Polityka 8 korekta 2.indd

Publikowanie, kopiowanie, przetwarzanie oraz wykorzystanie całej lub części artykułów i grafik bez zezwolenia jest zabronione.
DZIAŁANIA PARTNERÓW SPOŁECZNYCH
W OBLICZU KRYZYSU EKONOMICZNEGO
Barbara Surdykowska
Dział Ekspercki
przy Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność”
WPROWADZENIE
Artykuł ma na celu przedstawienie przykładów
działań podejmowanych przez partnerów społecznych (związki zawodowe i organizacje pracodawców)
w obliczu kryzysu ekonomicznego w państwach Unii
Europejskiej i będących wynikiem dialogu: dwustronnego lub trójstronnego. Działania te podejmowano
na różnych poziomach: przedsiębiorstw, branż czy
w skali ogólnokrajowej w postaci pakietów antykryzysowych. Ukierunkowane były w dużej mierze na
ochronę rynku pracy (Stelina 2010, s. 5). Pytanie o to,
w jaki sposób kryzys wpłynął (i nadal wpływa) na
dialog społeczny w Unii Europejskiej, jest cały czas
otwarte1. Wyraźnie się już podkreśla, że wszelkie
działania antykryzysowe są bardziej skuteczne, gdy
podejmowane są przy udziale partnerów społecznych (EC 2009a; Eurofound 2009, s. 15; Rychly 2009,
s. 25–28).
W tym miejscu można tylko zasygnalizować, że
związki zawodowe i organizacje pracodawców miały
różne podejście do tego, jaki generalnie kierunek działań powinien być przyjęty: te pierwsze podkreślały potrzebę zwiększenia publicznych inwestycji, które
„wpompują” środki w takie dziedziny, jak rozwój infrastruktury czy edukacja, a organizacje pracodawców
akcentowały m.in. konieczność obniżenia podatków,
co pozwala na większą konsumpcję indywidualną czy
wzrost inwestycji. Wyraźnie artykułowany był jednak
wspólny pogląd o potrzebie aktywnych działań ze strony państwa (Demetriades, M. Kullander 2009, s. 2).
Jeżeli mowa o aktywności państw członkowskich,
to widać w ich działaniach kilka powtarzających się
elementów (Mandl, Salvatore 2009). W programach
antykryzysowych często występowały takie działania, jak: bezpośrednie wsparcie finansowe przedsiębiorstw (pożyczki lub gwarancje ułatwiające dostęp
do środków finansowych); obniżenie podatków i składek ubezpieczeniowych; działania mające zwiększyć
popyt wewnętrzny (np. obniżenie podatków dochodowych lub podniesienie minimalnego wynagrodzenia); działania na rynku pracy (np. obniżka pozapłacowych kosztów pracy) czy wsparcie ogółu obywateli
(świadczenia rodzinne, mieszkaniowe).
Należy także zwrócić uwagę, że w działaniach antykryzysowych państw członkowskich wyraźny był
element promowania ekologicznej gospodarki (co
jest związane z takimi celami, jak ochrona środowiska, redukcja gazów cieplarnianych, promowanie
energooszczędnych technologii czy wykorzystania
odnawialnych źródeł energii). Szacuje się, że państwa przeznaczyły na te cele od 2% (Włochy) do 21%
(Francja) środków w pakietach antykryzysowych (Nikolova 2009).
Unijną koordynację działań ratunkowych wobec
gospodarek realizowano przez przedsięwzięcia zapisane w European Economic Recovery Plan z 26 listopada 2008 r. Przeciwdziałaniu skutkom kryzysu służyć miało także wprowadzenie ułatwień w dostępie
do środków z Europejskiego Funduszu DostosowaPolityka Społeczna nr 8/2010
nia do Globalizacji oraz modyfikacje w zakresie dostępu do środków z Europejskiego Funduszu Społecznego (np. możliwość wykorzystywania środków
z okresu budżetowego 2000–2006 do czerwca 2009 r.,
możliwość finansowania działań ze środków EFS
w 100%, czy zmniejszenie obciążeń biurokratycznych) (Hurley i in. 2009, s. 94).
Trzeba również podkreślić rolę źródeł finansowania działań antykryzysowych w nowych państwach
członkowskich, opierających się w pewnej części na
funduszach strukturalnych UE. Za przykład może służyć Bułgaria, gdzie stworzony w styczniu 2009 r. Narodowy Plan Działań na rzecz Zatrudnienia współfinansowany jest z Programu Operacyjnego Rozwój
Zasobów Ludzkich 2007–2013 oraz Programu PHARE. Podobnie węgierski Nowy Plan Rozwoju finansowany jest w dużej mierze ze środków Europejskiego
Funduszu Społecznego.
