Buczacz – perła podolskiego baroku

Regiony
Buczacz – perła
podolskiego baroku
n ALEKSANDER SMOLIŃSKI (TORUŃ)
ednym z niezwykle urokliwych miejsc leżących na dawnym galicyjskim Podolu,
którego bogata historia w istotny sposób
związana była z dziejami dawnej wielonarodowej, wielokulturowej i jednocześnie
tolerancyjnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów oraz późniejszej, odrodzonej w 1918
r. Rzeczpospolitej Polskiej, jest leżące
nad Strypą miasto Buczacz, zwane też niekiedy „perłą podolskiego baroku”. Obok
malowniczego położenia w wąskim, krętym
i dość głębokim oraz skalistym jarze tej
rzeki decyduje o tym także spora liczba
oraz znacząca ranga znajdujących się tam
śladów byłej szlacheckiej Rzeczypospolitej.
Początki Buczacza, jednego z najstarszych miast na Rusi, sięgają drugiej połowy XIV w., a więc czasów panowania Kazi1
mierza Wielkiego , kiedy to na tereny te,
najprawdopodobniej z Łęczyckiego, przybyli pierwsi przedstawiciele rodu pieczętującego się herbem Abdank, którzy następnie,
od głównej siedziby swoich nowych dóbr,
przyjęli nazwisko Buczackich. Pierwszym
znanym przedstawicielem tego rodu, który
ponadto zasłużył się też w obronie Podola
przed najazdami tatarskimi był Michał z Bu2
czacza . On to właśnie w drugiej połowie XIV w. wzniósł w Buczaczu pierwszy zamek, a w 1397 r. ufundował i uposażył tam
kościół oraz katolicką parafię, jedną z naj3
starszych w całej archidiecezji lwowskiej .
Kolejnym dziedzicem Buczacza był syn
Michała, wojewoda podolski i starosta halic-
J
Fot. 1. Ogólny widok buczackiego ratusza – stan z 2000 r. – przed
rozpoczęciem remontu (fot. Aleksander Smoliński)
ki, a mianowicie Michał Buczacki. Wsławił
się on zajęciem i przyłączeniem w 1430 r.
do Korony, po śmierci wielkiego księcia litewskiego Witolda, Kamieńca. Ponadto
w 1433 r., w imieniu króla polskiego, odebrał on hołd lenny od hospodara mołdawskiego oraz zawarł rozejm z władcą Wielkiego Księstwa Litewskiego Świdrygiełłą.
1
W XII w. istniał już tam ruski gród.
Zmarł w 1392 r.
3
Stało się to w święto Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Według jednego z autorów parafia ta
była erygowana już w 1379 r. W 1401 r. donacja ta została powiększona przez Michała i Teodorę, ówczesnych dziedziców na Buczaczu.
2
4/2011
55
Regiony
Po śmierci Michała Buczackiego w walce z Tatarami miasto wraz z okolicznymi
włościami odziedziczył jego syn Jakub,
dworzanin króla Kazimierza Jagiellończyka, a następnie także wojewoda podolski
oraz ruski i jednocześnie kasztelan halicki.
Uczestniczył też w wyprawach wojennych
Jana Olbrachta.
Ostatnim właścicielem Buczacza pochodzącym z tego rodu był syn Jakuba, a mianowicie Jan Andrzej Buczacki. W przeciwieństwie do swoich poprzedników nie
piastował on wysokich urzędów ziemskich,
ale był mężem zaufania oraz posłem trzech
kolejnych Jagiellonów na polskim tronie
– Jana Olbrachta oraz Aleksandra Jagiellończyka i Zygmunta I Starego. Na jego
dwóch braciach oraz synu zakończyła się linia Buczackich herbu Abdank. Po śmierci
Jana Andrzeja Buczackiego dobra te odziedziczyła jego siostra Katarzyna, która
w 1526 r. poślubiła wojewodę podolskiego
Jana Tworowskiego herbu Pilawa. Ich synowie nazwali się Buczackimi, tworząc w ten
sposób nową gałąź tego nazwiska, ale pieczętującą się innym herbem, czyli Pilawą.
