wykształcenia wyższego dla potomstwa, niezależnie od płci dziecka17. Są to aspiracje mające
wymiar realności, bowiem są wprost proporcjonalne do wskaźnika gotowości
szkolnej badanych dzieci. Aspiracje edukacyjne realne (upragniony poziom wykształcenia, jaki dla dziecka upatrują rodzice) są też wprost proporcjonalne do
zdolności edukacyjnych dzieci mierzonych testem Ravena, co z uwagi na przyjmowane założenie o ich związkach jedynie z biologicznymi aspektami rozwoju
dzieci, stanowi ważny wynik badań18.
Podobnie wysokie są aspiracje edukacyjne minimalne rodziców wobec dzieci
(deklarowane aspiracje edukacyjne w sytuacji trudności związanych z kształceniem
15
Tamże.
B. Walasek-Jarosz, Tok realizacji badań oraz opracowanie wyników, w: Podstawy metodologii badań w pedagogice, red. S. Palka, Pedagogika, Gdańsk 2010, s. 192.
17
M. Szymański, B. Walasek, Wykształcenie rodziców a ich aspiracje dotyczące kształcenia dzieci, „Edukacja” 1997, nr 4.
18
Dane udostępnione w kilku tematycznych doniesieniach, artykuły w druku.
16
Aspiracje edukacyjne młodych rodziców wobec dzieci na progu startu szkolnego 137
dziecka, tzw. plan minimalny). Są one wprost proporcjonalne do zdolności edukacyjnych dzieci mierzonych testem Ravena. Dane prezentuje rycina 5, zaś rozkład
aspiracji edukacyjnych minimalnych – rycina 4.
I sekwencja
gimnazjum, ZSZ,
technikum,
liceum
47,7
5,5
80
70
60
50
40
30
25,7
licencjat, szkoła
wyższa, po
wyższej
20,5
90
47,6
szkoła
pomaturalna
26,1
100
II sekwencja
20
10
20,2
brak danych
6,5
0
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
Ryc. 4. Rozkład aspiracji edukacyjnych minimalnych rodziców wobec dzieci (%)
Sekwencja I
36
36
36
36
34
36
36
20,1
21,6
21,9
22,6
23,2
23,4
21,7
21,1
22
1
1
5
4
3
5
4
5
min
OGÓŁEM
1
brak danych
po szkole
wyższej
magisterium
zasadnicze
zawodowe
gimnazjum
5
szkoła
pomaturalna
19,3
licencjat
36
liceum
profilowane/ogóln
e
35
technikum/liceum
zawodowe
30
max
srednio
Sekwencja II
34
16,1
17,7
18,8
18,9
19,7
20,2
20,6
18,1
18,3
5
3
3
2
1
2
3
5
3
max
36
19,2
1
OGÓŁEM
po szkole
wyższej
gimnazjum
min
brak danych
33
magisterium
35
licencjat
35
szkoła
pomaturalna
36
liceum
profilowane/ogól
ne
35
technikum/liceu
m zawodowe
36
zasadnicze
zawodowe
35
29
srednio
Ryc. 5. Zdolności edukacyjne sześciolatków mierzone testem Ravena w grupach
aspiracji edukacyjnych minimalnych rodziców wobec dzieci
138
Barbara Walasek-Jarosz
Na poziomie minimalnym większość rodziców aspiruje dla swoich dzieci, by
miały one przede wszystkim wykształcenie zawodowe (tab. 1)19. Większość rodziców, ponad 80%, obniża też swoje aspiracje minimalne w relacji do aspiracji realnych (ryc.6). Wynik jest zgodny z oczekiwaniem i świadczy między innymi
o dobrej komunikacji z badanymi. Pozostali rodzice „zachowują” aspiracje, niezależnie od wieku20. Wysoce prawdopodobne jest, że czynnikiem zakłócającym zdaje
się być poziom rozwoju samych dzieci, niższy w badaniach w sekwencji drugiej
dla dzieci młodszych lub wykształcenie rodziców. Dane prezentuje rycina 7.