Przedmiotem artykułu nie są działania państw
członkowskich, ale partnerów społecznych. Okres
kryzysu może w różny sposób wpływać na relacje
między partnerami społecznymi. Z jednej strony może powodować zaostrzenie konfliktów przez koncentrowanie się stron na obronie własnych interesów,
z drugiej zaś może doprowadzić do tego, że partnerzy społeczni zaczną uznawać korzyść wynikającą
z konstruktywnych wspólnych działań. W przeszłości
mieliśmy już do czynienia z tym drugim podejściem
– okres kryzysu końca lat 80. ubiegłego wieku w Irlandii czy wspólnych działań partnerów społecznych
w tym samym czasie w Holandii (tamże, s. 8).
TŁO EKONOMICZNE – RYNEK PRACY
W drugim kwartale 2009 r. PKB był w państwach
UE-27 średnio o 5,5% niższy niż rok wcześniej (sytuacja w poszczególnych państwach członkowskich była
oczywiście zróżnicowana – na Litwie spadek ten wynosił 20%, Polska odnotowała 1% wzrostu PKB)2.
W poszczególnych krajach różne branże zostały dotknięte kryzysem w różnym stopniu i nie w tym samym momencie. Niewątpliwie przemysł samochodowy i budownictwo odczuły kryzys wyjątkowo silnie na
jego początku.
Obserwując sytuację na rynku pracy UE-27 widać, że od początku 2008 r. sytuacja pogarszała się,
ale do czwartego kwartału 2008 r. przedsiębiorstwa
były w stanie podejmować alternatywne działania
wobec zwolnień pracowników. Od tego momentu
mamy do czynienia z wyraźnym pogorszeniem się
sytuacji na rynku pracy. Według danych European
Restructuring Monitor w pierwszym kwartale 2009 r.
zlikwidowano 219 390 miejsc pracy, a w drugim kwartale – 124 888. Największą liczbę utraconych stanowisk pracy odnotował sektor samochodowy, sprzedaż, usługi finansowe i przemysł przetwórczy.
Dane dla UE-27 wskazują, że do czerwca 2009 r.
stopa bezrobocia rosła, co oznacza wzrost o 2 pkt.
proc. w stosunku do czerwca 2008 r. (odnotowano
5 mln osób więcej bezrobotnych w czerwcu 2009 r.
15
w stosunku do czerwca ubiegłego roku)3. W latach
2008–2009 wyraźnie zwiększyła się także liczba miejsc
pracy „utraconych” ze względu na bankructwa przedsiębiorstw (z 14% do 21%; Hurley i in. 2009, s. 48).
Należy podkreślić że te negatywne zmiany odczuły głównie osoby młode (co znalazło swój oddźwięk
w działaniach partnerów społecznych) – w 2009 r.
bezrobocie tych osób zwiększyło się w UE-27 z 15,3%
do 19,6%.
Generalnie sytuacja na rynku pracy pogorszyła się
we wszystkich państwach członkowskich, z tym że
najdramatyczniej wygląda ona w Hiszpanii, państwach bałtyckich i Irlandii. Powyżej średniej unijnej
bezrobocie wzrosło w Szwecji i Danii. Z lepszą sytuacją (w odniesieniu do średniej UE) mamy do czynienia w Niemczech, Francji, Austrii i Holandii, gdzie
– jak się ocenia – najefektywniej wykorzystano takie
narzędzia, jak skrócony czas pracy, częściowe bezrobocie czy elastyczność czasu pracy, jako alternatywy
wobec zwolnień pracowników (EC 2009b, s. 4).
JAK RATOWAĆ MIEJSCA PRACY
NA POZIOMIE PRZEDSIĘBIORSTWA?
Gdy spogląda się na narzędzia, którymi się posługiwali partnerzy społeczni, najczęściej można wskazać na: skrócony czas pracy (i mechanizmy wsparcia
pracowników objętych skróconym czasem pracy),
zamrożenie płac, redukcję płac proporcjonalną do
obniżenia wymiaru czasu pracy, wprowadzenie elastycznych elementów płacy, dobrowolne i niedobrowolne zwolnienia (które mogły być połączone z ponownym zatrudnieniem po upływie określonego
czasu, co określa się jako czasowe bezrobocie4),
szkolenia, częściowe i wcześniejsze emerytury, redukcję premii i innych elementów wynagrodzenia
(Demetriades, Kullander 2009, s. 8).
Skrócony czas pracy był narzędziem stosowanym
bardzo powszechnie. Należy zauważyć, że poziom
rekompensat finansowanych ze środków publicznych
dla pracowników objętych tym mechanizmem był
zróżnicowany (od rekompensaty 50% utraconych zarobków (Polska czy Słowenia) do 80% (Włochy, Luksemburg, Węgry). Instrumenty skróconego czasu
pracy zakładały także w większości przypadków maksymalny okres ich stosowania (tamże, s. 108). Przykładowo, w Niemczech przedsiębiorstwa wprowadzające skrócony czas pracy otrzymują specjalne
dofinansowanie (Kurzarbeitergeld) – pracownik objęty takim rozwiązaniem otrzymuje z tych środków 60%
utraconego zarobku (67%, jeżeli ma na utrzymaniu
dzieci). Liczba pracowników objętych skróconym
czasem pracy ze wskazanym dofinansowaniem wzrosła w Niemczech z 137 tys. w listopadzie 2008 r. do
700 tys. w lutym 2009 r., a w marcu tego roku oszacowano ją na 1,1 mln. Uważa się, że dzięki temu mechanizmowi „uratowano” około 350 tys. miejsc pracy
(tamże, s. 43).
