Akta Departamentu Dowodzenia Ogólnego Ministerstwa Spraw

Kazimierz Bar
AKTA DEPARTAMENTU DOWODZENIA OGÓLNEGO
MINISTERSTWA SPRAW WOJSKOWYCH Z LAT 1926—1939
1. Zarys organizacji
Początku działalności Departamentu Dowodzenia Ogólnego należy szukać po
wypadkach majowych 1926 roku, kiedy to nastąpiła z dniem 28 czerwca 1926 roku
kolejna reorganizacja Ministerstwa Spraw Wojskowych. Wówczas utworzono
stanowiska dwóch wiceministrów spraw wojskowych1. Pierwszy wiceminister skupił
w swych rękach całość problemów w zakresie administracji sił zbrojnych. Drugi
wiceminister zajął się rozkazodawstwem w sprawach wchodzących w zakres
organizacji, wyszkolenia i personalnych wojska w czasie pokojowym.
Zgodnie z rozkazem II wiceministrowi podporządkowane zostały następujące
departamenty: piechoty, kawalerii, artylerii i lotnictwa. Bezpośrednim organem pracy
II wiceministra było Biuro Ogólno-Organizacyjne.
W skład Biura Ogólno-Organizacyjnego zgodnie z organizacją z dnia 20 lipca
1926 roku2 weszły wydziały: organizacyjny i wyszkolenia. Pierwsza reorganizacja
Biura Ogólno-Organizacyjnego nastąpiła w dniu 4 sierpnia 1927 roku. Wówczas to
otworzono wydziały: organizacyjny, wyszkolenia i szkolnictwa wojskowego3.
1
Dz. Rozk. MSWojsk. nr 18, poz. 185 z 1926 roku.
Dod. Tjn. nr 6 z dnia 20.07.1926 roku, poz. 15 do Dz. Rozk. MSWojsk. nr 19/26.
3
Dz. Rozk. MSWojsk. nr 22, poz. 256 z 1927 roku.
2
Następnie 1 stycznia 1929 roku powstały wydziały: organizacyjny i wyszkolenia4.
Uzupełnieniem składu osobowego Biura było utworzenie w dniu 19 lutego 1929 roku,
przejściowo
przy
wydziale
wyszkolenia,
stanowiska
sekretarza
podkomisji
pedagogiczno-metodycznej na prawach samodzielnego referatu5.
Zasadnicze zmiany nastąpiły z dniem 30 października 1934 roku. Wtedy to
zlikwidowano Biuro Ogólno-Organizacyjne i utworzono Departament Dowodzenia
Ogólnego6. Zarządzenie weszło w życie w dniu 14 grudnia 1934 roku, kiedy to też
określono organizację i zakres pracy Departamentu Dowodzenia Ogólnego7. Zgodnie
z zarządzeniem Departament Dowodzenia Ogólnego był organem pracy I wiceministra
w zakreśla — ustalenia podstaw organizacji sił zbrojnych w czasie pokoju, organizacji
wyszkolenia, a w szczególności związków na szczeblu wyższym oraz ogólnego
kierownictwa obroną przeciwlotniczą. Na czele Departamentu Dowodzenia Ogólnego
stał szef, któremu podlegały wydziały: ogólny, organizacji, wyszkolenia, obrony
przeciwlotniczej i sekretariat.
Na podstawie zachowanych akt ustalić nożna, że w późniejszym okresie
organizacja Departamentu Dowodzenia Ogólnego uległa zmianie, w grudniu 1937
roku skład Departamentu stanowiły wydziały: bezpieczeństwa, ogólny, organizacyjny,
organizacji wyszkolenia wojska, wydział studiów i wydział psychologicznowychowawczy8.
Charakterystyka zawartości
Zespół akt Departamentu Dowodzenia Ogólnego obejmuje akta za okres od
1926—1939 roku. Całość zawarta jest w 142 jednostkach archiwalnych. Z akt
wytworzonych w okresie 1926—1929 zachowało się około 90 procent, a z lat 1930—
1939 w przybliżeniu około 10 procent zasobu. Po inwentaryzacji całość akt ujęto w
4
Dz. Rozk. MSWojsk. nr 33, poz. 356 z 1928 roku.
Dz. Rozk. MSWojsk. nr 5, poz. 43 z 1929 roku.
6
Zarządzenie zmian w organizacji MSWojsk. CAW, Sztab Gen. Oddz. IV, t. 251.
7
Tamże.
8
CAW, Dep. Dow. Og., t. 124.