Tabela 1. Rozkład aspiracji edukacyjnych minimalnych badanych rodziców
Kategorie aspiracji edukacyjnych
Gimnazjum
Zasadnicza szkoła zawodowa
Technikum/liceum zawodowe
Liceum profilowane/ogólnokształcące
Szkoła pomaturalna
Licencjat
Szkoła wyższa (mgr)
Po szkole wyższej
Braki danych
Razem
I sekwencja
n
%
257
0,9
2776
10,0
7597
27,4
2594
9,4
7239
26,1
3548
12,8
1753
6,3
394
1,4
1532
5,5
27690
100,0
II sekwencja
n
%
197
0,8
2592
9,9
7245
27,7
2407
9,2
6737
25,7
3265
12,5
1634
6,2
382
1,5
1707
6,5
26166
100,0
I sekwencja
II sekw encja
7,6
brak zmiany
7,5
84,7
obniżenie
83,9
1,5
podwyższenie
6,2
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
1,3
brak danych
0
7,3
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
Ryc. 6. Obniżanie aspiracji minimalnych w relacji do realnych
19
20
Jeszcze pod koniec ostatniej dekady XX wieku były to aspiracje realne.
Odnośne analizy przeprowadzono w wielu przekrojach. Wyniki nie dowodzą zróżnicowań względem wieku badanych, co należało przewidywać z uwagi na podobny kontekst
biografii badanych, jak na rycinach 1 i 2.
Aspiracje edukacyjne młodych rodziców wobec dzieci na progu startu szkolnego 139
Sekwencja I
36
36
36
21,1
22,2
20,2
20,9
3
1
7
5
brak danych
bez zmian
obniżenie
podwyższenie
36
min
max
srednio
35
36
18,5
3
32
34
19,3
17,5
18,2
1
2
3
brak danych
podwyższenie
obniżenie
bez zmian
Sekwencja II
min
max
srednio
Ryc. 7. Zmiany poziomów aspiracji minimalnych w relacji do aspiracji realnych
a poziom zdolności edukacyjnych dzieci
Podwyższenie aspiracji minimalnych w relacji do realnych dotyczy 1,5% rodziców w sekwencji pierwszej oraz 1,3% w sekwencji drugiej. Wynik nie jest zgodny
z oczekiwaniem. Szczegółowe analizy dowodzą, że chodzi tu o osoby z wykształceniem podstawowym lub zasadniczym zawodowym. Podobnie ci badani, którzy
nie udzielają odpowiedzi na pytania dotyczące aspiracji edukacyjnych wobec dzieci są chyba gorzej wykształcenie niż ci badani, którzy na te pytania odpowiadali
zgodnie z przewidywaniem. Dane w tabeli 2 potwierdzają obserwację.
140
Barbara Walasek-Jarosz
Tabela 2. Rozkłady wykształcenia rodziców w grupach decyzji „obniżania” aspiracji
edukacyjnych minimalnych w relacji do realnych (%)
Podwyższenie
Brak danych
Obniżenie
Bez zmian
Podwyższenie
Brak danych
Podstawowe lub niżej
Zasadnicze zawodowe
Niepełne średnie
Średnie ogólnokształcące
Średnie zawodowe
Licencjat/
policealne/pomaturalne
Nieukończone wyższe
Licencjackie/inżynierskie
Magisterskie/lekarskie
Brak danych
Bez zmian
Wykształcenie matek
II sekwencja
Obniżenie
I sekwencja
15,5
37,2
3,5
4,7
14,3
7,1
29,5
3,4
7,6
21,2
21,3
50,5
4,0
5,0
12,6
16,0
42,3
4,9
6,3
13,5
11,1
46,5
2,3
3,6
13,7
7,2
44,5
3,2
2,3
19,9
21,2
55,9
2,3
2,3
7,2
11,0
53,5
2,9
3,6
13,6
5,5
9,8
2,4
3,8
2,2
3,8
2,0
2,0
1,4
2,2
13,8
1,9
2,8
3,4
13,7
1,5
0,2
0,5
2,1
1,4
1,0
2,0
8,2
3,1
2,7
2,8
12,2
3,1
2,5
3,4
9,3
2,0
1,1
1,1,
2,0
4,9
1,4
1,8
6,1
4,1
Podsumowanie
Socjolog młodzieży Barbara Fatyga prowadziła niedawno rozważania nad ładem społecznym z perspektywy relacji międzypokoleniowych. Na płaszczyźnie
politycznego dyskursu międzypokoleniowego, jak i dyskursu edukacyjnego badaczka stwierdza zjawisko sepizacji. Unieważnianie problemów młodych przez
dorosłych, ale i dorosłych przez młodych lub nawet praktyki autosepizacyjne młodych, by pozostać w obszarze milczenia, to wyróżniki współczesnych relacji międzypokoleniowych. W konkluzji autorka uznaje, że młodzież cały czas potrzebuje
dorosłych, ale w roli opiekunów i niekoniecznie już autorytetów21. Z tej perspektywy, na progu szkoły rodzice sześciolatków sami nie mogą stanowić autorytetów
w zakresie struktury wykształcenia. Natomiast zmiany w ich świadomości co do
optymalnego wykształcenia, jakie powinien uzyskać człowiek w dzisiejszych czasach, nastąpiły już dawno. Zbiorowości rodziców, z uwagi na dwie sekwencje badań, były bardzo zróżnicowane wiekowo:
21
B. Fatyga, O formie i stylu relacji pokoleniowych, w: Co nas łączy? Co nas dzieli?, red.
J. Mucha, E. Narkiewicz-Niedbalec, M. Zielińska, Zielona Góra 2008, s. 197-208.
Aspiracje edukacyjne młodych rodziców wobec dzieci na progu startu szkolnego 141
20
...
...
21
...dla matek
wiek typowy:
28-39
1967 do 1978
...dla ojców
wiek typowy:
30-42
1964 do 1976
...
66
...
85
Rodzice aspirują do tego, by ich dzieci uzyskały w przyszłości wykształcenie
wyższe. Aspiracji nie różnicuje wiek. Dotyczy to zarówno rodziców starszych wiekiem, jak i młodszych. Nie wydaje się też, by wynik badań zmieniło rozszerzenie
zbiorowości rodziców sześciolatków do rodziców dzieci z placówek niepublicznych, prywatnych czy specjalnych (operat doboru próby stanowiły bowiem sześciolatki z placówek publicznych, JST (Jednostek Samorządu Terytorialnego),
ogólnodostępnych)22.
W większości badani rodzice są na początku wieku średniego. Jest to też czas
wielu problemów i kryzysów. „Podstawowy kryzys polega na rozwiązaniu głównego dylematu: czy podejmować działania na rzecz nowej generacji, czy skupiać
się na własnych sprawach i obronie zdobytych pozycji?”23. Aspirując wysoko co
do edukacji własnych dzieci, kryzys ten pozornie łagodzą. Być może jest to jedna
z pierwszych świadoma zgoda na zmianę pokoleniową, pod pozorem załatwiania
własnych interesów.
Z punktu widzenia aksjologicznych podstaw wykształcenia, badani stanowią
jedno pokolenie. W studium nad powodami spadku zaangażowania obywatelskiego
Amerykanów, Robert D. Putnam zauważa, że większość potencjalnych czynników
nie ma tu miejsca. Na spadek nie wpływa płeć, środowisko pochodzenia, sytuacja
zawodowa (ma/nie ma pracy), czy materialna badanych. Jedynymi poważnymi
zmiennymi są wykształcenie i wiek badanych. Ludzie w średnim i starszym wieku
są bardziej zaangażowani obywatelsko niż ludzie młodsi. Autor wyraźnie jednak
podkreśla, że identyfikacja zmiany pokoleniowej wymaga wytrącenia efektu cyklu
życia. Ten ostatni określany jest przez potrzeby rodziny (małżeństwo, posiadanie
dzieci), wyczerpanie się energii, typ i przebieg kariery. W ramach ustaleń autor
stwierdza, że osoby urodzone w latach 1965-1980 często są obdarzane etykietą
22
B. Walasek, Schemat doboru próby, w: Sześciolatki w Polsce. Raport 2006. Diagnoza
badanych sfer rozwoju, red. A. Kopik; w tym samym tomie: B. Walasek, Charakterystyka próby według klasyfikacji.
23
W. Dróżka, Generacja wielkiej zmiany, s. 13.
142
Barbara Walasek-Jarosz
Pokolenia X. Ich zasadniczym wyróżnikiem jest przypisywany im materializm
i indywidualizm. Jest to generacja bardzo skupiona na samej sobie24.
Z punktu widzenia podstawowego wyniku własnych badań - braku związku
wieku z aspiracjami edukacyjnymi rodziców wobec dzieci, potencjalna zmiana
pokoleniowa dopiero ma nastąpić za sprawą dzieci. Natomiast sami badani są podobni, a wykształcenie stanowi dla nich dobro ważne dla przyszłości jednostki.
Zróżnicowania dążeń edukacyjnych rodziców wobec dzieci dotyczą, co ustalono w
różnych artykułach, gotowości szkolnej samych dzieci, czyli ich indywidualnych
możliwości, wieku, stażu przedszkolnego oraz wykształcenia rodziców. Natomiast
na tym etapie rozwoju dzieci zanika jakby czynnik płci, jeśli za podstawę porównań przyjmiemy wcześniejsze badania aspiracji rodziców wobec dzieci.