W trakcie tych wydarzeń, w 1515 r., Zygmunt I Stary nadal Buczaczowi magdeburskie prawo miejskie, a w 1558 r. król Zygmunt II August wydał przywilej na organizację dwóch jarmarków rocznie oraz cotygodniowe targi. Podstawą silnej pozycji ekonomicznej miasta był handel płodami rolnymi.
Ponadto z biegiem czasu w okolicach Buczacza, o czym niżej, powstał cały szereg browa4
rów i gorzelni .
Następnym właścicielem tych dóbr został
starosta barski Mikołaj Buczacki. Był on
kalwinem, co spowodowało, iż przez pewien
czas buczacka fara służyła jako kalwiński
zbór. Już jednak jego córka i dziedziczka
Katarzyna wyszła za mąż za kasztelana kamienieckiego Andrzeja Potockiego i przywróciła farę katolikom. Ponadto w wyniku
ślubu ich córki Anny z wojewodą ruskim
Stanisławem Golskim miasto Buczacz na
krótko przeszło we władanie tego rodu. Jednakże w 1612 r., po śmierci Stanisława Golskiego, powróciło w ręce Potockich.
Nowymi właścicielami Buczacza byli wojewoda bracławski Stefan Potocki oraz jego
żona Maria Mohylanka, córka hospodara
mołdawskiego, która w 1610 r. ufundowała
zamieszkałym w Buczaczu prawosławnym
cerkiew.
W 1648 r., w trakcie powstania Chmielnickiego i kozackiego oblężenia, miasta oraz
zamku skutecznie bronił ich syn, także wojewoda bracławski, a mianowicie Jan Potocki.
Podobnie działo się też podczas najazdów
Tatarów w 1665 i 1667 r., którzy bezskutecznie próbowali zdobyć Buczacz. Magnat ten,
obok wielu innych fundacji, w 1652 r. ufun5
dował w Buczaczu klasztor dominikanów ,
a około 1664 r. erygował parafię unicką.
Jednakże do najważniejszych wydarzeń
w życiu miasta, w tym wieku ciągłych wojen
toczonych wtenczas przez Rzeczypospolitą
Obojga Narodów z wieloma jej wrogami,
doszło w 1672 r., kiedy to po zdobyciu Kamieńca potężna armia turecka dowodzona przez sułtana Mehmeta IV podeszła
pod Buczacz. Pod nieobecność Jana Potockiego miasta oraz zamku broniła jego żo6
na Teresa z Cetnerów Potocka .
Wedle tradycji wojewodzina widząc tragiczne położenie miasta oraz zamku wysłała
do sułtana posłów, zawiadamiając go, że
zamku broni kobieta oraz, że pokonanie takiego przeciwnika sławy mu nie przyniesie.
W wyniku tego poselstwa Mehmet IV przerwał oblężenie i w towarzystwie swojego wezyra udał się na zamek. Potocka ofiarowała
mu ponoć hojne dary, które jednak sułtan
podarował jednemu z jej dzieci. Ten rycerski postępek tureckiego monarchy stał się
głośny w całej Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskim. Z drugiej jednak strony to
właśnie w Buczaczu 18 października 1672 r.
przedstawiciele Rzeczypospolitej podpisali
4
Według jednego z autorów buczaccy kupcy uchodzili za najbogatszych na galicyjskim Podolu.
Najprawdopodobniej został on spalony przez Turków w 1672 r. i nigdy nie był odbudowany.
6
Według części opracowań obroną miasta kierowała wtenczas druga żona Jana Potockiego, a mianowicie Urszula z Daniłowiczów.
5
56
Wiadomości Historyczne
Regiony
haniebny oraz upokarzający dla niej traktat
z Turcją, w wyniku którego zajęła ona całe
Podole oraz południową część Ukrainy,
a Rzeczypospolita zobowiązała się także
płacić jej coroczny haracz, czyli trybut.