5
dwie zasadnicze części. Część pierwsza (około 60 procent) — to akta Biura OgólnoOrganizacyjnego, druga (około 20 procent) — to akta Departamentu Dowodzenia
Ogólnego.
Akta otrzymały układ odpowiadający kolejności zapisu w dzienniku
podawczym. Podczas selekcji i inwentaryzacji sporządzono dla zespołu kartotekę
tematyczną wybranych przekazów źródłowych kwalifikujących się do umieszczenia w
opracowany skorowidzu rzeczowy akt. Kartoteka ta posłużyła do systematyzacji
poszczególnych zagadnień według grup i podgrup tworząc skorowidz, w którym
uwzględniono: podział na grupy i podgrupy rzeczowe akt, numer jednostki
archiwalnej (teczki), liczbę dziennika podawczego, tytuł lub treść źródła oraz rok.
Skorowidz rzeczowy — wraz z wykazem haseł — stanowi zasadniczą pomoc
archiwalną; właśnie nim należy posługiwać się przy korzystaniu z akt omawianego
zespołu.
W skorowidzu tym zgrupowano hasła według następujących grup rzeczowych
opracowanych zgodnie ze schematem wykazu akt obowiązującym w kancelarii
wojskowej w latach 1931—1939:
1. sprawy władz ogólno-państwowych i społeczne
2. organizacja, dyscyplina, biurowość
3. szkolenie, wiedza, oświata
4. personalne, sprawiedliwość
5. gospodarka finansowa
6. wyposażenie ogólne
7. wyposażenie techniczne
8. lotnictwo, obrona przeciwlotnicza
9. nieruchomości, terenoznawstwo
10. sprawy Polskiego Czerwonego Krzyża.
Do omówienia zawartości aktowej zespołu posłużono się skorowidzem
rzeczowym akt. Ilość zachowanych akt kształtuje się różnorodnie. Najwięcej jednak
zachowało się akt dotyczących organizacji i szkolenia wojska.
W grupie spraw władz ogólno-państwowych i społecznych duże miejsca
zajmują ustawy (projekty) i rozporządzenia w sprawach ogólno-państwowych i
wojskowych. Znajdują się tu między innymi: projekt rozporządzenia prezydenta o
stanie wyjątkowy, w tym i protokoły konferencji odbytej w tej sprawie (t. 72, 73);
projekty ustaw i rozporządzeń o świadczeniach wojennych i Funduszu Obrony
Narodowej (t. 52, 73, 75 i 95); projekty ustaw o powszechnym obowiązku służby
wojskowej, obowiązkach i prawach szeregowych rodzajów wojsk i służb. W grupie tej
w mniejszej ilości występują również materiały dotyczące organizacji i statystyki
spółdzielni wojskowych (t. 31, 51, 71).
Następną podgrupę akt stanowią materiały w sprawach instytucji i
przedstawicielstw zagranicznych. Znaleźć można tutaj ciekawe akta na temat:
podległości i uprawnień szefa wydziału wojskowego Generalnego Komisarza
Rzeczypospolitej w Gdańsku (t. 31, 44), zagadnień organizacyjnych BDM — związku
niemieckich dziewcząt (t. 124), program i wnioski z tematów głównych IV Kongresu
Międzynarodowego Medycyny i Farmacji Wojskowej (t. 8, 51), redukcji Francuskiej
Misji Wojskowej w Polsce (t. 53), a takie dane dotyczące ochotników czeskich w
Obozie Ćwiczebnym Leśna z 1939 roku (t. 138).
Kolejne akta obejmują sprawy religijne i narodowościowe, a wśród nich
materiały w sprawie polityki wyznaniowej ze szczególnym uwzględnieniem
zagadnienia prawosławnego (t. 127), zestawienie sumaryczne statystyki wyznaniowej
(t.
45)
i
wiadomości
narodowościowych
na
temat
zasygnalizować
różnych
należy:
sekt
wyznaniowych.
memoriał
w
sprawie
Ze
spraw
włościan
narodowości niemieckiej na Wołyniu (t. 10), sprawy ograniczeń osiedlania się
obcokrajowców (t. 35), materiały powszechnego spisu ludności (t. 105), akta
dotyczące antyżydowskich wystąpień w Grodnie (t. 110), sprawozdanie z pracy
terenowej w województwie nowogrodzkim i Okręgu Korpusu nr X, a poza tym:
zagadnienia szlachty zagrodowej i ludności polskiej obcych wyznań w Małopolsce
Wschodniej (t. 120). W jednostce tej znajdują się również: protokół obrad I
Regionalnej Konferencji Spiskiej w Łapszach Niższych na temat regionalnego
rozwoju Spisza i ankieta pisma „Diło” tłumaczona z ukraińskiego dotycząca
normalizacji stosunków polsko-ukraińskich. Na końcu wymienić należy również
artykuł pt. „Propaganda Ukraińskiego Biura w Londynie i jej źródła w Polsce” (t.
