Mechanizmy ochrony świadków w międzynaro

Mechanizmy ochrony świadków…
Karolina Kremens
Mechanizmy ochrony świadków w międzynarodowych procesach karnych
Streszczenie
Przedmiotem pracy jest analiza rozwiązań dotyczących ochrony świadków zawartych w prawie międzynarodowych trybunałów karnych, mających
na celu ochronę osób zeznających w międzynarodowych procesach karnych. Instytucje te zostały przedstawione w kontekście porównawczym, mając na celu unaocznienie kontrowersji związanych z odmiennym podejściem
do nich w systemach prawa kontynentalnego i anglosaskiego. Omówiono
kolejno instrumenty ograniczające jawność postępowania, instytucję świadka
anonimowego, a takŜe szczególnego rodzaju mechanizmy chroniące pokrzywdzonych w sprawach dotyczących przestępstw na tle seksualnym.
Wprowadzenie
Ochrona świadków i ofiar przestępstw międzynarodowych stanowi jeden
z najistotniejszych problemów współczesnych postępowań prowadzonych
przed międzynarodowymi trybunałami karnymi1. Specyfika przestępstw będących przedmiotem pracy trybunałów wymaga, aby świadkowie i pokrzywdzeni nie byli pozostawiani sami sobie i mogli spodziewać się pomocy
i wsparcia. Fakt, iŜ przestępstwami międzynarodowymi są tak cięŜkie zbrodnie, jak: masowe morderstwa na tle etnicznym, gwałty zbiorowe i tortury,
1
Na potrzeby niniejszej pracy mianem międzynarodowych trybunałów karnych określane będą: Międzynarodowy Trybunał Karny dla osądzenia osób odpowiedzialnych za powaŜne naruszenia międzynarodowego prawa humanitarnego na terytorium byłej Jugosławii między
1 stycznia 1991 r. a datą, która zostanie dokładnie określona przez Radę Bezpieczeństwa,
S. C. Res. 827, 25 maja 1993 r. (MTKJ/trybunał jugosłowiański), Międzynarodowy Trybunał
Karny dla osądzenia osób odpowiedzialnych za ludobójstwo i powaŜne naruszenia międzynarodowego prawa humanitarnego na terytorium Ruandy oraz obywateli Ruandy odpowiedzialnych za ludobójstwo i inne powaŜne naruszenia popełnione na terytorium sąsiadujących
państw między 1 stycznia a 31 grudnia 1994 r., S. C. Res. 955, 8 listopada 1994 r.
(MTKR/trybunał ruandyjski), zwane takŜe trybunałami ad hoc, oraz Międzynarodowy Trybunał Karny ustanowiony w 1998 r. na mocy Statutu Rzymskiego Międzynarodowego Trybunału Karnego przyjętego na Konferencji Pełnomocników Rządów 17 lipca 1998 r. w Rzymie, UN
Doc. A/CONF.183/9 (MTK).
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
73
K. Kremens
powoduje, iŜ ochrona osób, które brały udział w tych zdarzeniach, tym bardziej wydaje się być niezbędna. Co więcej, osobami odpowiedzialnymi za ich
popełnienie nierzadko są wysoko postawieni funkcjonariusze państwowi, co
dodatkowo moŜe wpływać na stopień zagroŜenia świadków. Z tego teŜ powodu w toczących się postępowaniach karnych przed trybunałami przykłada
się szczególnie duŜą wagę do kwestii stworzenia odpowiednich narzędzi w
celu ochrony świadków i pokrzywdzonych2.
Trend polegający na przyznaniu szczególnej ochrony świadkom zapoczątkowało w 1985 roku Zgromadzenie Ogólne ONZ, przyjmując Deklarację
dotyczącą podstawowych zasad sprawiedliwości dla ofiar przestępstw i naduŜycia władzy, która wskazuje między innymi argumenty uzasadniające
utworzenie instrumentów prawnych szczególnego rodzaju pozwalających
zminimalizować niedogodności związane ze składaniem zeznań przez
świadków – ofiary przestępstw międzynarodowych3. Przyczynami tymi mogą
być kolejno: troska o bezpieczeństwo świadka, konieczność ochrony jego
prywatności, jak i potrzeba zminimalizowania jego traumy. A.-M. de Brouwer,
w monografii traktującej o ściganiu międzynarodowych przestępstw popełnianych na tle seksualnym, do listy przyczyn opracowanych przez ONZ dodała jeszcze czwartą przyczynę, którą jest konieczność opierania się w postępowaniach przed międzynarodowymi trybunałami karnymi w duŜej mierze
na zeznaniach świadków, ze względu na brak innych dowodów4. Istotnie,
w postępowaniach o charakterze międzynarodowym często nie ma moŜliwo2
3
4
W międzynarodowym postępowaniu karnym odnaleźć moŜna rozróŜnienie pomiędzy pojęciem świadka (witness) a pokrzywdzonego (victim). Kilkakrotnie akty prawne trybunałów odnoszą się do obu grup, a nie tylko do samych świadków, mimo iŜ nie definiuje się róŜnic występujących pomiędzy tymi dwiema grupami. Wydaje się, Ŝe uŜywany w tekście zwrot „pokrzywdzeni i świadkowie” oznacza łącznie świadków, zarówno tych, którzy stali się ofiarami
przestępstw międzynarodowych objętych działalnością trybunałów oraz tych, którzy jedynie
uczestniczyli w zdarzeniach tego rodzaju jako ich obserwatorzy, bądź z innych względów zostali wezwani do złoŜenia zeznań w charakterze świadka. Z treści przepisów wynika w zasadzie, Ŝe owo rozróŜnienie oparte jest wyłącznie na moŜliwości ubiegania się przez pokrzywdzonych o odszkodowanie, które to prawo nie zostało oczywiście przyznane świadkom [zob.
więcej na temat odszkodowań S. M a l m s t r ö m, Restitution of Property and Compensation
to Victims, (w:) R. M a y, D. T o l b e r t, J. H o c k i n g (red.), Essays on ICTY Procedure and
Evidence. In Honour of Gabrielle Kirk McDonald, Kluwer Law International, Haga 2001,
s. 380 i n.]. Zwrócić naleŜy natomiast uwagę, iŜ Reguła 89 Reguł Procesowych i Dowodowych MTK [Reguły Procesowe i Dowodowe MTK, aneks do Raportu Komisji Przygotowawczej dla MTK, PCNICC/2000/INF/3/Add.1, 12 lipca 2000 r. (MTK RPD)] zezwala osobom, które uzyskały status pokrzywdzonego, do aktywnego udziału w procesie takŜe poprzez zabieranie stanowiska w toku postępowania, co nie zostało przewidziane prawem trybunałów ad hoc.
Artykuł 6d Deklaracji dotyczącej podstawowych zasad sprawiedliwości dla ofiar przestępstw
i naduŜycia władzy (Declaration of Basic Principles of Justice for Victims of Crime and Abuse
of Power), G A Res. 40/34, UN GAOR (29 listopada 1985 r.).
A.-M. L. M. d e B r o u w e r, Supranational Criminal Prosecution of Sexual Violence. Intersentia, Antwerpen 2005, s. 232.
74
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
Mechanizmy ochrony świadków…
ści powołania dowodów rzeczowych, np. dokumentów wskazujących na
sprawstwo kierownicze oskarŜonych, które albo nigdy nie powstały, albo
dawno juŜ zostały zniszczone. Najczęściej jedynym źródłem informacji dotyczących zaistniałych zdarzeń są ofiary zbrodni popełnionych w toku konfliktu
zbrojnego, które mogą nie być skłonne do dzielenia się swoimi doświadczeniami na sali sądowej, nie będąc równocześnie pewnymi, czy ich prywatność, godność i bezpieczeństwo, zostaną zabezpieczone w wystarczającym
stopniu. Dlatego teŜ zagwarantowanie pokrzywdzonym, Ŝe będą im przysługiwać określone instrumenty chroniące ich bezpieczeństwo oraz Ŝe w wyniku składania zeznań trauma związana z powtórnym odtworzeniem zdarzeń
nie będzie pogłębiona, wydaje się kluczowym dla przekonania wahających
się świadków, aby wyrazili zgodę na stawiennictwo i na złoŜenie zeznań
przed trybunałem. Mimo obowiązku stawiennictwa i złoŜenia zeznań nałoŜonego na świadków, często trybunały nie dysponują technicznymi moŜliwościami przymusowego sprowadzenia świadka, zwłaszcza w sytuacji, gdy
państwo, na terenie którego świadek się znajduje, odmawia współpracy
z trybunałem w tym zakresie. Ostatecznym celem wprowadzenia instrumentów ochrony świadków jest więc stworzenie świadkom takiego poziomu bezpieczeństwa, dzięki któremu zgodzą się ujawnić na sali sądowej prawdę
o tragicznych zdarzeniach, w których wzięli udział.
Przedmiotem niniejszej pracy jest analiza rozwiązań dotyczących ochrony świadków zawartych w prawie międzynarodowych trybunałów karnych,
mających na celu ochronę osób zeznających w międzynarodowych procesach karnych. Zostaną one przedstawione w kontekście porównawczym,
mając na celu unaocznienie kontrowersji związanych z odmiennym niekiedy
podejściem do tych samych instytucji prawnych w systemach prawa kontynentalnego i anglosaskiego. PowyŜsza problematyka zostanie zaprezentowana poprzez porównanie i niejako przeciwstawienie sobie rozwiązań przyjętych w prawie trybunałów ad hoc oraz prawie MTK, tak aby moŜliwym było
przedstawienie ewolucji zagadnienia ochrony świadków w międzynarodowym prawie karnym i wskazanie, w którą stronę system ten zmierza. Omówione zostaną kolejno instrumenty ograniczające jawność postępowania,
instytucja świadka anonimowego, a takŜe szczególnego rodzaju mechanizmy chroniące pokrzywdzonych w sprawach dotyczących przestępstw na tle
seksualnym. Praca stara się znaleźć odpowiedź na pytanie, czy ochrona
świadków w międzynarodowym postępowaniu karnym uległa poprawie wraz
z utworzeniem MTK i czy jest ona wystarczająca. W moim przekonaniu niewątpliwie postęp ma miejsce, niemniej jednak nie wszystkie problemy zostały rozwiązane, co mniej odnosi się do samej ochrony świadków, ale przede
wszystkim do naruszania praw oskarŜonego w toku postępowania, w tym
jego uprawnienia do rzetelnego procesu.
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
75
K. Kremens
Mechanizmy ochrony świadków w trybunałach ad hoc
Wprowadzenie
W celu ochrony ofiar i świadków przestępstw międzynarodowych w trybunałach ruandyjskim i jugosłowiańskim utworzono system narzędzi, które
mają zapewniać pomoc tym podmiotom. W Statutach trybunałów ad hoc5
napotkać moŜna dosyć generalne sformułowania odnoszące się do ochrony
świadków i pokrzywdzonych6. Jedynie art. 22 Statutu MTKJ oraz art. 21 Statutu MTKR zawiera bardziej szczegółową regulację, prezentując dwa przykładowe mechanizmy zapewniające ochronę: prowadzenie postępowań
z ograniczeniem jawności i ochronę toŜsamości świadka7. Na szczęście Reguły Procesowe i Dowodowe obu trybunałów8 zawierają obszerniejsze
unormowania wprowadzające instrumenty, zarówno o charakterze ogólnym,
ale takŜe pewne szczególne regulacje odnoszące się jedynie do ofiar przestępstw o charakterze seksualnym.