Pracodawcy mogą uzyskać także obniżenie składki na ubezpieczenie socjalne w sytuacji, gdy zapewniają szkolenia pracownikom objętym skróconym
czasem pracy (tamże).
W Austrii partnerzy społeczni doprowadzili do zawarcia w lutym 2009 r. porozumienia wskazującego,
że skrócony czas pracy jest najlepszym rozwiązaniem
pozwalającym uniknąć masowych zwolnień. W sytuacji, w której pracodawca zapewnia pracownikom
szkolenia, ma prawo do dofinansowania składki na
16
ubezpieczenie społeczne (Demetriades, Kullander
2009, s. 9). Podobne zasady dotyczą pracowników
fizycznych w Belgii. Tamtejsi partnerzy społeczni nie
osiągnęli jednak porozumienia w kwestii objęcia tymi
samymi regułami pracowników umysłowych.
W większości przypadków wprowadzenie skróconego czasu pracy lub czasowego bezrobocia musi
wynikać z porozumienia pracodawcy ze związkami
zawodowymi na poziomie zakładu pracy. Przykładowo, porozumienie w Daimlerze w Niemczech zakładało skrócenie czasu pracy o 8,75% dla wszystkich
161 tys. pracowników, połączone z proporcjonalnym
obniżeniem wynagrodzenia. Równocześnie pracodawca zobowiązał się do gwarancji zatrudnienia do
końca 2009 r.
Przykładem wspólnego działania partnerów społecznych w celu zachowania istniejących miejsc pracy jest porozumienie między IG Metal a grupą Schaeffler z 26 maja 2009 r., przewidujące z jednej strony
gwarancje zatrudnienia do końca 2010 r., a równocześnie redukcję czasu pracy połączoną z obniżką
wynagrodzenia, redukcją bonusów, programem dobrowolnych odejść dla pracowników i skorzystaniem
z wcześniejszych świadczeń emerytalnych.
Dwa przykłady ze Szwecji dotyczą porozumień
zawieranych przez związek zawodowy IF Metall.
Branżowe porozumienie z marca 2009 r. pozwala na
obniżenie czasu pracy o 20% i proporcjonalne obniżenie wynagrodzenia. Podpisanie tego porozumienia
spotkało się z daleko idącą krytyką ze strony innych
szwedzkich związków zawodowych. Jego konsekwencją były inne porozumienia zawierane na poziomie zakładów pracy. Z 400 podpisanych takich porozumień wynika, że średnio redukowano czas pracy
o 18% przy 13-procentowej redukcji zarobków pracowników. Zgodnie z szacunkami pracodawców porozumienie „uratowało” 10 tys. miejsc pracy (według
szacunków IF Metall 12 tys.).
Należy podkreślić wyraźną różnicę w sytuacji tzw.
starych i nowych państw członkowskich Unii Europejskiej. W tych pierwszych w większości przypadków
istniały już narzędzia prawne i ekonomiczne służące
wsparciu przedsiębiorstw podczas procesu restrukturyzacji; są one w tej chwili wykorzystywane po prostu
w szerszym zakresie. Przykładowo w Belgii i Holandii
czasowe bezrobocie, jako alternatywa dla zwolnienia,
było i jest narzędziem powszechnie używanym (Demetriades, Kullander 2009, s. 8). W nowych państwach członkowskich takie mechanizmy zaczęły powstawać niedawno, jako odpowiedź na sytuację
kryzysową. Źródła finansowania działań antykryzysowych w tych państwach opierają się w pewnej części
na funduszach strukturalnych UE.
PAKIETY ANTYKRYZYSOWE
– ROLA PARTNERÓW SPOLECZNYCH
W państwach charakteryzujących się wysokim
poziomem rozwoju dialogu społecznego (takich jak
Austria, Belgia, Niemcy czy Holandia) partnerzy społeczni w dużym stopniu uczestniczyli w wypracowaniu antykryzysowych rozwiązań (ILO 2009; Watt, Nikolova 2009). Interesujące jest to, że w licznych
przypadkach (np. w Szwecji czy Wielkiej Brytanii)
partnerzy społeczni – zarówno związki zawodowe, jak
i organizacje pracodawców – bardzo krytycznie podchodzą do podjętych i planowanych działań strony
Polityka Społeczna nr 8/2010
rządowej, uważając je za niewystarczające w obliczu
obecnego kryzysu5.
W niektórych państwach powołano specjalne ciała, których zadaniem jest opracowywanie działań antykryzysowych, np. brytyjska Regional Economic Council (ciało ma charakter trójstronny), czeska
Narodowa Rada Ekonomiczna (Narodni ekonomicka
rada vlady) czy słowacka Narodowa Rada Kryzysowa
(Krizova rada).