Ustalona w ten sposób nowa granica polsko-turecka biegła wzdłuż Strypy, co podzieliło Buczacz na dwie części, a mianowicie koronną i turecką. W wyniku tego pozostały
w granicach Korony buczacki zamek stał się
twierdzą pograniczną narażaną na bezpośredni atak wojsk tureckich. W 1675 r. warownię obległy siły tureckie dowodzone
przez Ibrahima Szyszmana. Jej obrońców
uratowały jednak informacje o zbliżaniu się
polskiej odsieczy pod wodzą króla Jana III.
Już jednak w roku następnym Turcy dowodzeni tym razem przez Ibrahima Szejtana spustoszyli okolice oraz zdobyli buczacki
7
zamek , który pozostawał w ich rękach
do 1687 r. Wtenczas bowiem pod jego murami pojawiły się skoncentrowane siły koronne
dowodzone przez Jana III, jakie wyruszyły
potem pod Kamieniec, który oparł się jednak wówczas polskiemu oblężeniu. Ostateczny powrót Podola, w tym także Buczacza, w granice Rzeczypospolitej Obojga
Narodów nastąpił w wyniku postanowień
traktatu karłowickiego z 1699 r.
W tym samym roku syn Jana Potockiego,
a mianowicie wojewoda bełski Stefan Potocki nadał szerokie uprawnienia buczackiej gminie żydowskiej. Ponadto w 1712 r.
ufundował on ogromny klasztor bazylianów. Jednakże najwięcej dla Buczacza zrobił jego syn, czyli słynny starosta kaniowski
Mikołaj Bazyli Potocki, szczodry mecenas
oraz jednocześnie jeden z najbardziej znanych warchołów, awanturników i dziwaków
ówczesnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Był on hojnym fundatorem wielu
unickich, a także katolickich obiektów sakralnych leżących na ówczesnej Rusi, Wołyniu i Podolu, by wspomnieć tutaj choćby
o klasztorze i cerkwi Ławry Poczajowskiej,
gdzie spędził ostatnie lata swego życia.
Jemu też zawdzięcza Buczacz powstanie
swych najcenniejszych zachowanych po dziś
7
Fot. 2. Ogólny widok na klasztor bazylianów oraz na górę Fedor
widziane z zamkowego wzgórza (fot. Aleksander Smoliński)
dzień zabytków – katolickiego kościoła,
dwóch cerkwi i klasztoru bazylianów oraz
przepięknego i okazałego ratusza. Ponadto
przy bazyliańskim klasztorze w 1760 r. jego
staraniem i kosztem powstała też szkoła publiczna z internatem dla uczniów. Do realizacji tych dzieł pozyskał działającego w tym
czasie na Rusi zdolnego architekta Bernarda Meretyna oraz wybitnego rzeźbiarza
i snycerza Jana Jerzego Pinsla. Ten ostatni
przez wiele lat obficie korzystał z mecenatu
Mikołaja Potockiego.
Wielki mecenas Pinsla, a mianowicie
Mikołaj Bazyli Potocki zmarł bezpotomnie. Dlatego też po jego śmierci Buczacz
i okolice przeszły na własność jego dalszych
krewnych, jednak aż do września 1939 r.
buczackie dobra pozostawały w posiadaniu
rodziny Potockich.
W 1772 r., po I rozbiorze Rzeczypospolitej
Obojga Narodów, władze austriackie włączyły Buczacz najpierw w skład cyrkułu zaleszczyckiego, a potem do cyrkułu stanisławowskiego. Po reformie państwa z 1867 r., w erze
autonomii galicyjskiej, miasto stało się siedzibą powiatu. W latach 80. XIX w. liczyło ono
8967 mieszkańców, w tym tylko 1816 rzymskich katolików i 1066 grekokatolików oraz
aż 6077 Żydów, a także 8 „akatolików”, czyli
Wymordowana została też ponoć wtenczas cała ludność miasta oraz obrońcy zamku.