Prawo trybunałów ad hoc nie wskazuje konkretnych sytuacji, w których
naleŜy rozwaŜać wykorzystanie odpowiednich instrumentów ochrony świadków. NaleŜy podkreślić, iŜ w przyznawaniu świadkom ochrony w jakimkolwiek jej kształcie naleŜy się kierować zasadą, iŜ taka ochrona powinna być
przyznawana świadkom po rozpatrzeniu okoliczności kaŜdej sprawy indywidualnie. Ochrona powinna bowiem stanowić wyjątek, a nie regułę, tak, aby
prawa oskarŜonego nie zostały naruszone bardziej, niŜ jest to konieczne.
5
6
7
8
Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego dla byłej Jugosławii (Statute of the International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia), SC, 3217th meeting, U.N. Doc. S/RES/827
(1993) (Statut MTKJ) oraz Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego dla Ruandy (Statute
of the International Criminal Tribunal for Rwanda), SC, 3453rd meeting, U.N. Doc. S/RES/955
(1994) Statut MTKR.
Art. 15 Statutu MTKJ: „Sędziowie międzynarodowego trybunału są zobowiązani do uchwalenia reguł procesowych i dowodowych normujących przebieg postępowania przygotowawczego, sądowego i apelacyjnego, procedurę dopuszczania dowodów, ochronę ofiar i świadków
oraz inne stosowne kwestie” (art. 14 Statutu MTKR zawiera podobne uregulowania) oraz
art. 20 (1) Statutu MTKJ oraz art. 19 (1) Statutu MTKR: „Izby Orzekające powinny zapewnić
rzetelny i szybki proces oraz prowadzenie postępowania zgodne z regułami procesowymi
i dowodowymi w pełnym poszanowaniu praw oskarŜonego i naleŜnym szacunku dla ochrony
ofiar i świadków”.
Art. 22 Statutu MTKJ oraz art. 21 Statutu MTKR: „Reguły procesowe i dowodowe międzynarodowego trybunału powinny przewidywać mechanizmy ochrony ofiar i świadków. Takimi instrumentami ochronnymi powinny być m.in. prowadzenie postępowań z ograniczeniem jawności oraz ochrona toŜsamości świadka”.
Reguły Procesowe i Dowodowe dla Międzynarodowego Trybunału Karnego dla byłej Jugosławii (Rules of Procedure and Evidence of the International Criminal Tribunal for the former
Yugoslavia), IT/32/Rev.38 oraz Reguły Procesowe i Dowodowe Międzynarodowego Trybunału Karnego dla Ruandy (Rules of Procedure and Evidence of the International Criminal Tribunal for Rwanda), ITR/3/Rev.15 (MTKR RPD).
76
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
Mechanizmy ochrony świadków…
Jest to szczególnie kluczowe w sytuacji, gdy toŜsamość świadka ma być
ukryta przed oskarŜonym. Warto w tym miejscu nadmienić, iŜ opór kultury
anglosaskiej wobec gwarantowania świadkom anonimowości stanowi jeden
z najbardziej spornych problemów, który podzielił zarówno doktrynę, jak
i praktyków.
Wydaje się, iŜ najwaŜniejszą z przesłanek, które pozwalają na orzeczenie
wobec świadka jednego z mechanizmów ochronnych, jest strach, a więc subiektywne przekonanie świadka, iŜ sytuacja, w której ma się znaleźć, zagraŜa jego bezpieczeństwu bądź bezpieczeństwu najbliŜszych mu osób. W piśmiennictwie podkreśla się, iŜ strach ten nie musi być uzasadniony9. Panuje
przeświadczenie, iŜ instrumenty ochronne przysługują kaŜdemu świadkowi
w sytuacjach, w których obawia się on o Ŝycie swoje lub swojej rodziny, niezaleŜnie od tego, czy dana osoba z punktu widzenia przeciętnego człowieka
powinna otrzymać taką ochronę. Taki pogląd został ugruntowany w orzecznictwie trybunału jugosłowiańskiego. Występowania takiego strachu, a tym
samym moŜliwości przyznania ochrony świadkowi, nie wyklucza nawet
uprzednia karalność za przestępstwa o podobnym charakterze. Przykładowo, w sprawie Tadića prokurator wniósł o ochronę dla świadka o utajnionej
toŜsamości, określanego literą „L”, który został uprzednio skazany przez sąd
w Bośni i Hercegowinie za przestępstwa, których dopuścił się jako pracownik
obozu koncentracyjnego w Trnepolje. W decyzji, którą wydała Izba Orzekająca, stwierdzono, iŜ „osoba nie moŜe być wyłączona z grona osób uprawnionych do uzyskania ochrony tylko z tego powodu, iŜ uprzednio została
skazana za przestępstwo”10.
Wypada równieŜ wspomnieć, iŜ na mocy Reguły 34 MTKJ/R RPD utworzono Biuro Pokrzywdzonych i Świadków (Victims and Witness Section), organ zajmujący się pomocą dla pokrzywdzonych i świadków na kaŜdym etapie postępowania karnego. Zadaniem Biura jest wydawanie opinii odnośnie
instrumentów słuŜących do ochrony świadków i pokrzywdzonych11, a takŜe
zapewnienie wsparcia i konsultacji dla tych osób, w szczególności
w sprawach dotyczących przestępstw na tle seksualnym12. W duŜym stopniu
działalność Biura poświęcona jest właśnie współpracy z ofiarami przestępstw o charakterze seksualnym, z tego teŜ powodu trybunały dokładają
starań, aby pracownikami Biura były osoby wykwalifikowane, ze szczególnym naciskiem na zatrudnienie w niej kobiet13. Prawo trybunału ruandyjskie9
R. M a y, M. W i e r d a, International Criminal Evidence, Transnational Publishers, Inc., New
York 2002, s. 180.
10
Tadić (IT–94–1–T), Decision on the Prosecution Motion Requesting Protective Measures for
Witneses L, 14 listopada 1995 r., § 10.
11
Reguła 34 (A) (I) MTKJ/R RPD.
12
Reguła 34 (A) (II) MTKJ/R RPD. Pomiędzy tekstem obu reguł odnotować moŜna jednak
znaczące róŜnice.
13
Reguła 34 (B) MTKJ/R RPD.
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
77
K. Kremens
go przewiduje takŜe krótko- i długoterminowe programy ochrony świadków
w sytuacjach, w których świadek obawia się o swoje Ŝycie lub Ŝycie swoich
najbliŜszych14.
Ograniczenia jawności postępowania
Prawo trybunałów ad hoc przyznaje oskarŜonemu prawo do publicznego
procesu jako jeden z elementów jego prawa do procesu rzetelnego15. Generalną zasadą postępowań toczących się przed trybunałami ad hoc jest jawność prowadzonych postępowań, z moŜliwością wyłączenia jawności obrad
Izby Orzekającej16. Jak wspomniano powyŜej, dla potrzeb ochrony świadków
i ofiar na mocy art. 22 Statutu MTKJ oraz art. 21 Statutu MTKR wprowadzono moŜliwość prowadzenia postępowań z ograniczeniem ich jawności. Procedura związana z wprowadzaniem tych mechanizmów unormowana została w szerszym zakresie Regułą 75 MTKJ/R RPD. Ograniczenia w jawności
mogą być zastosowane przez sędziego bądź Izbę, na wniosek jednej ze stron,
samego świadka, Sekcji Pokrzywdzonych i Świadków, jak równieŜ z urzędu,
w kaŜdym wypadku gwarantując poszanowanie praw oskarŜonego17.
Prawo trybunałów ad hoc przewiduje trzy formy ograniczania jawności
postępowania: utajnienie toŜsamości świadka wobec publiczności przy równoczesnym prowadzeniu procesu dostępnego dla publiczności, prowadzenie
przesłuchania świadka z zastosowaniem wideokonferencji o jednostronnie
zamkniętym obiegu (one-way closed circuit television) oraz prowadzenie postępowań z wyłączeniem jawności (closed session)18. Postępowanie rozstrzygające co do zasadności wprowadzenia któregokolwiek z tych mechanizmów powinno być prowadzone z wyłączeniem udziału publiczności, jednakŜe powody podjęcia decyzji o wprowadzeniu ograniczenia powinny zostać podane do wiadomości publicznej19.
Pierwszy z omawianych instrumentów, tj. utajnianie toŜsamości świadka
wobec publiczności, przy równoczesnym utrzymaniu wiedzy oskarŜonego, co
do tych danych, moŜe przybierać róŜne formy20. Reguła 75 (B) (I) MTKJ/R
RPD wymienia szereg moŜliwości w tym zakresie. Przede wszystkim moŜna
usunąć dane i informacje identyfikujące świadka z materiałów danej sprawy
dostępnych powszechnie za pośrednictwem trybunału. Świadek określany
zostaje jedną z liter alfabetu i pod taką nazwą opisywany jest w orzeczeniach trybunału (świadek L, świadek W). Dopuszcza się takŜe utajnienie, ale
14
Reguła 34 (A) (III) MTKR RPD. Prawo trybunału jugosłowiańskiego nie zawiera podobnego
uregulowania.
15
Zob. art. 21 (2) Statutu MTKJ oraz art. 20 (2) Statutu MTKR.
16
Reguła 78 MTKJ/R RPD.
17
Reguła 75 (A) MTKJ/R RPD.
18
Reguła 75 (B) MTKJ/R RPD.
19
Reguła 75 (B) in principio MTKJ/R RPD i Reguła 79 (B) MTKJ/R RPD.
20
Reguła 75 (B) (I) MTKJ/R RPD.
78
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
Mechanizmy ochrony świadków…
takŜe jedynie wobec publiczności, jakichkolwiek materiałów umoŜliwiających
identyfikację świadka. W tym wypadku ograniczenie jawności polegać będzie na wstrzymaniu publikacji jakichkolwiek materiałów zawierających dane
umoŜliwiające jego identyfikację. Istnieje ponadto moŜliwość składania przez
świadka zeznań za pomocą urządzeń zmieniających głos, wizerunek lub poprzez wideokonferencję o zamkniętym obiegu (closed-circuit television, zwany takŜe two way closed-circuit television). W tym ostatnim przypadku publiczność co prawda moŜe być obecna na sali, ale przesłuchanie odbywa się
za pomocą urządzeń umoŜliwiających przesłuchanie na odległość, przy
czym wizerunek świadka jest uwidoczniony jedynie stronom i sędziom Izby,
a publiczność moŜe się jedynie przysłuchiwać jego zeznaniom. Tego rodzaju
wideokonferencji nie naleŜy mylić z wideokonferencją o jednostronnie zamkniętym obiegu (one way closed-circuit television), który jest drugą formą
ograniczania jawności postępowania i polega na takim przesłuchaniu świadka umiejscowionego w innym pomieszczeniu niŜ sala sądowa, w którym jego
wizerunek jest udostępniony osobom zebranym na sali sądowej, natomiast
on sam nie widzi tego, co się na niej dzieje, a jedynie słyszy informacje
przekazywane mu przez sędziów bądź obrońców oskarŜonego21. Ten rodzaj
prowadzenia przesłuchania stosowany jest wówczas, gdy dla dobra świadka
fizyczny kontakt z oskarŜonym nie jest wskazany, a Izba Orzekająca uznaje
takie rozwiązanie za słuszne w celu ochrony świadka przed pogłębieniem
jego traumy. Taki rodzaj prowadzenia przesłuchań stosowany jest m.in.
w Stanach Zjednoczonych zwłaszcza w toku przesłuchań dzieci – ofiar przestępstw popełnianych na tle seksualnym22. Nie moŜna go mylić z przesłuchaniem świadka za pomocą urządzeń pozwalających przesłuchanie świadka na odległość, kiedy to przyczyną takiego przesłuchania jest niemoŜność
stawienia się przez świadka w siedzibie trybunału, a wszyscy, zarówno strony postępowania, jak i publiczność, mają zapewnioną pełną widoczność
osób składających zeznania. W toku przesłuchanie świadka z wykorzystaniem urządzeń umoŜliwiających wideokonferencję o jednostronnie zamkniętym obiegu osoba przesłuchiwana zwykle znajduje się w budynku trybunału
w sąsiedniej sali. Wreszcie dopuszcza się moŜliwość ukrycia toŜsamości
świadka przed publicznością poprzez przypisanie mu pseudonimu. Wybór
21
Istnieje równieŜ moŜliwość takiego przesłuchiwania świadka przy zastosowaniu wideokonferencji o jednostronnie zamkniętym obiegu, gdy jest on widoczny jedynie dla składu sędziowskiego oraz oskarŜonego i jego obrońców, ale nie dla publiczności, która moŜe jednakŜe
przebywać na sali sądowej i przysłuchiwać się zeznaniom świadka.