W państwach, które charakteryzują się ugruntowanymi strukturami dialogu trójstronnego, wspólne działania podjęto najszybciej. Przykładem jest Holandia,
gdzie trójstronne rozmowy rozpoczęły się w maju
2008 r. Partnerzy społeczni razem ze stroną rządową
podjęli decyzje o zwiększeniu środków na szkolenia,
finansowanie czasowego bezrobocia, inwestycje w infrastrukturę i ekologiczne technologie energetyczne6.
W momencie pogłębiania się kryzysu w 2009 r. decyzja o podniesieniu powszechnego wieku emerytalnego z 65 do 67 lat także została podjęta w wyniku konsensusu z partnerami społecznymi (choć była ona
poprzedzona bardzo burzliwymi debatami).
Co ciekawe, nie udało się osiągnąć ogólnokrajowego porozumienia w Irlandii (podstawową kwestią
sporną między związkami zawodowymi a organizacjami pracodawców była wysokość minimalnego wynagrodzenia za pracę), mimo silnej tradycji paktów
społecznych z ostatnich lat. Może to wynikać z głębokości załamania gospodarki tego kraju.
W wielu państwach opracowano kompleksowe
pakiety antykryzysowe. Przykładowo w Szwecji pakiet obejmuje specjalne pożyczki dla przedsiębiorstw
w branżach szczególnie dotkniętych kryzysem, redukcję podatków (co ma ożywić konsumpcję indywidualną), inwestycje w infrastrukturę czy obniżkę
pozapłacowych kosztów pracy. Przykładem paktu
antykryzysowego jest zawarty w Hiszpanii Plan Stymulacji Ekonomii i Zatrudnienia (Plan Espanol para el
Estimulo de la Economia y el Empeo), dotyczący
wsparcia rodzin i przedsiębiorstw, ochrony zatrudnienia, a także finansowych i budżetowych środków
mających za zadanie modernizację gospodarki.
Pakiet antykryzysowy został zawarty także w Portugalii – Inicjatywa dla Inwestycji i Zatrudnienia (Iniciativa para o Investimento e Emprego). Ma on za zadanie wsparcie zatrudnienia, gospodarczej aktywności
i eksportu.
Działania podejmowane w pakietach antykryzysowych w odniesieniu do rynku pracy można podzielić
na trzy moduły:
1) środki o charakterze „prewencyjnym” – ich zadaniem jest utrzymanie siły roboczej w zatrudnieniu
przez np. bezpośrednie finansowe wsparcie dla
przedsiębiorstw lub dla pracowników, których dotyczy obniżenie wynagrodzenia;
2) środki, które mają za zadanie ułatwienie przejścia za stanu bezrobocia do zatrudnienia;
3) środki mające za zadanie wsparcie finansowe
osób dotkniętych zwolnieniami, bezrobotnych lub nieaktywnych zawodowo.
Wśród środków o charakterze prewencyjnym dominują regulacje dotyczące skrócenia czasu pracy,
czasowego obniżenia wynagrodzenia oraz szkoleń
pracowników. Działania te dotyczą także wsparcia finansowego pracodawców dotkniętych kryzysem lub
pracowników obniżką wynagrodzenia. W większości
wypadków rozwiązania takie wprowadza się na podstawie porozumienia ze związkami zawodowymi7.
Polityka Społeczna nr 8/2010
W wielu państwach (np. w Austrii, Belgii, Niemczech czy Holandii) skoncentrowano się w dużej mierze na działaniach szkoleniowych, mających za zadanie ułatwić utrzymanie się na rynku pracy bądź (w
przypadku osób młodych) wkroczenie na rynek pracy.
Wiele uwagi poświęca się także pracownikom starszym, w tym ich potrzebom szkoleniowym (takie działania podejmowane są w Bułgarii czy w Portugalii).
Wśród działań, które mają ułatwić przejście ze
stanu bezrobocia do zatrudnienia, można wskazać na
interesujące rozwiązania stosowane w Szwecji i Belgii. Co prawda istniały one wcześniej, ale obecnie
zaczęły odgrywać szczególnie istotną rolę. W Szwecji
istnieje instytucja Rad ds. Wsparcia Osób Zwolnionych z Pracy i Poradnictwa (TRR). Są to ciała składające się z przedstawicieli związków zawodowych
i organizacji pracodawców, których zadaniem jest
prowadzenie i finansowanie doradztwa personalnego
i szkoleń dla osób bezrobotnych oraz udzielenie pożyczek na rozpoczęcie własnej działalności8. Podkreśla się, że dzięki charakterowi lokalnemu (14 ośrodków w Szwecji) oraz dzięki udziałowi przedstawicieli
związków zawodowych i organizacji pracodawców
TRR mają aktualną i dużą wiedzę na temat potrzeb na
lokalnym rynku pracy.
Podobne ciała (powoływane jednak w sposób doraźny) działają w Belgii. Około 80% zwolnionych pracowników poszukuje w nich pomocy. Podobnie jak
w przykładzie szwedzkim podkreśla się, że sprawność
ich działania wynika ze współpracy między związkami
zawodowymi a organizacjami pracodawców.