4/2011
57
Regiony
zapewne ateistów. W mieście obok siedziby
urzędu starosty powiatowego i rady powiatowej był również urząd podatkowy, poczta oraz
stacja telegraficzna, a także sąd powiatowy.
Po Tarnopolu Buczacz uważany był
wtenczas za: „[...] najbardziej handlowe
miasto na Podolu galicyjskim; Izraelici buczaccy sławni są w tej stronie kraju z bogactwa, rozległych stosunków, energii i obrotności.” Handlowano głównie zbożem oraz
innymi płodami rolnymi.
Oprócz tego w tym samym czasie, czyli
w latach 80. XIX w., na terenie Buczacza
oraz powiatu buczackiego znajdowało się
pięć cegielni, 19 warsztatów garncarskich,
sześć mydlarni wyrabiających świece łojowe
oraz mydło, 42 młyny wodne oraz trzy browary piwne i 22 gorzelnie. Poza tym w wielu
miejscowościach powiatu wypalano też wapno oraz gips. Ważne znaczenie gospodarcze
dla regionu miała także uprawa tytoniu, którego znaczna część przerabiana była następnie w „fabryce tytuniu i cygar” w Monaste8
rzyskach. Na stałe zatrudniała 38 mężczyzn
i 32 kobiety oraz 369 kobiet i 35 dzieci
„za wynagrodzeniem od sztuki”, czyli w sumie 38 mężczyzn, 401 kobiet i 35 dzieci.
Innym przedsiębiorstwem była wtenczas
niewielka fabryka sukna znajdująca się pod
samym Buczaczem, a mianowicie w Trybuchowcach. Na stałe zatrudniała ona jednak
tylko czterech mężczyzn i dwie kobiety.
Obok niej w powiecie rocznie działało też
145 warsztatów tkackich i 75 kuśnierzy.
Wspomniana już wcześniej, a istniejąca
przy bazyliańskim klasztorze szkoła publiczna, początkowo zwana była konwiktem, czyli szkołą z internatem, którym to terminem
określano zwykle szkoły przyklasztorne lub
też sam internat mieszczący się poza terenem szkoły, lecz prowadzony przez jej wła9
dze . Szkoła ta przekształcona została następnie w gimnazjum, które działało tam
w latach 1804–1893. Wówczas do grona sławniejszych jego uczniów należeli chociażby późniejszy poeta Kornel Ujejski, publicysta Jan Lam, a także doskonały malarz
batalista Juliusz Kossak. Ten ostatni uczęszczał tam tylko do ostatniej, a mianowicie VI
klasy, którą ukończył w roku szkolnym 1840.
Całe grono nauczających tam profesorów, poza katechetą rzymskokatolickim, należało do zakonu ojców bazylianów, który to
zakon ponosił wszelkie koszta związane
z funkcjonowaniem tej szkoły. Na rok szkolny 1878/1879 zapisanych było 182 uczniów.
Do dalszego rozwoju ekonomicznego
Buczacza przyczyniła się budowa linii kolejowej, dzięki której Buczacz uzyskał połą10
czenie z Czortkowem i Stanisławowem .
W wyniku tych oraz innych zmian w końcu
XIX w. Buczacz liczył ponad 10 000 mieszkańców, z których ponad połowę stanowili
Żydzi. Natomiast w przededniu wybuchu
I wojny światowej mieszkało tam już 13 000
osób. Nadal dominowali Żydzi, których
mieszkało wtedy w Buczaczu 7500. Pola11
ków było wtenczas 3500 mieszkańców ,
12
13
14
a „Rusinów” tylko 2000 osób .
Na przełomie XIX i XX w. Buczacz był
jednym z największych miast na galicyjskim
Podolu. Nadal też rozwijał się tam handel
i rzemiosło. Znana też była miejscowa hodowla koni specjalnej rasy zwanej buczacką. Jeszcze większe znaczenie odgrywała
założona już w drugiej połowie XIX w.
8
„Za dziennym wynagrodzeniem.”
Terminem tym określano zwłaszcza szkoły prowadzone przez zakon pijarów.