127).
Wśród spraw przemysłu i wynalazków znajdują się: korespondencja w
sprawie rozszerzenia prac zakresu mobilizacji przemysłu wojennego (t. 19), materiały
dotyczące udziału wojska w Powszechnej Wystawie Krajowej (t. 64, 85) i wykaz
wynalazków z dziedziny uzbrojenia zgłoszonych do Instytutu Badań Artylerii w roku
1926 (t. 47). Do interesujących materiałów z zakresu migracji w Polsce zaliczyć
można prace: Wiktora Ornickiego pt. „Rewolucja naturalnego ruchu ludności w
Polsce w latach 1931-1937 i płynące z jej analizy wskazania polityczne” (t. 127) i S.
Fogelsona pt. „Ruch naturalny ludności na Polesiu w latach 1932—1933” (t. 116).
Druga grupa akt — materiały dotyczące organizacji i dyscypliny wojska —
podzielona jest z kolei na szereg działów (podgrup) zagadnień związanych z
podstawami organizacji sił zbrojnych w tym również sprawami poborowymi, ustalenia
ubioru wojskowego, bezpieczeństwa i asystencji oddziałów, a także biurowości
wojskowej.
Na czoło zagadnień wysunięte zostały przepisy służbowe dość licznie
występujące w aktach, normujące i regulujące życie wojska w wielu jego dziedzinach.
Szczególnie bogate reprezentowane są przepisy w sprawach poborowych i dla szkół
wojskowych. Następnie zamieszczono wytyczne organizacyjne, a w tym referat pt.
„Prace nad organizacją pokojową wojska” (t. 23), czy ogólne pojęcia z zakresu
organizacji sił zbrojnych (t. 104). Zachował się też materiał obrazujący stany etatowe i
osobowe, a także dyslokację jednostek poszczególnych broni, służb i władz
centralnych. Wśród materiałów ilustrujących organizację i wiadomości o armiach
obcych odnotować trzeba przede wszystkim sprawozdania ze stażów zagranicznych
oficerów — głównie we Francji, Włoszech, Czechosłowacji i Niemczech.
Zachowała się stosunkowo duża ilość akt dotyczących organizacji sił
zbrojnych — własnych. W pierwszej kolejności wymienić należy dane o organizacji i
kompetencjach instytucji władz centralnych MSWojsk. i terytorialnych. Następnie
występują rozkazy, zarządzenia oraz instrukcje dotyczące organizacji jednostek
piechoty, kawalerii, artylerii, lotnictwa, broni pancernych i wojsk samochodowych,
saperów, łączności, a takie żandarmerii, szkół wojskowych i poszczególnych służb. W
dziale tym odnotować należy między innymi takie dokumenty, jak: materiały
dotyczące organizacji oddziałów zmotoryzowanych i kosztów ich realizacji (t. 113,
119), sprawozdanie i wnioski ogólne o stanie jednostek broni pancernych (t. 136),
memoriał w sprawie szkolnictwa wojskowego (t. 19). Zachowały się też zestawienia
liczbowe sił zbrojnych za lata 1926—1929, a także stany uczniów w szkołach
oficerskich. Ponadto znajduje się materiał z konferencji w sprawie przemysłu
wojennego (t. 62).
Sprawy poborowe reprezentowane są przez materiały dotyczące powołania,
wcielania i rozdziału poborowych i rezerwy. Na uwagę zasługują zarządzenia
wcielania rekrutów z opóźnionym stawiennictwem i tworzenie kompanii specjalnych
(t. 51, 65). Zainteresowanie wzbudzić mogą także materiały zawarte w dziale
dotyczącym ustalenia ubioru wojskowego. Będą tu sprawy komisji ubiorczej i jej
zakresu działania, przepisy i zarządzenia do zmiany w umundurowaniu oficerów i
szeregowych rożnych rodzajów broni i gospodarki mundurowej.