22
A. H a r m o n, Child Testimony Via Two-Way Closed Circuit Television: A New Perspective
on Maryland v. Craig in United States v. Turning Bear and United States v. Bordeaux, North
Carolina Journal of Law & Technology 2005, vol. 7, nr 1. W cytowanym artykule w interesujący sposób zostały omówione róŜnice pomiędzy wideokonferencją o zamkniętym obiegu
a wideokonferencją o obiegu jednostronnie zamkniętym na tle orzecznictwa sądów amerykańskich.
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
79
K. Kremens
jednego z podanych instrumentów spoczywa w rękach Izby Orzekającej,
niemniej jednak strony mają prawo składać wnioski, proponując określone
rozwiązania w tym zakresie dla świadków przez nie powoływanych. Co ciekawe, prawo nie zobowiązuje Izby do uzyskania zgody świadka na zastosowanie którejkolwiek z tych instytucji.
Trzecią formą ograniczania jawności postępowania, stanowi prowadzenie
postępowań z wyłączeniem udziału publiczności i środków masowego przekazu (closed sessions)23. Proces jest więc utajniony, publiczność aŜ do rozstrzygnięcia nie ma dostępu tak do przebiegu postępowania, jak i do materiałów sprawy, natomiast w dalszym ciągu toŜsamość świadków w Ŝaden
sposób nie pozostaje ukryta przed oskarŜonym i jego obrońcami.
Reguła 79, naruszająca przyjętą w prawie trybunałów ad hoc zasadę
jawności międzynarodowych procesów karnych, wymienia przyczyny, dla
których media i publiczność powinny być wyłączone z udziału w postępowaniu. Oprócz ochrony świadków i ofiar, są to takŜe: ochrona porządku publicznego i moralności oraz ochrona interesu wymiaru sprawiedliwości. Prowadzenie postępowań z wyłączeniem jawności jest szczególnie przydatnym
instrumentem w przypadkach, gdy postępowanie ma się toczyć w sprawie
o przestępstwa popełniane na tle seksualnym. Zdaniem K.N. Calvo-Goller,
utajnienie postępowania powinno być wprowadzane za kaŜdym razem, gdy
ofiara lub świadek przestępstw tego rodzaju nie są gotowi na ujawnienie
szczegółów tego zdarzenia publiczności lub mediom24. Taka interpretacja
prezentowanego unormowania jest takŜe spójna z przyjętym podejściem
w międzynarodowych prawach człowieka25. MoŜliwość taka moŜe się niewątpliwie przyczyniać do podejmowania przez świadków decyzji odnośnie
składania zeznań w postępowaniach międzynarodowych.
Jedną z najczęściej cytowanych spraw odnoszących się do ochrony
świadków jest sprawa Tadića, pierwsza sprawa prowadzona przed trybunałem jugosłowiańskim26. Fakt, iŜ temat ten został podniesiony juŜ na tak
wczesnym etapie prac trybunału, świadczy o tym, iŜ problem ochrony świadków w postępowaniach międzynarodowych miał kluczowe znaczenie, a trybunał miał świadomość, iŜ będzie często podejmowany w postępowania toczących się przed trybunałami ad hoc27. W decyzji, podjętej niejednomyśl23
Reguła 75 (B) (II) MTKJ/R RPD.
K. N. C a l v o - G o l l e r, The Trial Proceedings of the International Criminal Court. ICTY and
ICTR precedents, Martinus Nijhoff Publishers, Leiden/Boston 2006, s. 91.
25
Zob. art. 14 (1) in fine Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, otwartego do podpisu w Nowym Jorku dnia 16 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r., Nr 38, poz. 167)
(MPPOiP).
26
Tadić (IT–94–1–T), Decision on the Prosecutor’s Motion Requesting Protective Measures for
Victims and Witnesses, 10 sierpnia 1995 r.
27
Tadić (IT–94–1–T), Separate Opinion of Judge Stephen on the Prosecutor’s Motion Requesting Protective Measures for Victims and Witnesses, 10 sierpnia 1995 r.
24
80
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
Mechanizmy ochrony świadków…
nie, Izba Orzekająca zgodziła się z wnioskiem złoŜonym przez prokuraturę
i zarządziła ograniczenie jawności w postępowaniu na rzecz sześciu świadków. Powzięte środki stanowiły całą gamę dopuszczalnych form ograniczania jawności postępowań. Nie ograniczały się jedynie do utajnienia toŜsamości świadków i usunięcia informacji pozwalających na identyfikację niektórych z nich z akt sprawy, ale zezwolono takŜe na przeprowadzenie przesłuchań części świadków pod nieobecność publiczności i środków masowego
przekazu, takŜe z uŜyciem urządzeń modyfikujących głos i obraz oraz złoŜenie zeznań poprzez wideokonferencję o jednostronnie zamkniętym obiegu.
Izba Orzekająca zwróciła uwagę ponadto, iŜ szczególnie istotnym było przyznanie środków ochronnych czterem świadkom, ze względu na fakt, iŜ stanowią one ofiary przestępstw na tle seksualnym. Podniesiono, iŜ świadkom
tym naleŜało zezwolić na złoŜenie zeznań w ten sposób, tak, aby uchronić
ich przed dalszymi szkodami emocjonalnymi28.
Utajnienie toŜsamości świadka przed oskarŜonym i obroną
(świadek anonimowy)
Świadka anonimowego moŜna zdefiniować jako „świadka, którego toŜsamość jest ukryta przed oskarŜonym oraz (zwykle) jego obrońcą w celu
ochrony bezpieczeństwa świadka”29. RPD trybunałów ad hoc przewidują
wprost w swoich przepisach moŜliwość przyznania świadkowi takiej ochrony
na etapie postępowania przygotowawczego30. W wyjątkowych sytuacjach
Prokurator moŜe złoŜyć wniosek o utajnienie toŜsamości świadka lub pokrzywdzonego, którzy mogą być w niebezpieczeństwie, aŜ do czasu, gdy
takie osoby nie zostaną doprowadzone do trybunału31. Podejmując taką decyzję, sędzia bądź Izba Orzekająca powinni w kaŜdym przypadku skonsultować się z Biurem Pokrzywdzonych i Świadków32.
Utajnienie toŜsamości świadka wobec oskarŜonego i jego obrońcy przed
rozpoczęciem postępowania nie wzbudza większych kontrowersji, o ile
oczywiście jego toŜsamość zostanie ujawniona oskarŜonemu, tak aby,
zgodnie z przyznanymi mu uprawnieniami, był w stanie w wystarczającym
stopniu przygotować się do procesu33. JednakŜe utrzymanie takiego stanu
takŜe w toku postępowania sądowego wydaje się być co najmniej dyskusyjne, zwłaszcza z punktu widzenia anglosaskich prawników.
28
Tadić (IT–94–1–T), Decision on the Prosecutor’s Motion Requesting Protective Measures for
Victims and Witnesses, 10 sierpnia 1995 r.
29
A.-M. L. M. d e B r o u w e r, Supranational…, op. cit., s. 248.
30
Reguła 69 MTKJ/R RPD.
31
Reguła 69 (A) MTKJ/R RPD.
32
Reguła 69 (B) MTKJ/R RPD.
33
Reguła 69 (C) MTKJ/R RPD.
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
81
K. Kremens
Prezentowany problem podjęty został w cytowanej decyzji trybunału jugosłowiańskiego w sprawie Tadića34. Kwestia ta istotnie wzbudziła o wiele
więcej kontrowersji niŜ problem ograniczania jawności postępowań wobec
publiczności i środków masowego przekazu. Decyzja Izby Orzekającej podzieliła jej skład, sprawiając, iŜ pochodzący z Australii sędzia Stephen zmuszony był opracować zdanie odrębne w przedmiotowej sprawie35.
W decyzji większości, przewodnicząca Izby Orzekającej sędzia McDonald, zinterpretowała prawo trybunału jugosłowiańskiego, stwierdzając, iŜ na
mocy ogólnie brzmiącej Reguły 75 (A) pozwalającej na dopuszczenie stosownych środków ochrony świadków oraz Reguły 75 (B) (III) zobowiązującej
Izbę Orzekającą do prowadzenia postępowania z wykorzystaniem wideokonferencji o jednostronnie zamkniętym obiegu, w sytuacji gdy zeznania składają bezbronni świadkowie (vulnerable witnesses), przyznanie świadkowi anonimowości w toku postępowania sądowego jest w pełni dopuszczalne36.
W decyzji przedstawiono okoliczności uzasadniające zastosowanie omawianej formy ochrony świadków, które pozwolą na tak dalece idącą ingerencję
w uprawnienia oskarŜonego: 1) występowanie realnego strachu o bezpieczeństwo świadka, jak i jego rodziny; 2) znaczenie zeznań świadka dla istoty
materiału dowodowego prezentowanego przez oskarŜenie; 3) brak podejrzeń co do nieprawdziwości zeznań świadka; 4) brak lub nieefektywność
programu ochrony świadków oraz 5) konieczność skorzystania z tego instrumentu ochrony świadka37. TakŜe zdaniem A. de Brouwer prawa oskarŜonego nie będą naruszone, gdy wszystkie podane kryteria zostaną spełnione łącznie38.
Podana interpretacja została natomiast całkowicie odrzucona przez sędziego Stephena. W jego opinii Statut MTKJ, zezwalając jedynie na mocy
art. 22 na ochronę praw świadków włącznie z ograniczeniami dotyczącymi
ujawniania ich toŜsamości wobec publiczności, nie wprowadza wprost instytucji świadka anonimowego39. Jedynym miejscem, w którym prawo trybunału
jugosłowiańskiego odnosi się do utajniania toŜsamości świadka wobec
oskarŜonego, jest tak naprawdę Reguła 69 RPD, która wszelako uwzględnia
jedynie sytuacje wyjątkowe, a ponadto dotyczy wyłącznie postępowania
przygotowawczego, a więc jeszcze zanim świadek lub ofiara nie zostaną
34
Tadić (IT–94–1–T), Decision on the Prosecutor’s Motion Requesting Protective Measures for
Victims and Witnesses, 10 sierpnia 1995 r., § 62–66.
35
Tadić (IT–94–1–T), Separate Opinion of Judge Stephen on the Prosecutor’s Motion Requesting Protective Measures for Victims and Witnesses, 10 sierpnia 1995 r.
