112Acta Univers a Linguistica 12. 1986

A C T A
U N I V E R S I T A T I S
FOLIA LINCUISTICA
L O D Z I E N S I S
12,
1986
J ó aaf Kqâ
METODY STATYSTYCZNE W BADANIACH DIALEKTOLOGICZNYCH
Wprowadzenie do dialektologii
nia zjawisk językowych
metody liczbowego
było następstwem zwrotu zainteresowań
daczy od opisu statycznego do dynamicznego.
nie tylko rozwoju samej dyscypliny,
bardziej rzeczywistości językowej.
ności,
zwłaszcza fonetycznej,
statystycznych,
ale 1 zmieniającej się
Wprawdzie zjawisko
jednakże
badań
nie było
W pierwszym okresie rozwoju
dialek­
oraz ich zasięg teryto­
Dostrzegane zjawiska wariantywnych realizacji poszczegól­
nych cech,
gwar
coraz
wariantyw-
która stała się przedmiotem
tologii szło raczej o opis cech gwarowych
ba­
Zwrot ten był efektem
znane było bada c z o m od dawna,
ono głównym celem badawczym.
rialny.
przedstawia­
będących rezultatem wewnętrznych tendencji rozwojowych
bądź wpływu języka ogólnego na gwary,
ginesowo i zbywane
stwach od norm
mentaryczne,
cji na temat
traktowane były
drobnymi uwagami o zdarzających się
gwarowych.
odstęp­
Uwagi takie były z konieczności
a tym samym nie mogły stanowić
mar­
frag­
dostatecznej informa­
kierunków nowych tendencji rozwojowych,
a zwłaszcza
stopnia ich nasilenia.
Przełomowy w tym zakresie
w s k i e g o 1, ogłoszony
ne zastąpił autor
Doroszewskiego,
w
okazał się artykuł Witolda Dorosze­
roku 1934,
w k t ó r y m wnioskowanie intuicyj­
w n ioskowaniem opartym na statystyce.
dzięki swej prostocie
skała od razu wielu zwolenników.
stało sporo prac, w których
nalizy zjawisk językowych
Metoda W.
i przejrzystości opisu, zy­
Już w okresie przedwojennym p o w ­
wykorzystywano metodę
(por. prace
ilościowej
H. Friedricha,
J.
a-
Tarna-
t
W. D o r o s z e w s k i ,
Newa aUeaakańcć*
lologiczne” XVI, 193«, ». 249-278.
wai Searotrehy, Prace Fi­
ckiego2
i
stywana
m. in. przez
innych).
W okresie powojennym
Annę Basarę,
metoda ta była w y k o r z y ­
Jana Basarę,
Helenę Zduńską,
3
Janinę Wójtowicz,
Władysława Paryla .
Posługiwanie się metodą statystyczną
szy opis
gwar
w
dwu zjawisk językowych:
zakresie
umożliwia
l) wewnętrznego
realizacji fonetycznych
riantów i poszukiwanie tą drogą
pierwotnego typu
i
socjalnych uwarunkowań
dań dialektologicznych
go, w których
czy ogólnie
Metoda
-
Metoda liczbowego
przedstawiania faktów językowych,
kilku informatorów,
jak to czynił W. Doroszewski.
podstawy do orzekania
zapropo­
została rozbudowana i udoskonalo­
z metodą socjolinowistycznąX Błę­
w
badaniach
i to tylko z najstarszego pokolenia,
Zestawienia liczbowe
wymówień
tak małej liczby osób nie mogą oczywiście
Nawiasem mówiąc,
jest jednym
ba­
.
in. przez powiązanie jej
zyskanych od
staty­
w badaniach języka mówione­
dem metodologicznym byłoby już dziś wykorzystywanie
jedynie
i
stanowi metodę przygotowywania materiału językowego
nowana przez W. Doroszewskiego,
(m.
danej
(językowych
zwłaszcza w owym drugim nurcie
do analizy socjolingwistycznej
na
wa­
wymowy
języka ogólnego
regresu wymowy g w a r o w e j ) .
styczna jest wręcz nieodzowna
zróżnicowania
(opis inwentarza
gwary);
2) interferencji gwary
precyzyjniej­
u-
stanowić
o typie wymowy w całej badanej społeczności.
problem doboru
odpowiedniej liczby informatprów
z najsłabszych punktów tej metody.