W odniesieniu do trzeciej grupy zagadnień należy wymienić rozwiązania najczęściej występujące
w praktyce, a więc przedłużenie okresu pobierania
zasiłku dla bezrobotnych bądź liberalizację kryteriów
otrzymania zasiłku, jak też podniesienie jego wysokości (takie mechanizmy wprowadzono we Francji,
Włoszech czy też w Estonii).
DZIAŁANIA W POLSCE
Jak w świetle tych działań wygląda sytuacja w Polsce? Na początku 2009 r. partnerzy społeczni zasiadający w Trójstronnej Komisji ds. Społeczno-Gospodarczych, obserwując rosnące zagrożenie skutkami
kryzysu zarówno dla pracowników, jak i przedsiębiorców, podjęli samodzielną inicjatywę wypracowania systemowych rozwiązań mających służyć ochronie istniejących miejsc pracy oraz poprawie kondycji
firm. Ostatecznie 13 marca 2009 r. przyjęty został
przez nich pakiet działań antykryzysowych. Dotyczył
on następujących zagadnień.
1. Obszar wynagrodzeń i świadczeń socjalnych:
– program kryzysowej pomocy dla społeczeństwa, w szczególności wsparcie rodzin najuboższych
poszkodowanych w wyniku kryzysu oraz zwiększenie
środków na świadczenia socjalne w związku ze wzrostem liczby osób zwalnianych z pracy;
– zniesienie opodatkowania zapomóg udzielanych przez związki zawodowe (poszerzenie katalogu)
oraz świadczeń wypłacanych z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych;
– zwolnienie z podatku dochodowego od osób fizycznych pomocy socjalnej realizowanej w formie
bonów uprawniających do ich wymiany na towary lub
usługi, w tym tzw. bonów towarowych;
– uchylenie ustawy o negocjacyjnym systemie
kształtowania przyrostu przeciętnych wynagrodzeń
17
u przedsiębiorców oraz zniesienie ustawy kominowej;
– wypracowanie w minimalnym wynagrodzeniu
mechanizmów osiągnięcia poziomu 50% przeciętnego wynagrodzenia.
2. Obszar rynku pracy i stosunków pracy:
– wprowadzenie 12-miesięcznego okresu rozliczeniowego;
– uruchomienie zakładowego funduszu szkoleniowego;
– racjonalizacja rozwiązań dotyczących doby pracowniczej w kontekście rozliczania czasu pracy;
– pakiety socjalne jako źródło prawa pracy;
– ruchomy czas pracy jako instrument wspomagający łączenie obowiązków rodzinnych z zawodowymi;
– stabilizacja zatrudnienia poprzez ograniczenie
stosowania umów na czas określony.
3. Obszar polityki gospodarczej:
– przyspieszona amortyzacja;
– subsydiowanie zatrudnienia jako alternatywy
wobec zwolnień grupowych;
Zgodnie z oczekiwaniami partnerów społecznych
pakiet ten miał być następnie wdrożony w życie przez
stosowne regulacje prawne. Okazało się jednak, że
uzgodnienia strony społecznej zostały potraktowane
przez rząd w sposób wybiórczy. Także podczas prac
parlamentarnych nie zwracano szczególnej uwagi na
„konsensusową” genezę propozycji partnerów społecznych, modyfikując je w zależności od zapatrywań
poszczególnych ugrupowań politycznych. Dodatkowe niejasności polegały na tym, że pakiet zawierał
postanowienia o bardzo ogólnym charakterze i często nieprecyzyjnej treści (Stelina 2010, s. 9).
Wydaje się więc, że szansa, jaką stanowiły pierwsze autonomiczne negocjacje prowadzone w ramach
Komisji Trójstronnej, nie została wykorzystana. Zdaniem związków zawodowych duch pakietu antykryzysowego został wypaczony, a niektóre z przyjętych
rozwiązań (szczególnie w odniesieniu do problemu
stabilizacji zatrudnienia poprzez ograniczenie stosowania umów na czas określony) wręcz pogarszają
sytuację pracowników9. Z kolei środowiska przedsiębiorców zwracają uwagę, że nadmierne zbiurokratyzowanie procedur może utrudnić efektywne korzystanie ze wsparcia finansowego przez firmy znajdujące
się w stanie zagrożenia.
Uchwalona w dniu 1 lipca 2009 r. przez Sejm epizodyczna Ustawa o łagodzeniu skutków kryzysu ekonomicznego dla pracowników i przedsiębiorstw10
może być więc uznana za rozwiązanie jedynie połowiczne, którego skuteczność w przypadku pojawienia
się w Polsce wtórnej fali kryzysu będzie wystawione
na ciężką próbę.
Z punktu widzenia rozważań zawartych w tym artykule należy podkreślić, że ustawa przewiduje możliwość zawarcia u wszystkich pracodawców porozumień o przedłużeniu okresu rozliczeniowego (art.