Kolejna grupa to akta dotyczące bezpieczeństwa i asystencji oddziałów. Do
interesujących w tym dziale należą między innymi: meldunek o starciach zbrojnych w
Inowrocławiu — 1926 rok (t. 1), sprawy obchodu 1 maja i związanej z tym asystencji
oddziałów, raport ogólny z asystencji we Włodzimierzu w związku z procesem
przeciwko komunistom (t. 29), a także zarządzenia o rejonach bezpieczeństwa (t. 3 i
38). Wartość poznawczą mają też materiały źródłowe na temat dyscypliny i
uroczystości wojskowych. Znajduje się tu referat poruszający kwestie wychowawcze
w wojsku (t. 60), czy sprawy zachowania się ludności cywilnej wobec sztandarów
wojskowych i hymnu narodowego, rewii i innych uroczystości wojskowych.
W obszernej grupie spraw szkolenia, wiedzy i oświaty znajdują się akta
związane z procesem kształcenia oficerów, podoficerów, jak również oddziałów i
związków taktycznych różnych broni. Występują tu liczne instrukcje (zarówno
projekty, jak też obowiązujące po zatwierdzeniu), wytyczne, plany i programy. Na
uwagę zasługują materiały w sprawia stadiów i stażów oficerów w kraju i za granicą, a
w taj liczbie organizacji i plany szkolenia i stażów oficerów za granicą (głównie we
Francji) oraz sprawozdania z pobytu na stażach zagranicznych. Występują również w
dużej ilości akta dotycząca szkolenia w szkołach oraz kursach wojskowych oficerów i
podoficerów, poza tym materiały do ćwiczeń szkolenia kontyngensu jednostek broni i
rezerw, szkolenia w związkach taktycznych mieszanych oraz wielkich jednostkach
(wytyczne szkolenia, sprawozdania, korespondencja). W grupie tych akt oddzielną
cześć stanowią materiały do studiów doświadczalnych i specjalnych. Na plan pierwszy
wysuwają się dane o pracach doświadczalnych w Doświadczalnym Centrum
Wyszkolenia, Centralnej Szkole Strzelniczej, czy Centrum Wyszkolenia Piechoty (t.
10, 34, 41). a również z ćwiczeń doświadczalnych lotnictwa i taktycznego użycia
czołgów. Wymienić również należy akta szkoły ognia, ćwiczeń międzydywizyjnych
(wytyczne,
sprawozdania).
Częściowo
występują
również
akta
dotyczące
przysposobienia wojskowego legli akademickich, szkolenia strzeleckiego i sportu, a w
tym organizacja wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego (t. 66, 68),
sprawy olimpiady zimowej w 1936 roku i FIS — 1939 rok.
Z prac naukowych oficerów z zakresu szkolenia wymienić należy prace mjra
Strażyca pt. „Ćwiczenia aplikacyjne — układanie, prowadzenie, rozwiązywanie”.
Wśród innych archiwaliów wymienić można instrukcję dla bibliotek żołnierskich oraz
działających w okręgach korpusu i ogólny raport z wizytacji bibliotek wojskowych (t.
2, 5, 82). Interesujący materiał to organizacja i wytyczne do studiów nad wojną
światową (t. 69, 81) oraz dane o szkolnictwie wojskowym zawodowym — historia i
organizacja (t. 89, 90). w dziale „regulaminy i podręczniki” zebrane są dane o
organizacji prac nad regulaminami i instrukcjami — kompetencje w zakresie prac
regulaminowy i ustalenia sposobu wydawania regulaminów, a także uwagi na temat
regulaminów wynikające ze sprawozdań inspektora armii (t. 30).
Z materiałów dotyczących propagandy zasygnalizować należy komunikaty i
teksty odczytów, a także audycji radiowych dla szeregowych. Poza ty zachował się
protokół konferencji międzyministerialnej w sprawie wzmożenia i skoordynowania
rządowej propagandy filmowej (t. 50). Do interesujących zaliczyć można materiały na
temat przymusowego nauczania i pracy oświatowo-kulturalnej w wojsku. Na
szczególną uwagę zasługują wykazy statystyczne z pracy oświatowo-kulturalnej w
wojsku w poszczególnych okręgach korpusów i marynarce wojennej oraz dane o
przymusowym nauczaniu analfabetów i sprawozdania inspektorów szkolnych. Równie
ciekawe mogą być dla badacza archiwalia z dziedziny kina i teatru. Na pierwszym
miejscu będą tu protokoły posiedzeń Międzyministerialnej Podkomisji Filmowej (t.
15, 29, 48), następnie projekt organizacyjnego ujęcia akcji kinematograficznej w
szkołach i wojsku. Zachowały się takie scenariusze do filmów o tematyce wojskowej.