Brak
zobiektywi-
2 P o r . H. F r i e d r i c h ,
S t u d i a nad nosowością w gwarach Mazowsza,
W arszaw a 1937;
t e n ż e ,
Samogłoski nosow e ые wsi Leszczydół pow.
Puł­
tusk ze stanowiska metody ilościowej, " S p ra w o z d a n ia z P o s ie d z e ń K o m is ji Jezykowej
Towarzystwa Naukowego Warszawskiego*' I, 19371 s. 60-68;
J. Г а г S t u d i a porównawcze nad geografią wyrazów (Polesie - Mazowsze i.
W arszaw a 1937.
3 Por. A. B a s a r a,
Studia nad wokalizmem w gwarach Mazowsza (.samo­
głoski ustne), Wrocław 1965;
J. B a s a r a ,
W sprawie palatalizacji spół­
głosek tylnojęzykowych k, g, X we wschodniej części Mazur,
Poradnik Języko­
wy” 1956, s. 2 2 1 -2 2 8 ;
H. Z d u ń s k a ,
Studia nad fonetyką gwar mazowie­
ckich. Konsonantyzm, Wrocław 1965;
J. W 6 j t o w i с z,
O zanikaniu ma­
zurzenia w niektórych gwarach polskich, "Praçe F ilalogicxne 3JVIÏI, 1
zw
3 , s. 1 2 3 , 131;
W. P a r у 1,
Uymowa ą pochylonego u osiedleńców z Ży­
wiecczyzny w Sidzinio w pow. grodkowskim (2 problematyki integracji językowej
na Ziemiach Zachodnich), "Rozprawy Komisji Językowej Wrocławskiego Towarzy­
stwa Naukowego" X, 1976, s. 91-118.
*
Por. R. p i ę t k o w a ,
Socjologiczne uwarunkowania
wariantywności
fonetycznej w języku mówionym katowiczan, "Analizy i Syntezy" 1979, Socjon а с к i.
lingwistyka,
z. 2, s. 105-120.
kowanych,
matematycznych kryteriów
takiego doboru
zmusza
bada­
czy do rozstrzygnięć intuicyjnych i arbitralnych.
Jakkolwiek błędu związanego
nie spotyka się już we
z ilością badanych
współczesnych pracach,
szczenie poczynione' przez W. Doroszewskiego,
przez Mieczysława Małeckiego5 ,
dzi mianowicie
o
trakcie rozmowy
upr o ­
nadal występuje w badaniach.
informatorem.
tatywny dla mowy danej
środowiska,
to drugie
a skrytykowane ostro
traktowanie materiału językowego
z
informatorów
Cho­
uzyskanego
jednostki w kontaktach z członkami własnego
a zwłaszcza rodziny?
Pytanie to jest
zwłaszcza obecnie, kiedy mieszkańcy wsi
stają się Ы lingwistami.
uzasadnione
w coraz więk s z y m zakresie
W tym kontekście
wyniki badań
mogą być
również mylące, mimo uwzględnienia sporej ilości informatorów
bardzo zróżnicowanym wieku.
się wydaje,
z
Wątpliwość takich badań wynika,
nie u ś w ł.adamiania sobie
podstawowego pytania,
stoi przed współczesnym dialektologiem;
stracji wariantów realizacyjnych
stopnia
czy zmierza się do
i mechanizmów integracji gwary
statystycznej
Wszystkie twierdzenia,
cie rzeczy
-
człowiek obcy
w takich pracach
języka ogólnego,
jak
jakie
reje­
z
językiem ogólnym,
kodu
tj.
sekundar-
że przy pomocy
metody
dokonuje się opisu współczesnego stanu gwary,
zują się iluzjami, o ile badania takie
precyzyjniej
o
w danej gwarze, czy też do opisu
do o pisu stopnia opanowania przez mieszkańców wsi
nego (ogólnego)?
w
Czy materiał taki jest reprezen­
oka­
prowadzi nieautochton (lub
dla badanej społeczności).
uzyskuje się opis stanu
W grun­
opanowania
tzn. opis poziomu bilingwalności informatorów, a
nie opis autentycznego stopnia zachowania gwary
stwa od norm systemowych gwary
(trwałe
odstęp­
nie są przecież tożsame z poziomem
bilingwizmu jednostki).