9 ust. 5) oraz porozumienia o ustaleniu indywidualnego rozkładu czasu pracy pracownika (art. 10 ust. 3),
a u pracodawcy w przejściowych trudnościach finansowych porozumienia o obniżeniu wymiaru czasu
pracy przez okres nie dłuższy niż 6 miesięcy i nie więcej niż do połowy wymiaru czasu pracy (art. 12 ust. 2).
Wszystkie wskazane powyżej rozwiązania wprowadza się w układzie zbiorowym pracy lub w porozumieniu z zakładowymi organizacjami związkowymi.
Jeżeli nie jest możliwe uzgodnienie porozumienia ze
18
wszystkimi zakładowymi organizacjami związkowymi,
pracodawca uzgadnia treść porozumienia z organizacjami reprezentatywnymi w rozumieniu art. 241 (25a)
kodeksu pracy11.
Jakub Stelina wskazuje, że część socjalna rozwiązań antykryzysowych nie jest wykorzystywana
w praktyce. Powoduje to zachwianie proporcji i przeniesienie ciężaru łagodzenia społecznych skutków
kryzysu niemalże wyłącznie na regulacje prawa pracy
związane z uelastycznianiem czasu pracy i trwałości
zatrudnienia. Zdaniem autora oznacza to, że kosztami interwencji kryzysowej obarczono głównie osoby
zatrudnione (Stelina 2010, s. 19). Krzysztof Baran pisze, że regulacje antykryzysowe cechuje osłabienie
charakterystycznej dla prawa pracy funkcji ochronnej, a wzmocnienie funkcji organizacyjnej, a pośrednio także funkcji promocyjnej (Baran 2009b, s. 21).
Patrząc z perspektywy aspiracji polskich partnerów społecznych można uznać, że skutki przyjętych
regulacji antykryzysowych w wielu obszarach są dalekie od oczekiwań.
ZAKOŃCZENIE: DIALOG SPOŁECZNY WOKÓŁ KRYZYSU
– WZMOCNIENIE CZY OSŁABIENIE?
Jeśli weźmie się pod uwagę wymieniane wcześniej działania mające ograniczyć negatywne skutki
zapaści gospodarczej, w które zaangażowani zostali
partnerzy społeczni, nasuwa się pytanie, czy i jak
trudny czas kryzysu wpłynął na jakość dialogu społecznego?
To generalne pytanie wypada oczywiście rozbić
na pytania cząstkowe:
– Jak kryzys przełożył się na poziom dialogu pomiędzy europejskimi partnerami społecznymi? – należy tu uwzględnić ich dialog dwustronny i dialog
trójstronny (w którym partnerem są instytucje europejskie);
– Jak kryzys wpłynął na poziom dialogu branżowego na poziomie europejskim?
– A co z dialogiem między partnerami społecznymi wewnątrz państw członkowskich?
Interesujące byłoby także ustalenie, czy obserwujemy podobne (a może przeciwstawne) tendencje
w „nowych” i „starych” państwach członkowskich. Na
żadne z tych pytań ma jednoznacznej odpowiedzi.
Na poziomie wspólnotowym partnerzy społeczni,
naciskani przez Komisję Europejską, podjęli próbę
wypracowania wspólnego stanowiska wobec kryzysu
ekonomicznego. Jednak nawet w środowisku pracodawców trudno jest o spójne podejście. BusinessEurope wskazuje na konieczność koordynacji polityki
makroekonomicznej między państwami członkowskimi oraz podkreśla znaczenie gospodarki rynkowej
w przezwyciężeniu obecnego kryzysu, a także na konieczność unikania protekcjonizmu zarówno wewnątrz Unii, jak i w relacjach z państwami trzecimi.
European Centre of Employers and Enterprises
providing Public services (CEEP), podważając możliwość prowadzenia skoordynowanej polityki fiskalnej na poziomie europejskim, uważa, że pierwszeństwo powinno być dane inwestycjom w infrastrukturę
zarówno techniczną (drogi, koleje), jak i społeczną
(edukacja). The European Association of Craft, Small
and Medium-sized Enterprises (UEAPME) podkreśla konieczność zapewnienia źródeł płynnego finansowania dla małych i średnich przedsiębiorstw (Hurley
i in. 2009, s. 90).
Polityka Społeczna nr 8/2010
Europejska Konfederacja Związków Zawodowych
(EKZZ) zwraca uwagę, że obecny kryzys ma charakter strukturalny i jako taki wymaga także rozwiązań
systemowych nieograniczających się wyłącznie do
zwykłego „wpompowywania” pieniądza w zagrożone gospodarki. Takiego całościowego planu działania domagał się EKZZ w Deklaracji Paryskiej przyjętej 28 maja 2009 r.12. Chodzi bowiem o to, aby
przezwyciężając kryzys można było osiągnąć jakieś
pozytywne rezultaty w przyszłości (Jurkowska-Zeidler i in. 2009, s. 3).