Krystyna Szafraniec, ustalając zmianę sensu wykształcenia w okresie transformacji ustrojowej, zwraca uwagę na to, że w rodzinach inteligenckich ma miejsce
swoisty konsensus pokoleniowy. Dzieci uznają, że droga edukacyjna, jaką przeszli
rodzice, jest właściwa i zazwyczaj ją przyjmują (za sprawą rodziców) jako własną.
Mechanizm socjalizacyjny, jaki ma tu miejsce, dotyczy przejęcia starych wzorców
etosu pracy, wiedzy i ważnego dla współczesności profesjonalizmu. Rodziny te
przygotowują dzieci do prefiguratywnego (antycypacyjnego) rozumienia rzeczywistości, z naciskiem na własny udział w kształtowaniu przyszłości – tak wymagającej, jak i łaskawej dla najlepszych. W rodzinach z niższym statusem powstaje pytanie o zakres antycypacji. Czy w nowej rzeczywistości rodziny z niskim statusem
potrafią przekazać dzieciom wzorce nowe, a nie defensywne, stare, jak szybkie
usamodzielnienie, szkoła zawodowa, czy etos bezpieczeństwa? Na ile ważne jest
przypuszczenie, że młodzi z takich rodzin, aspirujący do owoców transformacji,
nie będą akceptować reguł gospodarki rynkowej czy rozumieć zasad demokracji?25
Na te interesujące, nowe kwestie trudno jest odpowiedzieć w świetle przedstawionych wyników badań. Wiele jednak wskazuje na to, że aspiracje do partycypacji w rezultatach transformacji mają miejsce. Rodzice sześciolatków w Polsce stanowili w czasie badań jedno pokolenie w sprawie aspiracji edukacyjnych wobec
dzieci, a zatem powszechnego uznania wykształcenia za niewątpliwą wartość. Obniżanie oczekiwań, plany asekuracyjne mają miejsce na poziomie aspiracji minimalnych. Dominuje wtedy uznanie kwalifikacji zawodowych dla rozwiązywania
problemów życia. Ale pozostaje problem tych badanych, którzy sami mają wykształcenie podstawowe lub zawodowe, w tym też średnie (dane w tabeli 2). Stanowią oni 7-9% populacji. W tej grupie proces rozwiązywania problemów społecznych za pomocą dyskursów publicznych może być zakłócany. Natomiast
zmiana pokoleniowa ma szansę nastąpić, jeśli u podstaw rozważamy zmianę sensu
wykształcenia za sprawą dzieci.
24
R.D. Putnam, Samotna gra w kręgle. Upadek i odrodzenie wspólnot w stanach Zjednoczonych, tłum. P. Sadura i S. Szymański, Warszawa 2008, s. 410-456.
25
K. Szafraniec, Stawanie się nowego aksjonormatywnego ładu, s. 14-15.
Aspiracje edukacyjne młodych rodziców wobec dzieci na progu startu szkolnego 143
Na wynik badań rzutuje naturalnie wiek badanych dzieci, będących na progu
startu szkolnego, ale pozostających wobec reformy tego poziomu edukacji.
Bibliografia
1. Bauman Z., Ponowoczesna szkoła życia. Alternatywy myślenia o edukacji. Wybór tekstów, red. Z. Kwieciński, Warszawa 2000.
2. Bernstein B., Odtwarzanie kultury, Warszawa 1990.
3. Białecki I., Przedszkole – wstęp do kariery edukacyjnej?, „Problemy OpiekuńczoWychowawcze” 2006, nr 1.
4. Borowicz R., Socjalizacja – czym jest?, „Socjologia Wychowania” XIII, z. 317, Toruń
1997.
5. Broniarz S., Wystąpienie otwierające konferencję, w: Materiały pokonferencyjne ZG
ZNP: III debata z cyklu: Edukacja bez barier. Wychowanie przedszkolne warunkiem
wyrównywania szans edukacyjnych, Warszawa 2008.
6. Donnellan M., School, Home and Society: How Does the Sociocultural Environment
Transform Educational Systems?, tłum. A. Murzyn: Szkoła, dom i społeczeństwo: w jaki
sposób środowisko socjokulturowe przekształca systemy edukacyjne? w: Przemiany
edukacyjne w Polsce i na świecie a modele wychowania, red. W. Korzeniowska, Kraków 2001.
7. Dróżka W., Generacja wielkiej zmiany. Studium autobiografii średniego pokolenia
nauczycieli polskich 2004, Kielce 2008.