36
Tadić (IT–94–1–T), Decision on the Prosecutor’s Motion Requesting Protective Measures for
Victims and Witnesses, 10 sierpnia 1995 r., § 58.
37
Ibidem, § 62–66.
38
A.-M. L. M. d e B r o u w e r, Supranational…, op. cit., s. 251.
39
Tadić (IT–94–1–T), Separate Opinion of Judge Stephen on the Prosecutor’s Motion Requesting Protective Measures for Victims and Witnesses, 10 sierpnia 1995 r.
82
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
Mechanizmy ochrony świadków…
objęci ochroną trybunału40. Z kolei, Reguła 75 (B) (III) pozwala jedynie na
umoŜliwienie świadkom składania zeznań bez konieczności stawania twarzą
w twarz z oskarŜonym, i, zdaniem sędziego Stephena, wydaje się wątpliwym, iŜ regulując tak szczegółowo i obszernie kwestie ochrony toŜsamości
świadka przed publicznością, twórcy prawa trybunałów ad hoc zdecydowali
się na dopuszczenie tak radykalnego konceptu, jakim jest anonimowość
świadków, stosując tak niejednoznaczne sformułowania41. Tym samym,
gdyby taka moŜliwość mogła zaistnieć, powinna zostać ujęta w prawie trybunałów.
Konflikt pomiędzy zwolennikami i przeciwnikami utajniania toŜsamości
świadka przed oskarŜonym został przeniesiony na grunt rozwaŜań teoretyków42. Zdaniem niektórych autorów międzynarodowego prawa karnego nie
moŜna interpretować w oderwaniu od atmosfery, w której powstało, i od zdarzeń, które dały mu początek43. Zwolennicy stanowiska wyraŜonego przez
sędzię McDonald argumentują, iŜ okoliczności konfliktów zbrojnych w Jugosławii i Ruandzie wymuszają inne ujęcie praw oskarŜonego i uwzględnienie
praw świadków i pokrzywdzonych w toku postępowania, zwłaszcza w sytuacjach związanych z przestępstwami na tle seksualnym44. TakŜe organizacje pozarządowe związane ze środowiskami kobiecymi naciskały na takie
ujęcie konfliktu pomiędzy prawami oskarŜonego a uprawnieniami świadków.
Z kolei jego przeciwnicy wychodzą z bardziej radykalnego załoŜenia, iŜ prawa oskarŜonego naleŜy uznać za wartość absolutną, która nie powinna być
ograniczana bardziej, niŜ jest to konieczne45.
Ukrywanie toŜsamości świadka lub pokrzywdzonego przed oskarŜonym
stanowi dalszy krok w stworzonym mechanizmie ochronnym w porównaniu
z uprzednio omówionymi instrumentami, głównie z powodu zazębiania się
z uprawnieniem oskarŜonego do konfrontacji świadków46. Dlatego teŜ przyznanie świadkowi przymiotu anonimowości jest często postrzegane jako
atak na prawo oskarŜonego do prowadzenia przesłuchania krzyŜowego,
a nawet na jego prawo do rzetelnego procesu. Ten rodzaj przesłuchania ce40
Ibidem.
Ibidem.
42
Zob. dyskusję pomiędzy: M. L e i g h, The Yugoslav Tribunal: Use of Unnamed Witnesses
Against Accused, American Journal of International Law 1996, vol. 90, nr 2, s. 235–238;
C. C h i n k i n, Due Process and Witness Anonymity, American Journal of International Law
1997, vol. 91, nr 1, s. 75–79; M. L e i g h, Witness Anonymity is Inconsistent with Due Process, American Journal of International Law 1997, vol. 91, nr 1, s. 80–83 oraz M. M o m e n i,
Balancing the Procedural Rights of the Accused Against a Mandate to protect Victims and
Witnesses: An Examination of the Anonymity Rules of the International Criminal Tribunal for
the Former Yugoslavia, Harvard Law Journal 1997, vol. 41, nr 1, s. 155–179.
43
C. C h i n k i n, Due Process…, op. cit., s. 75–76.
44
Ibidem, s. 78–79.
45
M. L e i g h, Witness Anonymity…, op. cit., s. 80.
46
Zob. art. 21 (4) (d) Statutu MTKJ oraz art. 20 (4) (d) Statutu MTKR.
41
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
83
K. Kremens
chuje się bowiem między innymi moŜliwością atakowania indywidualnych
cech świadka, jego charakteru i w ten sposób dyskredytowania jego zeznań.
Wiarygodność jego zeznań moŜe zostać bowiem podwaŜona dzięki wykazaniu, iŜ jako człowiek jest osobą niewiarygodną, mimo iŜ zeznania przez niego złoŜone nie wykazują cech niewiarygodności lub w Ŝaden inny sposób
nie mogą być podwaŜone. W celu przeprowadzenia takiego ataku na świadka nieodzowna jest znajomość jego toŜsamości.
Przedmiotowy problem moŜe pozostawać niezrozumiały dla prawników
wywodzących się z systemu kontynentalnego. W tej tradycji prawnej istotny
udział w prowadzeniu przesłuchania świadka na etapie postępowania sądowego przyznany został sądowi. Mechanizm przesłuchań krzyŜowych jest
nieznany i w ten sposób problem naruszania praw oskarŜonego poprzez
przyznanie mu anonimowości pozostaje bez znaczenia. Sąd, znając toŜsamość świadka, moŜe weryfikować jego wiarygodność poprzez przesłuchanie. Ponadto, atakowanie charakteru świadka nie stanowi w prawie kontynentalnym popularnego sposobu na weryfikację jego wiarygodności. Skoro
jednak międzynarodowe postępowanie karne zbudowane zostało w oparciu
o dwa systemy prawne, problem ten staje się bardziej rzeczywisty. Podnieść
moŜna, iŜ w międzynarodowych postępowaniach karnych oskarŜonemu nie
przyznano wprost prawa do „przesłuchania krzyŜowego”. Wśród zagwarantowanych oskarŜonemu praw przysługuje mu jedynie prawo do konfrontacji
świadka zeznającego na jego niekorzyść, poprzez przesłuchanie go osobiście lub w jego imieniu. Mimo iŜ sformułowanie „przesłuchanie krzyŜowe”
występuje w tekście RPD obu trybunałów, nie zostało jednak ujęte w art. 21
Statutu MTKJ oraz art. 20 Statutu MTKR regulujących prawa oskarŜonego,
tym samym nie moŜe być uznawane za bezsporne uprawnienie oskarŜonego,
lekcewaŜenie którego narusza jednocześnie prawo do rzetelnego procesu.
Z drugiej jednak strony, nawet Europejski Trybunał Praw Człowieka, organ sądowy reprezentujący takŜe kontynentalny system prawa, w swoim
orzeczeniu w sprawie Kostovski, wyraził pogląd, Ŝe „jeŜeli obrona nie posiada wiedzy odnośnie toŜsamości świadka, którego będzie przesłuchiwać,
moŜe być pozbawiona moŜliwości zademonstrowania, Ŝe świadek jest
uprzedzony, wrogi lub niewiarygodny. Zeznania lub inne oświadczenia składane na niekorzyść oskarŜonego mogą być niezgodne z prawdą lub po prostu błędne, a obrona nie będzie w stanie tego zauwaŜyć, jeŜeli nie będzie
w posiadaniu informacji pozwalających jej na przetestowanie szczerości
świadka i prawdziwości jego zeznań”47. Z tak przedstawionej opinii sądu wynika, iŜ anonimowość świadka narusza jednak uprawnienia oskarŜonego nie
tylko w prawie anglosaskim, ale takŜe i kontynentalnym.
47
Kostovski, ECHR series A, Vol. 166, 23 maja 1989 r., § 42.
84
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
Mechanizmy ochrony świadków…
Kwestia dopuszczalności zagwarantowania anonimowości świadkom pozostaje nie rozstrzygnięta. Wydaje się, iŜ z ostroŜności wobec zachowania
prawa do rzetelnego procesu trybunały będą podejmowały decyzje tego typu
bardzo zachowawczo. Przykładowo: w sprawie Blaškića Izba Orzekająca
trybunału jugosłowiańskiego wyraziła pogląd, iŜ prawa świadków i pokrzywdzonych nie mogą wykraczać ponad prawa oskarŜonego. W orzeczeniu
stwierdzono, iŜ „Filozofia, którą przepełniony jest Statut i Reguły trybunału,
jest oczywista: usprawiedliwiona potrzeba ochrony świadków i ofiar zagwarantowana w toku postępowania przygotowawczego, takŜe przed oskarŜonym, powinna być kontynuowana aŜ do rozsądnego momentu przed rozpoczęciem się postępowania sądowego; jednakŜe od momentu rozpoczęcia
się procesu, prawo oskarŜonego do równości wobec prawa w toku postępowania sądowego musi otrzymać pierwszeństwo, a tym samym welon anonimowości musi być podniesiony na jego korzyść, nawet jeŜeli ten welon oddzieli przebieg procesu od publiczności i środków masowego przekazu”48.
Praktyka wskazuje, iŜ takie stanowisko zadomowiło się na dobre w trybunałach ad hoc. W ostatnich latach brak jest przypadków, w których świadkom
przyznawano by status świadka anonimowego.
W moim przekonaniu radykalne stanowisko przeciwników utajniania toŜsamości świadka, mimo iŜ pozostaje ono w sprzeczności z regulacjami przyjętymi w prawie kontynentalnym, w tym polskim, naleŜy uznać za słuszne,
zwłaszcza w kontekście unormowań prawnych rządzących postępowaniami
przed trybunałami ad hoc. Przede wszystkim ukrycie toŜsamości świadka
przed oskarŜonym w Ŝadnym wypadku nie moŜe być uzasadnione jedynie
warunkami występującymi w Jugosławii i Ruandzie w okresie trwania konfliktu zbrojnego49. NiezaleŜnie od toczącej się dyskusji, nawet jeŜeli uznać, iŜ
jest on dopuszczalny, powinien mieć jeszcze bardziej wyjątkowy charakter
w porównaniu z ograniczeniami dotyczącymi jawności postępowania, właśnie ze względu na jego zdecydowanie głębszą ingerencję w uprawnienia
oskarŜonego.
Instrumenty ochrony świadków w sprawach dotyczących
przestępstw o charakterze seksualnym
Wymienione powyŜej instrumenty ochrony świadków znajdują swoje zastosowanie wobec kaŜdego rodzaju świadka składającego zeznania w po48
Blaškić (IT–95–14–T), Decision on the Application of the Prosecutor dated October 17,
1996, Requesting Protective Measures for Victims and Witnesses, 5 listopada 1996.
49
J. E. A c k e r m a n, E. O ’ S u l l i v a n, Practice and Procedure of the International Criminal
Tribunal for the Former Yugoslavia. With the Selected Materials from the International Criminal Tribunal for Rwanda, Kluwer Law International, The Hague 2000, s. 343.
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
85
K. Kremens
stępowaniach toczących się przed trybunałami ad hoc. Prawo przyznaje natomiast szereg mechanizmów, których stosowanie ograniczone jest do
spraw dotyczących przestępstw na tle seksualnym. Oczywistą przyczyną
rozszerzenia mechanizmów ochronnych świadków i pokrzywdzonych w takich sytuacjach jest konieczność zapewnienia tym podmiotom pełniejszej
ochrony oraz uniknięcie pogłębiania szkód emocjonalnych spowodowanych
udziałem w tych zdarzeniach.