Choć widoczne są pewne podobieństwa w nastawieniu partnerów społecznych na poziomie europejskim (np. konieczność wspólnej unijnej odpowiedzi
wobec kryzysu i koordynacji polityk makroekonomicznych państw członkowskich, czy podkreślanie
roli dialogu społecznego w wypracowywaniu narzędzi polityki antykryzysowej), faktem jest, że nie udało
im się wypracować dokumentu określającego ich
wspólne stanowisko przed Trójstronnym Szczytem
Społecznym w marcu 2009 r.
Można zaryzykować stwierdzenie, że okres złej
koniunktury nie doprowadził do zasadniczych zmian
we wzajemnym nastawieniu europejskich partnerów
społecznych, cechującym się od pewnego już czasu
dużą dozą ostrożności we wzajemnym uznawaniu
własnych racji.
Nie wydaje się także, aby sytuacja kryzysowa w jakiś szczególny sposób wpływała na poziom europejskiego dialogu sektorowego. W sektorach najbardziej
dotkniętych recesją (banki, przemysł stalowy, motoryzacja), mimo istnienia w niektórych z nich formalnych
platform współpracy między partnerami społecznymi
na poziomie europejskim, dominowało podejście krajowe w reakcji na kryzys. I to zarówno u pracodawców, jak i związków zawodowych.
Jakość dialogu społecznego na poziomie krajowym poddawana była ostrej próbie w krajach borykających się szczególnie ze skutkami kryzysu. W ciągu
ostatniego roku związki zawodowe konfrontowane
były z koniecznością daleko idącego „zaciskania
pasa”. Były to okresy protestów13, ale generalnie ich
skala nie wydaje się tak duża. Jak wiadomo, niemal
wszystkie państwa Unii Europejskiej zmuszone były
do dokonania cięć budżetowych.
Warto podkreślić, że nawet te najbardziej dramatyczne działania na Łotwie (polegające na podniesieniu podatków, redukcji emerytur czy wynagrodzeń
w sferze budżetowej) jakkolwiek wywoływały protesty
ze strony tamtejszych związków zawodowych, ostatecznie prowadziły do osiągnięcia przez rząd konsensusu z partnerami społecznymi (Demetraides, Kullander 2009, s. 3).
Odmiennie sytuacja przedstawia się w chwili
obecnej w Grecji. Sprzeciw ze strony Generalnej Konfederacji Greckich Pracowników (GSEE) oraz Konfederacji Pracowników Służby Cywilnej (ADEDY) wobec
oszczędnościowych posunięć rządu greckiego jest
bardzo silny. Przejawia się strajkami powszechnymi
i powtarzającymi się strajkami w transporcie publicznym. Wydaje się, że w przypadku tego kraju można
mówić wręcz o załamaniu się mechanizmów dialogu
społecznego. Jest to tym bardziej niebezpieczne, że
zdaniem Europejskiej Konfederacji Związków Zawodowych sytuacja Grecji niesie za sobą pytanie o granice drastyczności środków oszczędnościowych
w sferze społecznej a osiągnięcie pozytywnych efektów ekonomicznych wymaga podejmowania działań
Polityka Społeczna nr 8/2010
długoterminowych akceptowalnych przez związki zawodowe14.
Wydaje się, że rozwój sytuacji w Grecji i wokół niej
będzie testem solidarności państw członkowskich,
ale także partnerów społecznych w UE i ich zdolności
do trzymania się w każdych okolicznościach zasad
europejskiego modelu społecznego, opierającego
się wszakże na dialogu, a nie konfrontacji.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
Przykładowo European Foundation for the Improvement
of Living and Working Conditions wskazuje, że będzie to
przedmiot pogłębionych studiów w 2010 r. i 2011 r. (Demetriades, Kullander 2009, s. 1).
Eurostat 2009.
Eurostat 2009.
W styczniu 2009 r. czasowym bezrobociem objętych było
przykładowo 46 tys. Finów z ponad 4 tys. przedsiębiorstw
(Hurley i in. 2009, s. 44).
Można także wskazać na przykłady spraw z poszczególnych państw, które wzbudziły daleko idące protesty strony związkowej: w Finlandii decyzja rządu o podniesieniu
wieku emerytalnego nie została skonsultowana w prawidłowy sposób z partnerami społecznymi, co wzbudziło
daleko idące zaniepokojenie; na Malcie kryzys stał się
„pretekstem” do pozbawienia pracowników prawa do
wyboru swojego przedstawiciela zasiadającego w zarządzie państwowego banku.
Można zwrócić uwagę na inny przykład polityki proekologicznej, będącej elementem działań antykryzysowych.
W Belgii w wyniku uzgodnień między partnerami społecznymi wprowadzono tzn. ecoczeki, które otrzymywali pracownicy. Mogli za nie nabywać przyjazne dla środowiska
dobra konsumpcyjne. Trójstronne porozumienie doprowadziło także do podniesienia wartości szeroko używanych
kuponów lunchowych, otrzymywanych przez pracowników od pracodawcy (Demetriades, Kullander 2009, s. 3).
Przykłady rozwiązań można znaleźć w: (Mandl, Salvatore
2009, s. 10 i n.).