Ostrożność w interpretowaniu
ploratora-nieautochtona
m a t e riału zebranego
informator stara się p o ­
(w miarę jego opanowania ),
tego,
czy eksplorator posługuje się
wym.
Wybór kodu ogólnego przez informatora
tyle względami językowymi
nia się),
eks-
w ynika ze specyfiki sytuacji badawczej. W
kontakcie z eksploratorem (z osobą obcą)
sługiwać kodem ogólnym
przez
niezależnie od
k o d e m ogólnym, czy też gwaro­
uwarunkowany jest nie
(koniecznością precyzyjnego
ile prestiżem społecznym,
porozumie­
jaki wyznacza posługiwanie się
5
Por. М. M a ł e с к i,
Nowsze kierunki dialektologii,
skiego Towarzystwa Językoznawczego" VII, 1938* s. 36-37,
"Biuletyn Pol­
gwarą w
kontakcie
oficjalnym.
na ogólny następuje nawet
ile któraś z nich
w
Co więcej
kontakcie
zmiana kod u gwarowego
nie zna danej gwary (najczęściej
ze zmianą wyboru leksykalnego,
Niestety,
informacje
stopnia wzajemnej znajomości
informatorem
oraz innych okoliczności
nej rozmowie
(nie bez znaczenia okazuje się też
kiej rejestracji)
wiąże się
to
co powoduje jednak zazwyczaj zmia­
nę typu realizacji fonetycznej).
sytuacji badawczej,
-
najbliższych sobie osób, o
na
temat
eksploratora
z
towarzyszących rejestrowa­
sama forma
są w pracach dialektologicznych
jane.lub zbywane krótkimi uwagami, co powoduje
ta­
zupełnie pomi­
eliminowanie tych­
że okoliczności w samej interpretacji zebranego materiału.
Innym problemem rzutującym
na adekwatność opisu
nego są te fragmenty rozmowy eksploratora
rych osoba badana przechodzi na swój kod p r y m a m y ,
Są to najczęściej
momenty śmiechu,
cia emocjonalnego itp.
tzn.
gwarowy.
Zmianę kod u notuje się wówczas
toda statystyczna okazuje się bezradna.
stkie wymówienia uzyskane
w
I w tym punkcie
zarówno te z
zwykło się traktować równorzędnie.
Jest
to
jak wspomniano wyżej, warianty-
zmiany kod u wywołanej
strukturalne. . Językowym przejawem
wariantywne realizacje
me­
jak i z fragmentów emocjo­
wność realizacji gwarowych i (opozycyjnie) literackich
często rezultatem
bardzo
W praktyce badawczej wszy­
w trakcie jednej rozmowy,
fragmentów nacechowanych emocjonalnie,
poważne uproszczenie opisu, gdyż,
któ­
żartów, gniewu, wzrostu napię­
zróżnicowanych czasowo odcinkach wypowiedzi.
nalnie neutralnych,
statystycz­
z informatorem, w
jest nader
czynnikami innymi
takich właśnie zmian
niż
kodów są
tych. samych cech w tych samych formach (na­
turalnie u tego samego informatora).
w a przyjmowane przez dialektologów
Niestety,
uproszczenie to by­
z całkowitym milczeniem,
jeśli
nie liczyć drobnych wzmianek o występowaniu tego zjawiska.
W praktyce badawczej nie znajdujemy nawet prób rozwiązania te­
go problemu.
Językowe procesy Integracyjne, głównie z zakresu fo­
netyki, najczęściej i najchętniej
przedstawia się w oparciu
proste zestawienia liczbowe wymówień gwarowych
przecież żeby te właśnie zestawienia
(tzn.
systemów gwarowych),
nasilenie
trwa­
nie zaś indywidualny
winien b y ć przeanalizowany
wszystkich strukturalnych,
A
i aby doku­
przypadek uwarunkowany stresową zazwyczaj sytuacją badawczą,
brany materiał językowy
o
literackich.
były wiarygodne
mentowały autentyczny etap rozwoju gwary
łych odstępstw od nor m
i
w
ze­
kontekście
a zwłaszcza pozaetrukturalnych uwarun-
к owad wymowy w a r i a n t y w n e j .