O konieczności przyznania ofiarom przestępstw na tle seksualnym
szczególnej ochrony zadecydowała przede wszystkim częstotliwość występowania tego typu przestępstw w postępowaniach przed międzynarodowymi
trybunałami karnymi. Co ciekawe, aŜ do powstania współczesnych trybunałów międzynarodowych tzw. gender crimes (przestępstwa popełniane ze
względu na płeć ofiary)50 były albo niewidoczne, albo trywializowane, a nawet traktowane jako problem o charakterze prywatnym51. Co więcej, przestępstwa o charakterze seksualnym ujmowane były przez lata jako nieodzowny rezultat konfliktów zbrojnych52.
W 1993 roku, tuŜ po ustanowieniu przez Radę Bezpieczeństwa trybunału
jugosłowiańskiego, Sekretarz Generalny ONZ zaprezentował raport odnośnie jurysdykcji, struktury i procedury trybunału. Podkreślił w nim, iŜ „w obliczu określonych przestępstw popełnionych w byłej Jugosławii niezbędnym
jest, aby trybunał zapewnił ochronę pokrzywdzonym i świadkom. Reguły
procesowe i dowodowe powinny zapewnić niezbędne instrumenty ochronne
pokrzywdzonym i świadkom, zwłaszcza w odniesieniu do gwałtu i innych
przestępstw popełnianych na tle seksualnym”53. Od tej chwili stało się jasnym, Ŝe ochrona osób tego rodzaju powinna zostać ujęta w międzynarodowym prawie karnym w szczególny sposób.
W omawianej juŜ decyzji w sprawie Tadića Izba Orzekająca zaprezentowała szczególną determinację, jeŜeli chodzi o ochronę świadków tego rodzaju, stwierdzając, iŜ „w określaniu balansu pomiędzy prawami oskarŜonego
do rzetelnego i publicznego procesu a ochroną świadków i pokrzywdzonych
szczególną uwagę naleŜy poświęcić pokrzywdzonym w przestępstwach o
charakterze seksualnym”54. W opinii sędziów trybunału jugosłowiańskiego,
50
Odnośnie pojęcia “gender crimes” zob. V. O o s t e r v e l d, The Definition of “Gender” in the
Rome Statute of the International Criminal Court: A Step Forward or Back for International
Justice, Harvard Human Rights Journal 2005, vol. 18, s. 55–84.
51
R. C o p e l o n, Gender Crimes as War Crimes: Integrating Crimes against Women into International Criminal Law, McGill Law Journal 2006, vol. 46, nr 1, s. 220.
52
K. D. A s k i n, War Crimes Against Women: Prosecution in the International War Crimes
Tribunals, Martin Nijhoff Publishers, The Hague 1997, s. 1.
53
Report of the Secretary-General Pursuant to Paragraph 2 of Security Council Resolution 808
(1993), UNSC, UN Doc. S/25704 (1993), § 108.
54
Tadić (IT–94–1–T), Decision on the Prosecutor’s Motion Requesting Protective Measures for
Victims and Witnesses, 10 sierpnia 1995 r., § 50.
86
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
Mechanizmy ochrony świadków…
równowaga pomiędzy tymi dwoma wartościami powinna opierać się na indywidualnych elementach dotyczących kaŜdego świadka, dla którego rozwaŜa się przyznanie ochrony.
Reguła 96 zawarta w tekście Reguł Procesowych i Dowodowych obu trybunałów określa mechanizmy dowodowe, które powinny znaleźć zastosowanie w postępowaniach dotyczących przestępstw o charakterze seksualnym. Tymi mechanizmami, które poniŜej zostaną kolejno omówione, są:
1) brak wymogu prezentowania dowodów potwierdzających pierwotne dowody (no corroboration requirement); 2) zakaz powoływania się na zgodę
pokrzywdzonego; 3) niedopuszczalność dowodu na okoliczność Ŝycia intymnego osoby pokrzywdzonej.
Prawo trybunałów ad hoc przyjęło zasadę, iŜ w przypadku przestępstw
o charakterze seksualnym „nie ma wymogu prezentowania dowodów na poparcie pierwotnego dowodu”55. Co ciekawe, cytowana regulacja nie stanowi
wyjątku od zasady, iŜ kaŜdy dowód powinien być poparty innymi dowodami,
tak, aby zostać uznanym za wiarygodny. Międzynarodowe postępowanie
karne nie nakłada bowiem takiego wymogu, odrzucając, często cytowaną
w międzynarodowych orzeczeniach56, łacińską maksymę unus testis, nullus
testis – „jeden świadek to Ŝaden świadek”. Brak tego wymogu w odniesieniu
do innych dowodów nie wynika z dosłownej regulacji zawartej w przepisach
tekstu Reguły 89 pozwalającej na dopuszczenie w postępowaniu wszystkich
dowodów przydatnych dla postępowania i posiadających wartość dowodową. Tak więc prawo międzynarodowe karne zezwala na dopuszczenie dowodu, który jako jedyny potwierdza istnienie danego faktu.
Reguła 96 (I) MTKJ/R RPD stanowi więc jedynie podkreślenie zasady, iŜ
zeznania świadka składane w sprawach o przestępstwa o charakterze seksualnym nie wymagają dodatkowych dowodów potwierdzających te fakty.
Poza potrzebą nadania zeznaniom tych świadków tej samej wagi i przymiotu
wiarygodności, jak zeznaniom innych świadków, naleŜy zdawać sobie sprawę z trudności związanych z ujawnianiem i zabezpieczaniem dowodów
w powojennej atmosferze. Zbieranie dowodów, których prezentacja mogłaby
wspierać zeznania pokrzywdzonych w sprawach o przestępstwa na tle seksualnym, jest zwykle wyjątkowo utrudnione, ze względu na czas, który upływa od momentu, w którym zdarzenie miało miejsce, do chwili rozpoczęcia
postępowania57. Jak juŜ wcześniej podkreślono, śledztwa międzynarodowe
mają zdecydowanie odmienny charakter niŜ śledztwa prowadzone przez policję wobec przestępstwa popełnionego w danym kraju, gdyŜ rozpoczynają
się zwykle z duŜym opóźnieniem, zwykle dopiero po zakończeniu konfliktu
55
Reguła 96 (I) MTKJ/R RPD.
Zob. Akayesu (ICTR–96–4–T), Judgment, 2 września 1998 r., § 132–136 oraz Tadić (IT–94–
1–T), Opinion and Judgment, 7 maja 1997 r., § 535–539.
57
K. D. A s k i n, War Crimes…, op. cit., s. 111.
56
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
87
K. Kremens
zbrojnego na danym terenie, gdy większość dowodów, zwłaszcza w tak delikatnych sprawach jak te o charakterze seksualnym, została juŜ dawno
zniszczona. Wymóg uwiarygodnienia dowodu z zeznań pokrzywdzonego
innym dowodem o charakterze rzeczowym byłby więc najczęściej niemoŜliwym do wykonania. Co ciekawe natomiast, niektórzy autorzy argumentują, iŜ
mimo braku konieczności potwierdzania dowodów prezentowanych przez
świadków, taka zasada de facto istnieje58. Rzadko kiedy trybunały decydują
się wydać orzeczenie na podstawie zeznań tylko jednego świadka, niezaleŜnie od tego, czy chodzi w danym przypadku o popełnienie przestępstwa
na tle seksualnym, czy jakimkolwiek innym.
Drugi mechanizm szczególnej ochrony został ujęty w Regule 96 (II) MTKJ/R RPD. Zawiera on dwie sytuacje, w których przewidziany został zakaz
powoływania się przez obronę na zgodę pokrzywdzonego na odbycie aktu
seksualnego. Pierwszą z nich jest sytuacja, w której wobec ofiary przestępstwa o charakterze seksualnym zastosowano przemoc, przymus, pozbawiono jej wolności lub poddano psychologicznym naciskom, a takŜe w sytuacjach, gdy stosowaniem takich metod groŜono lub pokrzywdzony mógł podejrzewać, iŜ mogą one zostać zastosowane59. Drugą jest sytuacja, w której
osoba, wobec której dokonano czynu zabronionego o charakterze seksualnym, mogła być racjonalnie przekonana, Ŝe jeŜeli nie podda się czynowi zabronionemu, inna osoba moŜe stać się obiektem przestępstwa tego samego
rodzaju albo moŜe być obiektem gróźb lub zastraszenia. PowyŜsza regulacja
ma na celu zapobiec dalszej traumatyzacji pokrzywdzonych zeznających
w danej sprawie, podczas których obrona moŜe dąŜyć do wykazania, iŜ pokrzywdzony z własnej woli zgodził się na wzięcie udziału w akcie o charakterze seksualnym.
Mimo tak określonych zakazów, prawo trybunałów ad hoc przewiduje
moŜliwość powołania się przez obronę na wyraŜanie zgody przez pokrzywdzonego, jednakŜe jedynie po spełnieniu określonych Regułą 96 (III) MTKJ/R RPD wymogów o charakterze proceduralnym. Zanim bowiem dowód
tego rodzaju zostanie dopuszczony, obrona musi wykazać, iŜ dany dowód
jest zarówno przydatny (relevant), jak i wiarygodny (credible). Co więcej, postępowanie w tym zakresie powinno się toczyć za zamkniętymi drzwiami
(in camera). CięŜar dowodu zostaje przeniesiony w takiej sytuacji na obronę,
która będzie musiała wykazać przydatność i wiarygodność zgody wyraŜonej
58
C. B. C o a n, Rethinking the Spoils of War: Prosecuting Rape as a War Crime in the International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia, North Carolina Journal of International
Law and Commercial Regulation 2000, vol. 25, nr 1, s. 215.
59
NaleŜy podkreślić, iŜ regulacje odnoszące się do przestępstw o charakterze seksualnym nie
ograniczają się jedynie do kobiet jako ich ofiar. Udokumentowano takŜe przypadki, w których
męŜczyźni stanowili ofiary przestępstw tego typu. Zob. K. D. A s k i n, War Crimes…, op. cit.,
s. 102.
88
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
Mechanizmy ochrony świadków…
przez pokrzywdzonego dla postępowania60. Tak więc dowód na okoliczność
zgody pokrzywdzonego nie został całkowicie wykluczony, jednakŜe jego dopuszczalność została dalece utrudniona.
Wreszcie, zgodnie z unormowaniem zawartym w Regule 96 (iv) MTKJ/R
RPD, Ŝycie intymne ofiary stanowi niedopuszczalny dowód w postępowaniach toczących się przed trybunałami ad hoc. Włączenie do prawa międzynarodowych trybunałów karnych zakazu dowodowego tego rodzaju spowodowane było przekonaniem o daleko idącej opresyjności przesłuchania krzyŜowego61. NaleŜy zwrócić uwagę, iŜ prezentowana regulacja nie jest jedyną,
mogącą słuŜyć temu celowi. Izba Orzekająca jest zobowiązana w kaŜdej
sytuacji do kontroli sposobu przesłuchiwania świadka, tak, aby zapobiec nękaniu i onieśmielaniu świadka62. WaŜnym jest, aby chronić ofiary gwałtów
i innych przestępstw popełnianych na tle seksualnym przed zbyt agresywnymi oraz nazbyt okrutnymi pytaniami, które zwykle towarzyszą przesłuchaniu krzyŜowemu. RPD trybunałów ad hoc przewidują dalsze narzędzia dostępne sędziom, które pozwalają ograniczać i modyfikować charakter przesłuchań chronionych świadków. Chodzi tu zarówno o moŜliwą modyfikację
sposobu prezentacji dowodów w postępowaniu wprowadzaną w interesie
wymiaru sprawiedliwości63, jak i o sposób oraz kolejność zadawania pytań
w toku przesłuchania64. Wydaje się, iŜ najdalej idącą regulacją jest unormowanie zawarte w regule 46 MTKJ/R RPD odnoszące się do uchybień, których w postępowaniu dopuszczają się obrońcy w sytuacji, w której sędzia
bądź Izba Orzekająca odkryje, iŜ zachowanie obrońcy wobec świadka składającego zeznania miało charakter obraźliwy lub zniewaŜający. W takich
przypadkach na obrońcę mogą zostać nałoŜone kary, włącznie z utratą prawa do reprezentowania podejrzanych i oskarŜonych w postępowaniach
przed trybunałami ad hoc65.