Interesujące są również materiały o organizacji i subwencji Teatru — Objazdowego i
Wielkopolskiego czy Związku Teatrów Ludowych, a także działalności Teatru
Nowoczesnego. Grupę akt szkolenia, wiedzy, oświaty zamykają materiały do
organizacji i działalności Polskiego Białego Krzyża na terenia wojska, a w tym w
poszczególnych okręgach korpusów (t. 82—84).
Wytwór kancelaryjna ujęty w grupie — personalne — sprawiedliwość, to
różnorodne materiały. Na pierwszy miejscu ujęte są instrukcje i zarządzenia
personalne, a w tym między innymi o przyjmowaniu do rezerwy i pospolitego ruszenia
oficerów b. armii zaborczych (t. 23), a także o trybie postępowania w Oficerskim
Trybunale Orzekający i komisji przyjęć oficerów rezerwy (t. 57). Do interesujących
dokumentów należy: sytuacja i opinie dotyczące służby wojskowej chorążych (t. 9),
kompetencje szefa Kierownictwa Marynarki Wojennej w oficerskich sprawach
personalnych (t. 73), o ustanowieniu kadry oficerów naukowo-oświatowych (t. 61,
84), zarządzenie o dublowaniu stanowisk dowódców (t. 13) i sprawy nadawania
stanowisk cywilno-państwowych byłym wojskowym (t. 3, 24). Wśród archiwaliów
personalnych szeregowych zawodowych stanu czynnego i spoczynku na uwagę
zasługują rozporządzenia w sprawia pragmatyki szeregowych, w tym również
szeregowych Marynarki Wojennej (t. 73). Zainteresować mogą też postulaty i
memoriał w sprawie podoficerów w stanie spoczynku. Z materiałów normujących
sprawy pracowników cywilnych wymienić należy zagadnienie uregulowania ich
stosunku służbowego w instytucjach wojskowych i referat dotyczący redukcji etatów
pracowników cywilnych w wojsku (t. 30, 80).
Kolejną grupę akt obejmują materiały z zakresu gospodarki finansowej, a w
tym żądania budżetowe i plany realizacji budżetu oraz analiza i sprawozdania z
realizacji budżetu. Poza tym sprawa ustalania i likwidacji strat poniesionych w
wypadkach majowych (t. 3).
Materiały archiwalne ujęte w grupach spraw wyposażenia ogólnego i
technicznego obejmują głównie zaopatrzenie wojska w pojazdy, rzędy i konie, sprawy
broni, amunicji i sprzętu, a w szczególności ogólny zarys projektu planu realizacji
zakupu i sprzedaży koni w roku budżetowym 1928—1929 (t. 81) czy protokół
konferencji w sprawie spostrzeżeń i wniosków o materiale końskim (t. 83), a także
referat w sprawie użyteczności i celowości lanc w kawalerii (t. 51).
Wartość poznawczą mogą mieć również dane o motoryzacji pułku artylerii
ciężkiej i porównanie kosztów przy 15-letniej amortyzacji (t. 25), czy materiały z
konferencji w sprawie programu rozbudowy lotnictwa z 1926 roku (t. 14).
Wreszcie wymienić należy sprawy dotyczące nieruchomości i obiektów
wojskowych, a w tym dokumenty dotyczące portu wojennego Modlin oraz budowy
miasta Gdyni (t. 51, 81). Znajduje się również praca Wiktora Ornickiego pt. „Rzut oka
na przebieg urbanizacji w Polsce w latach 1921—1931” (t. 27).
Ze spraw PCK wymienić należy tymczasową instrukcję w sprawie zakresu
działania i uprawnień delegata rządowego dla spraw PCK i projekt instrukcji dla
delegata MSWojsk. przy PCK.
*
Zgromadzone w zespole akt Departamentu Dowodzenia Ogólnego materiały
stanowią dobrą bazę źródłową dla badaczy zajmujących się organizacją i dziejami
wojska w latach 1926—1939.
Cennym uzupełnieniem do omawianych zagadnień, a w szczególności spraw
szkolenia i kulturalno-oświatowych w wojsku, mogą być materiały zachowane w
następujących zespołach:
— Oddziału III Naukowo-Szkolnego Sztaba MSWojsk. z lat 1919—1921,
— Inspektoratu Szkół Wojennych Piechoty z lat 1918—1920,
— Centralnego Inspektoratu Wyszkolenia Armii z lat 1920—1921,
— Oddziału III Sztabu Generalnego z lat 1921—1926.
Wymienione zespoły (oprócz Oddziału III Sztabu Generalnego) zostały już
opracowane i są udostępnione do badań naukowych.