W przeciwnym w ypadku
dane liczbowe nie
odzwierciedlają ani poziomu bilingwizmu informatora (skoro
s łę do zestawień
wymówienia uzyskane
samokontroli językowej rozm&fcy,
nalnego),
w momentach
np. śmiechu, wzburzenia
ani tym- bardziej faktycznego poziomu
z językiem ogólnym (skore na równi
w y nacechowane
włącza
rozluźnienia
emocjo­
integracji
gwary
traktuje się fragmenty
rozmo­
i nie nacechowane emocjonalnie).
Wo bec zasygnalizowanych
powyżej niezwykle
kowań samej wariantywności fonetycznej
tość wykorzystywanej od lat
złożonych
zmniejsza się znacznie w a r ­
metody st a t y s t y c z ne j . Z drugiej
nak strony uwzględnienie podnoszonych tu czynników,
zastrukturalnych,
zwłaszcza
jest w opisie statystycznym rzeczą
wykonalną do końca, gdyż
uwarun­
(a tego w y m a g a statystyka)
cechowanymi 1 nie nacechowanymi
po-
w prost nie­
niemożliwe jest chyba w praktyce
prowadzenie ostrej granicy
jed­
prze­
między na­
emocjonalnie fragmentami w y p o w i e ­
dzi informatora.
Interesującą propozycją statystycznego ujmowania stosunku gwa­
ry do języka ogólnego jest metoda Ulricha Ammona^. Określanie sto­
pnia zróżnicowania gwary
na podstawie skali
zykiem ogólnym
w stosunku do języka ogólnego odbywa się
(tzw. Stufenleiter)
w zakresie realizacji
nym stopniem takiej skali
średnie )
różnic między gwarą a ję­
poszczególnych cech. Kolej­
(mogą tu wchodzić w grę
realizacje p o ­
przyporządkowuje się wartości liczbowe, które
podstawę do określania tzw. poziomu dialektycznego.
zaletą metody
U. *jnmona jest możliwość określenia
cy poziomu dialektycznego
Niestety,
o
zwłaszcza
przydatności tej metody
w
zaś
w
bada­
badaniach zjawiska interferencji
gwar i języka ogólnego, gdyż, jak dotąd,
w polskiej dialektologii
nie podejmowano prób weryfikacji tejże metody.
że z uwagi na
na wyższych
musi obejmować co najmniej 200 wyrazów.
trudno orzekać
niach gwar polskich,
językowych
N a płaszczyźnie fonetycznej wystarczy,
U. Airoona, uwzględnić ciąg 50 wyrazów,
poziomach ciąg taki
Niewątpliwy
przy jej pomo­
na wszystkich płaszczyznach
- od fonetyki po składnię.
według
stanowią
Wydaje się jednak,
swą w szechstronność zasługuje ona na większe zainte­
resowanie.
Podjęcie przez dialektologów,
^ Por.
39-41.
U. A m a o n,
Probleme der
zwłaszcza w ostatnim
dziesię-
Soziolinguistik, Tübingen 1973,
s,
cioleciu, intensywnych badart
nego
w
zakresie słownictwa
się zasadą
przede wszystkim
Badania takie
języka
nikiem integracji,
ogólną liczbę nazw
na
pory
Ziemiach
Za­
regional­
wyraża się tu w s p ó łczyn­
przedstawił Zygmunt
"dzieląc liczbą, tych
których reprezentanci użyli
(lub nazw ogólnopolskich)
również
tej
różnych grup
którego zasady obliczania
Wskaźnik ten uzyskuje się,
regionalnych,
ogól­
posługiwania
prowadzono do
w środowiskach przesiedleńców
Stopień integracji leksykalnej
nych (wywodzących się z tych samych wsi)
Zagórski7 .
i
liczbowego przedstawiania zjawisk językowych
na tym poziomie językowym.
chodnich.
nad integracją gwar
spowodowało konieczność
nazwy
grup
ogólnopolskiej
w odniesieniu do danego desygnatu przez
(więc łącznie z nazwami gwarowymi)
tegoż
de­
sygnatu, których użyli reprezentanci
wszystkich badanych grup reO
gionalnych" . Wartość tak obliczanego współczynnika
integracji
waha się od zera do jedności.