Zakaz dowodowy, polegający na uniemoŜliwieniu wprowadzania do postępowania dowodu na okoliczność Ŝycia intymnego pokrzywdzonego, został ustanowiony w celu ochrony kobiet, które czułyby się onieśmielone faktem, iŜ informacje odnoszące się do ich wcześniejszej postawy w kontaktach
o charakterze seksualnym mogłyby zostać ujawnione. Obawa przed ujawnieniem takich okoliczności często stanowi przyczynę wstrzymywania się
60
R. J. G o l d s t o n e, Prosecuting Rape as a War Crime, Case Western Reserve Journal of
International Law 2002, vol. 34, nr 3, s. 284. Opisana procedura jest jednak niezgodna ze
stanowiskiem, przyjętym w sprawie Kunarac (IT–96–23–T i IT–96–23/1–T), Judgment, 22 lutego 2001 r., § 461–464.
61
W. A. S c h a b a s, The UN International Criminal Tribunals. The former Yugoslavia, Rwanda
and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge University Press 2006, s. 498.
62
Reguła 75 (D) MTKJ/R RPD.
63
Zob. Reguła 85 (A) MTKJ/R RPD.
64
Zob. Regułę 90 (F) MTKJ/R RPD.
65
Zob. Regułę 46 (A) (II) MTKJ/R RPD.
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
89
K. Kremens
przez ofiary przestępstw popełnianych na tle seksualnym przed złoŜeniem
formalnego zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa przeciwko sprawcy,
a takŜe wzięciem udziału w postępowaniu karnym odnoszącym się do tego
typu przestępstw66. W tej kwestii Izba Orzekająca trybunału jugosłowiańskiego, wydając orzeczenie w sprawie Delalića, zajęła jasne stanowisko,
stwierdzając, iŜ „najwaŜniejszą przyczyną, dla której została ustanowiona
Reguła 96 (iv), jest konieczność odpowiedniej ochrony pokrzywdzonego
przed nękaniem, poniŜaniem oraz onieśmielaniem, które mogą wynikać
z prezentacji dowodów odnoszących się do Ŝycia intymnego osoby pokrzywdzonej. Reguła 96 (iv) dąŜy do zapobieŜenia sytuacjom, w których dopuszczenie dowodów określonego rodzaju moŜe prowadzić do konsternacji
odnośnie tego, jakie kwestie stanowią sedno sprawy, skutkując tym samym
naruszeniem rzetelności postępowania. Co więcej, w procesie tworzenia
Reguły 96 (iv) wzięto pod uwagę, iŜ w sprawach o gwałt lub popełnienie innych przestępstw na tle seksualnym dowód odnoszący się do Ŝycia intymnego pokrzywdzonego ma jedynie na celu kwestionowanie reputacji pokrzywdzonego poddawanego przesłuchaniu. Zwrócono takŜe uwagę, iŜ wartość takiego dowodu, jeŜeli istotnie jakakolwiek występuje, została zniesiona
przez potencjalne niebezpieczeństwo powodowania u pokrzywdzonego dalszego zdenerwowania i dalszych szkód emocjonalnych”67.
Wreszcie, naleŜy podkreślić, iŜ Reguła 96 (iv) ma charakter przepisu, który kategorycznie wyłącza moŜliwość wprowadzenia do postępowania dowodów omówionego rodzaju i prawo procesowe trybunałów ad hoc nie przewiduje wyjątków od tej zasady68. Natomiast wiarygodność zeznań świadków
będących ofiarami przestępstw tego rodzaju określana będzie na podstawie
kaŜdej sprawy odrębnie69.
Mechanizmy ochrony świadków w Międzynarodowym Trybunale Karnym
Wprowadzenie
Stały Międzynarodowy Trybunał Karny, podobnie jak trybunały ad hoc,
wprowadza mechanizmy ochrony dla tych świadków, którzy wymagają
66
W. A. S c h a b a s, The UN International…, op. cit., s. 499.
Delalić (IT–96–21–T), Decision on the Prosecution’s Motion for the Redaction of the Public
Record, 5 czerwca 1997 r., § 48.
68
Ibidem, § 58.
69
K. K i t t i c h a i s a r e e, International Criminal Law, Oxford University Press, New York 2001,
s. 304.
67
90
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
Mechanizmy ochrony świadków…
szczególnej pomocy. Statut Rzymski70 zawiera w kilku miejscach unormowania nakładające szczególnego rodzaju obowiązki na Prokuratora w toku
postępowania przygotowawczego71, Izbę Przygotowawczą72 oraz Izbę Orzekającą73, mające na celu uwzględnić rolę świadków w postępowaniu i zapewnić ich jak najlepsze traktowanie. JednakŜe najwaŜniejsze rozwiązania
odnoszące się do ochrony pokrzywdzonych i świadków zawarte zostały
w art. 68 (1) i (2) Statutu Rzymskiego, który stanowi, iŜ: Trybunał podejmuje
stosowne środki w celu zapewnienia bezpieczeństwa, dobrego stanu fizycznego i psychicznego, godności i prywatności pokrzywdzonych i świadków.
Podejmując powyŜsze środki Trybunał bierze pod uwagę wszystkie odpowiednie okoliczności, włącznie z wiekiem, płcią (gender) w rozumieniu artykułu 7 ustęp 3, stanem zdrowia, charakterem zbrodni, zwłaszcza, ale nie
tylko, gdy dotyczy ona przemocy seksualnej lub związanej z płcią (gender)
lub przemocy wobec dzieci. Prokurator podejmuje powyŜsze środki
w szczególności w postępowaniu przygotowawczych w sprawach o takie
zbrodnie. Podjęte środki nie mogą być niezgodne z prawami oskarŜonego
ani naruszać jego praw i wymogów rzetelnej i bezstronnej rozprawy.
Jako wyjątek od zasady jawności rozprawy przewidzianej w artykule 67
Izby Trybunału mogą, w celu ochrony pokrzywdzonych i świadków lub
oskarŜonego, prowadzić część postępowania in camera lub zezwolić na
przedstawienie dowodów przy uŜyciu przekazu elektronicznego lub innych
specjalnych środków. Środki takie stosuje się w szczególności w odniesieniu
do ofiar przemocy seksualnej lub dziecka występującego w charakterze pokrzywdzonego lub świadka, chyba Ŝe Trybunał zarządzi inaczej, mając na
względzie wszystkie okoliczności sprawy, a w szczególności zapatrywania
pokrzywdzonego lub świadka.
Cytowany artykuł w dalszych ustępach zawiera dodatkowo regulacje dotyczące ochrony personalnych interesów pokrzywdzonych, obowiązków nałoŜonych na Biuro do Spraw Pokrzywdzonych i Świadków, udostępniania
dowodów (disclosure of evidence), a takŜe ochrony funkcjonariuszy państwowych składających zeznania. Te ostatnie zagadnienia jako wykraczające poza zakres niniejszej pracy zostaną pominięte.
70
Statut Rzymski Międzynarodowego Trybunału Karnego (Rome Statute of the International
Criminal Court) przyjętego na Konferencji Pełnomocników Rządów w dniu 17 lipca 1998 r.
w Rzymie, UN Doc. A/CONF.183/9 (Statut MTK).
71
Zgodnie z art. 54 (1) (b) Statutu Rzymskiego Prokurator jest zobowiązany do podejmowania
odpowiednich środków w celu zapewnienia skuteczności postępowania przygotowawczego
szanując interesy i uwzględniając okoliczności osobiste pokrzywdzonych i świadków.
72
Zgodnie z art. 57 (3) (c) Statutu Rzymskiego Izba Przygotowawcza moŜe w razie konieczności zapewnić ochronę i prywatność pokrzywdzonym i świadkom.
73
Zgodnie z art. 64 (6) (e) Statutu Rzymskiego Izba Orzekająca, wykonując swoje funkcje,
przed rozprawą lub w czasie rozprawy, moŜe w razie konieczności zapewnić ochronę oskarŜonemu, świadkom i pokrzywdzonym.
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
91
K. Kremens
Konstrukcja artykuł 68 Statutu Rzymskiego bez wątpienia przywołuje na
myśl unormowania art. 21 Statutu MTKJ i art. 22 Statutu MTKR. JednakŜe
juŜ na etapie tworzenia prawa MTK stało się jasnym, iŜ istnieje potrzeba
jeszcze bardziej rozbudowanego i kompleksowego ujęcia kwestii dotyczących równowagi pomiędzy prawami oskarŜonego oraz pokrzywdzonych
i świadków, a takŜe, iŜ szczególnego rodzaju uwaga powinna zostać poświęcona dzieciom oraz ofiarom przestępstw popełnianych na tle seksualnym74. Podjęte próby unormowania przepisów na nowo w prawie MTK wynikały z lekcji, jaką były procesy przed trybunałami ad hoc. Wydaje się, Ŝe regulacje Statutu Rzymskiego zostały skonstruowane w sposób bardziej
przemyślany i istotnie bardziej kompleksowy, odnosząc się nie tylko do
ochrony świadków w kontekście ich prywatności i bezpieczeństwa, ale takŜe
ich godności czy stanu fizycznego i psychicznego. Lista przyczyn, dla których mechanizmy ochrony świadków powinny zostać uruchomione, z pewnością nie moŜe być traktowana jako zamknięta, jednakŜe wydaje się, iŜ
mimo wszystko moŜe zostać uznana za wyczerpującą. W dalszym ciągu pozostaje jednak aktualne pytanie, czy instrumenty przewidziane w Statucie
Rzymskim oraz MTK RPD są wystarczające dla efektywnej ochrony świadków, a takŜe, czy ich wykorzystanie nie narusza praw oskarŜonego, w tym
zwłaszcza prawa do rzetelnego procesu.
Ograniczenia jawności postępowania
Statut Rzymski przewiduje ograniczenia w jawności postępowania
w art. 68 (2). Artykuł wprost stanowi, Ŝe utajnianie postępowania powinno
stanowić wyjątek od ogólnej zasady mówiącej o prawie oskarŜonego do publicznego przesłuchania75. Przepis nawiązuje bezpośrednio do postępowań
prowadzonych w sprawach o przestępstwa popełniane na tle seksualnym,
stwierdzając, iŜ mechanizmy ograniczające jawność postępowań (confidentiality measures) powinny znaleźć swoje zastosowanie w szczególności
w odniesieniu do takich spraw. Takie sformułowanie stanowi niewątpliwie
nowość w porównaniu do unormowań zawartych w prawie trybunałów
ad hoc, które jedynie ogólnie zezwala na ograniczanie jawności postępowań. Niektórzy autorzy argumentują nawet, Ŝe język, który został uŜyty
w tym przepisie wskazuje na większe zdecydowanie jego twórców, którzy
starali się tak połoŜyć nacisk konstruując cytowany przepis posługując się
wyrazem „powinien” (shall), iŜ wydawać się moŜe, Ŝe Izba Orzekająca MTK
74
Zob. J. R. W. D. J o n e s, (w:) A. C a s s e s e, P. G a e t a & J. R. W. D. J o n e s (red.), Protection of Victims and Witnesses, The Rome Statute of the International Criminal Court.