TRR finansowane są przez pracodawców zrzeszonych
w Confederation of Swedish Enterprises (0,3% funduszu
płac). Z usług TRR mogą korzystać także pracodawcy
niezrzeszeni we wskazanej organizacji (dla tych podmiotów składka wynosi 0,7% funduszu płac). TRR świadczą
usługi z zakresu doradztwa personalnego, doboru pracowników, przeprowadzania procesu restrukturyzacyjnego i wskazane usługi dla byłych pracowników.
Problematykę umów na czas określony w ustawie antykryzysowej omawia np. Krzysztof Baran (Baran 2009,
s. 455 i n.).
Ustawa o łagodzeniu skutków kryzysu ekonomicznego
dla pracowników i przedsiębiorców z 1 lipca 2009 r.
(DzU nr 125, poz. 1035).
Porozumienia w sprawie stosowania niektórych mechanizmów przewidzianych w ustawie antykryzysowej omawia
Jakub Stelina (Jurkowska-Zeidler i in. 2009, s. 36 i n.).
http://www.etuc.org/IMG/pdf_Paris_Declaration_FINAL_
EN.pdf
Przykładowo działania rządu litewskiego mające na celu
redukcję wynagrodzeń pracowników sektora publicznego spotkały się ze zdecydowanym protestem ze strony
Litewskiej Konfederacji Związków Zawodowych połączonym ze strajkiem głodowym. Rząd wycofał się z planowanych działań wskazując, że w przyszłości będą one
przedmiotem uzgodnień z partnerami społecznymi (Demetriades, Kullander 2009, s. 3).
http://etuc.org/a/7033
LITERATURA
Baran K. (2009a), Umowa o pracę na czas określony w ustawie o łagodzeniu skutków kryzysu ekonomicznego dla
pracowników i przedsiębiorców, „Monitor Prawa Pracy”
nr 9.
19
Baran K. (2009b), Ogólna charakterystyka ustawodawstwa
antykryzysowego na tle funkcji prawa pracy, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” nr 9.
Carley M., McKay S., Welz Ch. (2009), Industrial relations
developments in Europe 2008, Dublin: Eurofound.
Demetriades S., Kullander M. (2009), Social dialogue and
the recession, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, Bruksela.
Eurofund (2009), European restructuring monitor quarterly,
Issue 2, lato, Dublin.
European Commission (2009a), Communication from the
Commission to the European Parliament, the Council, the
European Economical and Social Committee and the
Committee of Regions – A shared commitment for employment, COM (2009) 257 final, aneks 3.
European Commission (2009b), EU employment situation
and social outlook, Monthly monitor, czerwiec.
European Commission (2009c), Industrial Relations in Europe 2008, wrzesień, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities.
Glassner V., Galgóczi B. (2009), Działania antykryzysowe w zakładach pracy w Europie, opracowanie na zlecenie Europejskiej Konfederacji Związków Zawodowych, Bruksela.
Hurley J., Mandl I., Storrie D., Ward T. (2009), ERM Report
2009: Restructuring in recession, Dublin: Eurofound.
ILO (2009), Tackling the global job crisis. Recovery through
decent work policies, International Labour Conference,
Sesja 98, Geneva.
Jurkowska-Zeidler A., Stelina J., Zieleniecki M. (2009),
Związki zawodowe a kryzys gospodarczy, Komisja Europejska DG ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Równości Szans, KK NSZZ Solidarność, Gdańsk: Uniwersytet Gdański.
Mandl I., Salvatore L. (2009), Tackling the recession: Employment – related public initiatives in the EU Members
States and Norway, Dublin: Eurofound.
Nikolova M. (2009), Light Hades of green – Climate – friendly
Policies in time of crisis, ETUI Policy Brie, Issue 5.
Rychly L. (2009), Social dialogue in times of crisis: Finding
better solutions, Working papers, nr1, Industrial and Employment Relations Department, Genewa: ILO.
Social dialogue – all in this together? (2009), Foundation
Focus, Issue 7, July, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions.
Stelina J. (2010), Prawo pracy a kryzys gospodarczy, „Państwo i Prawo” nr 3.
Watt A., Nikolova M. (2009), A quantum of solace? An assessment of fiscal stimulus packages by EU Member
States in response to the economic crisis, ETUI Working
Paper.
SUMMARY
The article is about actions which have been undertaken by social partners (trade unions and employer
organizations) in the time of economical crisis in EU. These actions resulted from bilateral or tripartite dialogue. One can see that time of crisis can sharpen social dialogue because of social partners’ concentration on
their particular interests. But from the other perspective crisis can lead to situation when social partners see
common goals and social dialogue start to be more intense. Social partners often used such tools as: short
time scheme (and mechanism of support for workers), reduction of salaries connected with shorter working
time arrangements, introduction of flexible elements of wages, voluntary and involuntary dismissal, early or
partly retiring scheme. There is still need for carrying out of more extensive research concerning the impact of
economic crisis on the quality of social dialogue.
20
Polityka Społeczna nr 8/2010