Przydatność w badaniach tak określonego współczynnika integra­
cji zweryfikują z pewnością
tyczne w tej dziedzinie.
nowe propozycje teoretyczne
sposób gromadzenia materiału.
w badaniach integracji
i pra k ­
Kwestią dyskusyjną pozostaje znów jednak
Chodzi
tu mianowicie
o
leksykalnej kwestionariuszy,
przydatność
ankiet
itp.
9
Zagadnienie to omawiam szerzej
nę generalną zasadę:
w innym miejscu
kwestionariusze,
informować - w wypadku słownictwa
(ogólnopolskiej),
mowie.
-
,
za.tem
ankiety itp.
pr z y p o m ­
mogą
o znajomości formy
jedynie
obocznej
a nie o jej wykorzystywaniu w żywej, codziennej
Powyższy problem wynika oczywiście
г coraz
powszechniej­
szego bilingwizmu współczesnych mieszkańców wsi. Przypomnijmy
szcze w tym miejscu:
integracja to nie bierne,
wanie kodu sekundarnego,
norm systemowych
inaczej mówiąc:
je­
lecz czynne opano­
trwałe odstępstwa
pierwotnej wymowy gwarowej,
od
przejawiające się w
spontanicznych, nieoficjalnych wypowiedziach.
Jak widać, dyskutowanie przydatności metod statystycznych
badaniach dialektologicznych
sprowadza się w zasadzie
najistotniejszych zagadnień:
1) konieczności bardzo
do
w
dwóch
precyzyjnego
Por. Z. Z a g ó r s k i ,
Z p r o b le m a ty k i badań i n t e g r a c ji
ję z y k o w e j
n a Z i e m i a c h Z a c h o d n i c h , {w:] T r a d y c j a i p r z e m i a n a .
S t u d i a na d d z i e j a m i
i
w s p ó ł c z e s n y k u l turą ludowĄ,
Poznań 1978, s. 275-280.
8
Z. Z a g o r s k i ,
g
op. cit.,
s. 249.
E. H o m y ,
W s p ó łc z e s n e gw ary
P o m o rza Ś r o d k o w e g o .
d iu m s o c j o l i n g w i s t y c z n e ,
"Język Polski" Uli', 1982. s. 220-225.
Rec. z pracy
S tu ­
formułowania celów badawczychj
właściwych metod
badawczym.
celów
2) rygorystycznego
gromadzenia materiału,
Stosowanie metod statystycznych
prowadzi nieuchronnie do
przestrzegania
odpowiadających
przy
celom
niedookreśleniu
zafałszowania wyników badawczych.
Z drugiej strony trzeba jednak stwierdzić,
statków wykorzystywanych dotychczas
że
mimo w i e l u
n i edo­
w dialektologii metod liczbo­
we go przedstawiania zjawisk językowych
ich ostateczna przydatność
zwłaszcza w badaniach fakultatywności wymowy gwarowej i ogólnopol­
skiej, nie może być kwestionowana.
się bowiem jedynym wymie r n y m
cej się integracji gwar
i
Dokumentacja liczbowa
staje
i porównywalnym miernikiem nasilają­
języka ogólnego.
Uniwersytet Jagielloński
Józef K ąś
STATISTICAL JCTHOÎVS IN DIALECTOLOGY
Statistical methods
tological research
which concentrate« on the 'mutual
language and dialects.
research.
lected.
Their usefulness
The numerical presentation
be combined
ter of the
are an indispensable instrument
with differentiation
research situation
for modern
influence of
is especially visible
of linguistic phenomena
between the official
dialec­
general
in
phonetic
nw3 t,
however,
and unofficial charac­
during which the linguistic
material
is
col­