8. Fatyga B., O formie i stylu relacji pokoleniowych, w: Co nas łączy, co nas dzieli?, red.
J. Mucha, E. Narkiewicz-Niedbalec, M. Zielińska, Zielona Góra 2008.
9. Grzegorzewska-Ramocka E., Koncepcja społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa
w marketingu strategicznym, Kielce 2005.
10. Jaworowska A., Szustrowa T., Test Matryc Ravena w wersji Kolorowej. Podręcznik,
Wydanie 2, Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Warszawa 2003.
11. Kopik A., Klimaszewska J., Rozwój umysłowy. Ocena psychometryczna, w: Sześciolatki
w Polsce. Raport 2006. Diagnoza badanych sfer rozwoju, red. A. Kopik, Kielce – Bydgoszcz 2007.
12. Nowicka M., Oblicza szkolnej socjalizacji, w: Pedagogika wczesnej edukacji, dyskursy,
problemy, rozwiązania, red. D. Klus-Stańska, M. Szczepska-Pustkowska, Warszawa
2009.
13. Putnam R.D., Samotna gra w kręgle. Upadek i odrodzenie wspólnot lokalnych w Stanach Zjednoczonych. Wykłady akademickie, tłum. P. Sadura i S. Szymański, Warszawa
2008.
14. Schaffer H. R., Psychologia dziecka, tłum. A. Wojciechowski, Warszawa 2005.
15. Sinyolo D., Współczesne osiągnięcia we współczesnej edukacji, w: Materiały pokonferencyjne ZG ZNP, III debata z cyklu: Edukacja bez barier, Wychowanie przedszkolne warunkiem wyrównywania szans edukacyjnych, Warszawa 2008.
16. Szafraniec K., Stawanie się nowego aksjonormatywnego ładu. Perspektywa ujęcia międzygeneracyjnego, „Socjologia Wychowania”, XIV, z. 339, Acta Universitatis Nicolai
Copernici, Toruń 2000.
144
Barbara Walasek-Jarosz
17. Szymański M., Walasek B., Wykształcenie rodziców a ich aspiracje dotyczące kształcenia dzieci, „Edukacja” 1997, nr 4.
18. Veblen T., Teoria klasy próżniaczej, tłum. J. Frenzel-Zagórska, Warszawa 2008.
19. Walasek B. Charakterystyka próby według klasyfikacji, w: Sześciolatki w Polsce. Raport 2006. Diagnoza badanych sfer rozwoju, red. A. Kopik, Kielce – Bydgoszcz 2007.
20. Walasek B., Schemat doboru próby, w: Sześciolatki w Polsce. Raport 2006. Diagnoza
badanych sfer rozwoju, red. A. Kopik, Kielce – Bydgoszcz 2007.
21. Walasek-Jarosz B., „Ja” realne, „ja” aspirujące... (aspiracje edukacyjne rodziców
sześciolatków wobec dojrzałości szkolnej ich dzieci), w: Oblicza „Ja”. „Ja” twórcze,
aspirujące, zwielokrotnione, wyczerpane, noetyczne, zagrożone patologią, red. I. Pufal-Struzik, Kraków 2009.
22. Walasek-Jarosz B., Tok realizacji badań oraz opracowanie wyników, w: Podstawy
metodologii badań w pedagogice, red. S. Palka, Gdańsk 2010.
23. Wilgocka-Okoń B., Gotowość szkolna w perspektywie historycznej, w: O pomyślny
start ucznia w szkole, wydanie specjalne, red. W. Brejnak, Warszawa 2002.
EDUCATIONAL ASPIRATIONS OF YOUNG PARENTS
AT THE BEGINNING OF THEIR CHILDREN’S SCHOOLING
Summary
The article presents the results of the research on the educational aspirations of
parents of six-year-old children in Poland who are just about to start their
schooling. The research undertaken within the investigative project „A six-year-old
child on the threshold of school education” was conducted twice; in 2006 on the
representative sample of Polish six-year-old children and their parents (70 thousand
in total, i.e. 8-10% of the population). The samples were selected by the author of
the report. Real and minimal educational aspirations of parents towards children
were evaluated. Parents’ age, education, and children’s mental maturity (measured
by means of Raven’s test) were taken into account. The data indicate high
educational aspirations of parents towards children, high degree of their flexibility
and touch with reality (the aspirations are in direct ratio to children’s mental
development measured with the test).The children’s development on the threshold
of their school education is connected with reproducing the culture of their origin.
Parents’ axiological orientations towards their children’s education are similar to
a large extent. Parents unanimously believe that education is an essential element
of „equipping” children with what they need to function properly in the future.