A Commentary, t. II, Oxford University Press, Oxford 2002), s. 1356.
75
Art. 67 (1) in principio Statutu Rzymskiego stanowi: „Przy rozstrzyganiu kaŜdego zarzutu
oskarŜenia, z uwzględnieniem postanowień niniejszego Statutu, oskarŜony ma prawo do
publicznego, rzetelnego i bezstronnego procesu (…)”.
92
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
Mechanizmy ochrony świadków…
będzie zmuszona kaŜdorazowo utajnić rozprawę, gdy zeznania będą składane przez ofiarę przestępstwa na tle seksualnym76. Takie ujęcie tematu
poprzez wyraźne stwierdzenie, iŜ jawność postępowań z udziałem pokrzywdzonych na skutek przestępstw tego typu będzie kaŜdorazowo ograniczana,
moŜe na przykład podnieść poziom komfortu kobiet, które wahałyby się, czy
złoŜyć zeznania, co moŜe przyczynić się do ich większej śmiałości w tym
zakresie. Nierzadko ma miejsce bowiem sytuacja, iŜ kobiety, które stały się
przedmiotem przemocy seksualnej, powstrzymują się przed dzieleniem się
swoimi doświadczeniami, obawiając się, iŜ ich toŜsamość czy treść zeznań,
która pozwoli na ich łatwą identyfikację, zostanie ujawniona szerokiej publiczności. W tym kontekście rozwiązania przyjęte w prawie MTK naleŜy
uznać za właściwe, idące w dobrym kierunku i zapewniające daleko idącą
ochronę pokrzywdzonym.
Jednocześnie jednak art. 68 (2) Statutu Rzymskiego nie obejmuje
wszystkich zagadnień związanych z ograniczaniem jawności postępowań
prowadzonych przed MTK. Jedynymi dwoma, które zostały wymienione
w treści przepisu, są: utajnienie rozprawy oraz zezwolenie na przedstawienie
dowodów przy uŜyciu przekazu elektronicznego lub innych specjalnych
środków. Dodatkowe mechanizmy ochrony świadków utajniające ich toŜsamość przed publicznością ujęto w Regule 87 (3) RPD MTK. Podkreślić naleŜy, iŜ zastosowanie poniŜszych instrumentów dotyczyć moŜe takŜe innych
osób naraŜonych na niebezpieczeństwo z powodu zeznań złoŜonych przez
świadka. Reguła zawiera listę tych mechanizmów, jak i okoliczności, których
zaistnienie moŜe skutkować ich zastosowaniem. Instrumentami, o których
zastosowaniu w razie konieczności moŜna zadecydować, są kolejno: 1) usunięcie z akt postępowania wszystkich danych oraz informacji umoŜliwiających identyfikację danej osoby; 2) zobowiązanie Prokuratora, obrony i innych uczestników postępowania do nieujawniania informacji osobom trzecim; 3) przeprowadzenie przesłuchania za pomocą elektronicznych środków,
w tym aparatury zniekształcającej głos lub wizerunek, w szczególności wideokonferencji takŜe o zamkniętym obiegu oraz z wykorzystaniem aparatury
dźwiękowej; 4) stosowanie pseudonimu; oraz 5) wyłączenie jawności postępowania. Posiedzenie w przedmiocie zastosowania powyŜszych środków
powinno być prowadzone z wyłączeniem jawności. PowyŜszy katalog instrumentów ochronnych musi być potraktowany jako otwarty, jednakŜe wydaje się, Ŝe obejmuje on pełen wykaz instrumentów, które mogą zostać skutecznie wykorzystane dla ochrony osób składających zeznania oraz tych,
których zeznania dotyczą.
Spośród wszystkich instrumentów ograniczających jawność postępowania w prawie MTK jedynie prowadzenie postępowania in camera moŜe jest
76
A.-M. L. M. d e B r o u w e r, Supranational…, op. cit., s. 242.
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
93
K. Kremens
uznawane za naruszające prawo oskarŜonego do publicznego procesu77.
Pozostałe mechanizmy z tego zakresu, w tym prezentacja dowodów z wykorzystaniem przekazu elektronicznego lub innych środków o charakterze specjalnym, zdaniem doktryny nie ograniczają tego prawa78. Publiczność i osoby postronne będą w stanie brać udział w postępowaniu i obserwować przebieg rozprawy, nawet jeŜeli świadek będzie ukryty za pseudonimem lub gdy
jego głos będzie zmieniony, a nawet, jeŜeli będzie składał zeznania za pośrednictwem połączenia wideo. Zastanowić się jednak naleŜy, czy powyŜsze
przekonanie nie jest za daleko idące. O ile istotnie nadanie anonimu świadkowi oraz zmiana jego głosu w toku prowadzonego przesłuchania nie powoduje ograniczeń w prawie do publicznego procesu, o tyle wątpliwości powstają w przypadku wymazywania danych umoŜliwiających identyfikację
świadka, jeŜeli równocześnie miałyby odnosić się do stanu faktycznego
sprawy czy dowodów w jej toku podnoszonych. TakŜe zastosowanie urządzeń pozwalających na wideokonferencję o jednostronnym zamknięciu obiegu, gdy świadek nie widzi oskarŜonego, budzi uzasadnione wątpliwości co
do naruszenia uprawnienia oskarŜonego do bezpośredniego przesłuchania
świadka zeznającego przeciwko oskarŜonemu. W tym zakresie zastrzeŜenia
podnoszone w toku postępowań przed trybunałami ad hoc pozostają dalej
aktualne.
Jednocześnie Reguła 87 (1) MTK RPD nakłada na Izbę Orzekającą obowiązek uzyskania zgody świadka, zanim jeszcze którykolwiek z instrumentów ochronnych zostanie zastosowany. Osoba objęta ochroną powinna
wprost wyrazić swoją zgodę na zastosowanie danej instytucji, co stanowi
postęp w stosunku do wcześniejszych uregulowań znanych z procesów
przed trybunałami ad hoc. Wcześniej decyzja w tym zakresie leŜała wyłącznie w gestii Izby Orzekającej. UmoŜliwienie zajęcia stanowiska świadka
w tym przedmiocie i uwzględnienie jego decyzji bez wątpienia podnosi poziom komfortu w toku składanych zeznań.
Utajnienie toŜsamości świadka przed oskarŜonym i obroną (świadek
anonimowy)
Prawo Międzynarodowego Trybunału Karnego, podobnie jak prawo MTKJ i MTKR, nie zakazuje utajnienia toŜsamości świadka wobec oskarŜonego
i jego obrońców, co, jak juŜ uprzednio podkreślono, w większym stopniu narusza prawo oskarŜonego do rzetelnego procesu, niŜ ma to miejsce przy
zastosowaniu środków ograniczających jawność postępowania wobec pu77
Ale zob. ibidem, s. 243, gdzie autorka argumentuje, iŜ prowadzenie postępowania z wyłączeniem jawności nie jest ograniczeniem praw oskarŜonego do publicznego i rzetelnego
procesu.
78
Tak S. Z a p p a l a, Human Rights in International Criminal Proceedings, Oxford University
Press, Oxford 2003, s. 238.
94
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
Mechanizmy ochrony świadków…
bliczności. Ten mechanizm ochronny świadków powinien być stosowany,
jeŜeli w ogóle, z wielką ostroŜnością i jedynie w wyjątkowych przypadkach,
albowiem narusza wprost prawo oskarŜonego do bezpośredniego przesłuchania świadka79. Doświadczenie trybunałów ad hoc równieŜ w tym zakresie
niewątpliwie będzie towarzyszyć uczestnikom postępowań w toku procesów
toczących sie przed MTK.
Ani Statut Rzymski, ani MTK RPD nie zawierają wyraŜonych wprost
unormowań dotyczących nadawania świadkom statusu świadków anonimowych nawet w odniesieniu do postępowania przygotowawczego. Uznać naleŜy, iŜ brak uregulowania w tym zakresie w prawie MTK stanowi wynik starcia się dwóch poglądów w toku posiedzeń komisji przygotowawczej, która to
dyskusja nie przyniosła oczekiwanego konsensusu80. Mimo to uznać moŜna,
iŜ Izby Orzekające MTK mają moŜliwość, na podstawie ogólnej delegacji
zawartej w art. 68 (1) Statutu Rzymskiego pozwalającej na zastosowanie
„stosownych środków” (appropriate measures), zadecydować o utajnieniu
toŜsamości świadka wobec oskarŜonego i jego obrońcy81. TakŜe treść Reguły 88 (1) MTK RPD uprawnia Izby do zastosowania „szczególnych środków” (special measures), ułatwiających złoŜenie zeznań, które mogą wykraczać poza te wyliczone w przepisie. Tak więc to w zakresie władzy dyskrecjonalnej Izb Orzekających w procesach przed MTK pozostaje kwestia, czy
nadanie świadkowi statusu świadka anonimowego zostanie uznane za jeden
ze „stosownych” bądź „szczególnych” środków ochrony. ZłoŜenie tak waŜnej
decyzji w ręce składów orzekających nie moŜe zostać uznane za pozytywne.
Pozwala bowiem poszczególnym składom sędziowskim na zbyt daleko idącą
dowolność w tym zakresie. W moim przekonaniu tego rodzaju decyzje, skoro
były tak trudne do podjęcia, iŜ nie udało się wypracować kompromisu na
etapie tworzenia prawa MTK, nie powinny być pozostawione decyzji sędziów
trybunału w poszczególnych składach. Zwłaszcza, iŜ doświadczenie trybunałów ad hoc pokazuje, iŜ prawnicy (w tym sędziowie trybunałów) nad wyraz
często mają tendencję do preferowania rozwiązań zaczerpniętych z systemów prawnych, z których się wywodzą82. W literaturze podkreśla się, iŜ najbardziej prawdopodobnym scenariuszem będzie przyjęcie działań dwutorowo w zaleŜności od pochodzenia sędziów z tradycji anglosaskiej – wrogiej
79
Art. 67 (1) (e) in principio Statutu Rzymskiego stanowi, iŜ oskarŜony jest uprawniony do
„przesłuchania lub spowodowania przesłuchania świadków oskarŜenia i zapewnienia obecności i przesłuchania świadków obrony na tych samych warunkach, co świadków oskarŜenia”.
80
A.-M. L. M. d e B r o u w e r, Supranational…, op. cit., s. 252.
81
Ibidem.
82
Zob. P. M. W a l d, The International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia Comes of
Age: Some Observations on Day-To-Day Dilemmas of an International Criminal Court, Washington University Journal of Law and Policy 2001, vol. 5, s. 87–118.
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
95
K. Kremens
instytucji świadka anonimowego, bądź kontynentalnej – sprzyjającej tej instytucji83.
Instrumenty ochrony świadków w sprawach dotyczących przestępstw
o charakterze seksualnym
Twórcy prawa MTK zdecydowali się kontynuować drogę obraną przez
trybunały ad hoc i wprowadzili do MTK RPD szczególnego rodzaju instrumenty ochrony świadków zeznających w sprawach o charakterze seksualnym. Uwzględnienie tych uregulowań w Statucie Rzymskim od samego początku nie budziło wątpliwości84. Unormowania odnoszące się do braku wymogu prezentowania dowodów potwierdzających inne dowody, zakazu powoływania się na zgodę pokrzywdzonego i niedopuszczalność dowodu na
okoliczność Ŝycia intymnego osoby pokrzywdzonej, nie zostały sformułowane jednak w jednym miejscu na wzór Reguły 96 MTKJ/R RPD, lecz zostały
rozproszone w róŜnych miejscach MTK RPD. Niewątpliwie sformułowane
zostały w sposób bardziej szczegółowy w stosunku do rozwiązań, na których
były wzorowane, co niekoniecznie automatycznie oznacza lepszą ochronę
pokrzywdzonych i świadków.
Reguła 63 (4) MTK RPD stanowi, iŜ „(z zastrzeŜeniem art. 66 (3) (domniemanie niewinności – przyp. autora) Izba nie moŜe ustanowić prawnego
wymogu, by potwierdzenie dowodów było konieczne dla udowodnienia jakiejkolwiek zbrodni podlegającej jurysdykcji trybunału, w szczególności
zbrodni związanej z przemocą seksualną”. Podkreślenia wymaga, iŜ Reguła
63 zatytułowana została „Ogólne postanowienia dotyczące dowodów”, co,
wraz z odniesieniem się w treści cytowanego paragrafu do wszystkich przestępstw, pozwala przyjąć, iŜ brak konieczności potwierdzania zeznań świadków innymi dowodami stanowi ogólnie przyjętą zasadę w prawie MTK.
Wskazanie, iŜ zasada ta dotyczy „w szczególności” przestępstw o charakterze seksualnym, wzmacnia jedynie przedmiotową regulację. Rozciągnięcie
przedmiotowej zasady na wszystkie dowody pozwoli stronom i sędziom na
pełne stosowanie jej w kaŜdej sytuacji i wypracowanie spójnej praktyki w tym
zakresie, co takŜe sprawi, iŜ pokrzywdzeni w sprawach dotyczących przestępstw na tle seksualnym będą chętniej składać zeznania.
MTK RPD zawierają szczegółowe unormowania odnoszące się do zakazu powoływania się przez obronę na zgodę pokrzywdzonego na odbycie aktu seksualnego. Reguła 70 wprowadza de facto zakaz domniemania zgody
na przemoc seksualną w jakiejkolwiek formie, stanowiąc, iŜ: „w sprawach
83
Zob. m.in. A.-M. L. M. d e B r o u w e r, Supranational…, op. cit., s. 252 oraz R. S. L e e
(red.), The International Criminal Court. Elements of Crimes and Rules of Procedure and
Evidence, Transnational Publishers, Ardsley 2001, s. 453.
84
Zob. J. R. W. D. J o n e s, , (w:) A. C a s s e s e i in., Protection…, op. cit., s. 1360.
96
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
Mechanizmy ochrony świadków…
dotyczących przemocy seksualnej Trybunał kieruje się, a w stosownych wypadkach, stosuje następujące zasady:
− nie moŜna domniemywać zgody pokrzywdzonego na podstawie jakiejkolwiek jego wypowiedzi czy zachowania, jeŜeli uŜycie siły, groźba uŜycia
siły, przymus czy wykorzystanie krytycznego połoŜenia podwaŜyło zdolność pokrzywdzonego do wyraŜenia dobrowolnej i rzeczywistej zgody,
− nie moŜna domniemywać zgody pokrzywdzonego na podstawie jakiejkolwiek jego wypowiedzi czy zachowania, jeŜeli pokrzywdzony nie jest
w stanie wyrazić rzeczywistej zgody,
− nie moŜna domniemywać zgody pokrzywdzonego, jeŜeli pokrzywdzony
milczy lub nie stawia oporu wobec przemocy seksualnej,
− nie moŜna wyprowadzać domniemań co do wiarygodności, charakteru
lub skłonności do zachowań seksualnych pokrzywdzonego albo świadka
na podstawie wcześniejszych lub późniejszych zachowań pokrzywdzonego lub świadka o charakterze seksualnym.
Dodatkowo, Reguła 72 nakłada obowiązek wyłączenia jawności w toku
postępowania, gdy kwestia zgody pokrzywdzonego na akt seksualny ma być
podnoszona. Wydaje się, Ŝe tak szczegółowe regulacje poprawią jakość postępowań z udziałem pokrzywdzonych w przestępstwach na tle seksualnym
poprzez wskazanie wszystkich elementów, na które obrona nie będzie mogła się powoływać.
Ostatnim instrumentem ochrony świadków w postępowaniach dotyczących przestępstw o charakterze seksualnym jest zakaz dowodzenia uprzednich lub późniejszych zachowań seksualnych osoby pokrzywdzonej. Ofiary
nie powinny być wystawiane w toku procesu na nękanie poprzez zadawanie
pytań odnośnie ich Ŝycia seksualnego. Zgodzić się naleŜy z poglądem, Ŝe
dyskusja w tym zakresie, nie mając Ŝadnej wartości dowodowej, generować
moŜe jedynie uprzedzenia85. Takie podejście zaprezentowano w prawie trybunałów ad hoc i powtórzono w Regułach 70 (d) MTK RPD oraz 7186.
W literaturze poddano krytyce odniesienie się w treści Reguły 71 do
art. 69 (4) Statutu Rzymskiego, który stanowi, iŜ „Trybunał moŜe orzekać
o przydatności i dopuszczalności kaŜdego dowodu, uwzględniając między
innymi jego wartość dowodową i negatywny wpływ, jaki dany dowód moŜe
wywrzeć na rzetelność rozprawy lub rzetelną ocenę zeznań świadka, stosownie do Reguł Procesowych i Dowodowych”87. Krytykując odniesienie,
argumentowano, iŜ na podstawie tak przyjętej konstrukcji Izba mimo wszystko będzie mogła dopuścić dowód z wcześniejszych lub późniejszych zacho85
K. K i t t i c h a i s a r e e, International…, op. cit., s. 303.
Reguła 71 stanowi, iŜ „świetle definicji jaki i charakteru zbrodni podlegających jurysdykcji
trybunału oraz z zastrzeŜeniem artykułu 69 ustęp 4, Izba nie dopuszcza dowodów na wcześniejsze lub późniejsze zachowania seksualne pokrzywdzonego albo świadka”.
87
A.-M. L. M. d e B r o u w e r, Supranational…, op. cit., s. 269.
86
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
97
K. Kremens
wań seksualnych osoby pokrzywdzonej, który to dowód jednakŜe nie miałby
podwaŜać wiarygodności, charakteru czy teŜ wskazywania cech predestynujących do miana potencjalnej ofiary. Wydaje się, Ŝe takie wątpliwości stanowią daleko idącą koncepcję teoretyczną i nie znajdują jednak podstaw
w praktyce trybunałów. Wykładania systemowa cytowanych przepisów wydaje się mimo wszystko uniemoŜliwiać przeprowadzenie dowodu z wcześniejszych lub późniejszych zachowań seksualnych ofiary. Niemniej jednak,
skoro tego rodzaju wątpliwości zostały podniesione w literaturze, być moŜe
jaśniejsze sformułowanie Reguł 70 i 71 powinno mieć miejsce.
Podsumowanie
Zarówno prawo trybunałów ad hoc, jak i Statut Rzymski przewidują szereg form ochrony świadków, zaczynając od ograniczeń w jawności postępowania wobec publiczności i mediów, aŜ do całkowitego utajnienia toŜsamości świadka przed oskarŜonym i obroną, a takŜe szczególnego rodzaju mechanizmy ochrony dla pokrzywdzonych przestępstwami na tle seksualnym.
Analiza rozwiązań przyjętych w międzynarodowych trybunałach karnych
pozwala na uznanie, iŜ system ochrony świadków uległ znaczącej ewolucji
od czasu powstania trybunałów ad hoc. W prawie Międzynarodowego Trybunału Karnego dokonano poprawy kilku instytucji i uszczegółowiono rozwiązania przyjęte w Statutach i RPD trybunału jugosłowiańskiego i ruandyjskiego. Pozytywny przykład stanowi m.in. wyliczenie w treści art. 68 Statutu
Rzymskiego podstaw dla zastosowania mechanizmów ochronnych wobec
świadków. TakŜe połoŜenie nacisku na kwestie związane z przestępczością
na tle seksualnym stanowi wyraźny postęp. Na pochwałę zasługuje równieŜ
uregulowanie w prawie MTK obowiązku uzyskiwania zgody świadków na
zastosowanie konkretnych instytucji ochronnych. Ponadto, bardziej kompleksowo opracowano mechanizmy dotyczące utajniania toŜsamości świadka wobec publiczności. Wprowadzenie powyŜszych mechanizmów, naruszających prawo oskarŜonego do publicznego procesu, pozostaje zbalansowane przez prawo świadków do ochrony ich prywatności. Bez wątpienia prawo
MTK jest bardziej szczegółowe, rozbudowane i kompleksowe od prawa trybunałów ad hoc. Nie moŜe to dziwić, gdyŜ bazuje na ich doświadczeniach
i osiągnięciach, a orzecznictwo MTKJ i MTKR stanowiło waŜny element przy
budowaniu rozwiązań prawnych dla MTK.
Poprawa w wielu sferach nie oznacza jednak, iŜ wyeliminowano wszystkie braki, które zostały odnotowane w toku postępowań prowadzonych przed
trybunałami ad hoc. Za najbardziej kontrowersyjny i szczególnie niebezpieczny naleŜy uznać brak uregulowania instytucji świadka anonimowego
w Statucie Rzymskim i MTK RPD. Tę kwestię pozostawiono na wzór trybunału jugosłowiańskiego i ruandyjskiego do rozstrzygnięcia Izbom Orzekają-
98
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
Mechanizmy ochrony świadków…
cym w toku prowadzonych przez nich postępowań. Kwestia o tak doniosłym
znaczeniu powinna w mojej opinii znaleźć swe rozstrzygnięcie poprzez konkretne unormowania zawarte w przepisach prawa, a nie odwoływać się do
władzy dyskrecjonalnej składów orzekających w poszczególnych sprawach.
Zwłaszcza iŜ ten instrument ochronny, naruszając w istotny sposób prawo
oskarŜonego do konfrontacji ze świadkiem, stał się przyczyną licznych kontrowersji na styku prawa anglosaskiego i kontynentalnego.
W moim przekonaniu uznać naleŜy, iŜ wszystkie instytucje dąŜące do
ochrony świadków, a zwłaszcza pokrzywdzonych, powinny być stosowane
ostroŜnie i w sposób wywaŜony. Natomiast w szczególności wyjątkowo powinna mieć zastosowanie instytucja świadka anonimowego, która powinna
zostać obwarowana daleko idącymi rygorami, tak aby była to instytucja jedynie wyjątkowa, zarezerwowana dla ekstremalnych przypadków, tj. procesów
z udziałem dzieci lub ofiar przestępstw na tle seksualnym. Jest to konieczne,
aby międzynarodowe postępowania karne, odbywające się wszak na oczach
społeczności międzynarodowej, nie stanowiły podstawy dla zarzutów, iŜ
oskarŜony został skazany niezgodnie z zasadami rzetelnego procesu, a jedynie dla zaspokojenia oczekiwań pokrzywdzonych.
Mechanisms of witness protection in international criminal proceedings
Abstract
This study examines witness protection solutions that are provided for in
regulations of international criminal courts to protect persons who testify in
international criminal proceedings. The said measures are compared to highlight controversies over different approaches thereto adopted by continental
and Anglo-Saxon legal systems. Discussed are instruments restricting
a public nature of proceedings, the use of anonymous witnesses, as well as
specific mechanisms for protecting aggrieved parties in cases involving sexual offences.
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
99