10
Ciekawostkę natury technicznej stanowił w Buczaczu wysoki żelazny most – wiadukt – kolejowy zbudowany nad Strypą, z którego pociąg wjeżdżał wprost do kilkusemetrowego tunelu ciągnącego się pod okolicznymi wzgórzami. Był to jedyny obiekt tego typu na Podolu.
11
Zgodnie z innymi danymi z początku lat 20-tych XX w. stanowili oni 25% mieszkańców.
12
Czyli galicyjskich Ukraińców.
13
Według odmiennych danych pochodzących z początku lat 20. XX w. Ukraińcy mieli stanowić tylko 15%
ludności Buczacza.
14
Według jednego z autorów miasto to było wtenczas: „[...] bardzo ścieśnione [...] dość brudne; żargon
[czyli jidysz – przyp. A. S.], nawet w ustach gimnazjalistów i pensjonarek, dominuje na ulicach zarówno
nad językiem polskim, jak ruskim [czyli ukraińskim – przyp. A. S.].”
9
58
Wiadomości Historyczne
Regiony
przez Oskara Potockiego i funkcjonująca
jeszcze w okresie międzywojennym fabryka
jedwabnych makat ściennych, zdobionych
motywami orientalnymi i tkanych z jedwabnej przędzy przerabianej metalowymi
nićmi. Jednak w ciągu XIX w. Buczacz kilkukrotnie ucierpiał poważnie od pożarów,
przy czym największy z nich miał miejsce
w 1865 r. Wydarzenia te znacznie spowalniały jego rozwój ekonomiczny.
Podczas I wojny światowej, w okresie od
sierpnia 1914 r. do maja 1917 r., Buczacz był
okupowany przez wojska rosyjskie. W listopadzie 1918 r. w mieście powstały organy
władzy Zachodnio-Ukraińskiej Republiki
Ludowej. Jednak 4 lipca 1919 r. ostatecznie
znalazło się ono w polskich rękach.
W okresie II Rzeczypospolitej Buczacz
był siedzibą powiatu wchodzącego w skład
województwa tarnopolskiego. Pod koniec
lat 30. XX w. liczył niespełna 11 000 miesz15
kańców . Nadal dominowali Żydzi.
We wrześniu 1939 r. Buczacz zajęła Robotniczo-Chłopska Armia Czerwona. Niemal natychmiast po zajęciu miasta przez Sowietów rozpoczęły się prześladowania ludności polskiej. Jednak lata II wojny światowej okazały się szczególnie tragiczne dla buczackich Żydów. Już bowiem latem 1941 r.
Niemcy urządzili cały szereg żydowskich pogromów, w wyniku których życie straciło 750
osób. Następnie w Buczaczu powstało getto,
z którego jesienią 1942 r. około 4000 ludzi
wywieziono do obozu koncentracyjnego
w Bełżcu, gdzie ich zamordowano. Natomiast w lutym i kwietniu 1943 r. kolejnych
ponad 5000 Żydów zgromadzonych w buczackim getcie zamordowano na miejscu,
rozstrzeliwując ich na stokach góry Fedor.
Ostatnią grupę Żydów ukrywających się
w lasach w okolicach Buczacza Niemcy zlikwidowali w styczniu 1944 r. Zamordowano
wtenczas kolejnych 300 osób.
W wyniku zmian granic, do których doszło wskutek wcześniejszych umów międzyalianckich, w 1945 r. Buczacz znalazł się
Fot. 3. Widok krętego i dość głębokiego oraz skalistego jaru Strypy w Buczaczu. Ponad rzeką widoczne wzgórze zamkowe z ruinami zamku (fot. Aleksander Smoliński)
w składzie Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej stanowiącej jedną z republik
związkowych ówczesnego ZSRS. Miasto stało się wtenczas siedzibą rejonu. Jednak
w wyniku eksterminacji ludności żydowskiej
oraz wysiedlenia większości pozostałych tam
Polaków liczba jego mieszkańców znacznie
się zmniejszyła i w 1957 r. wynosiła zaledwie 7000 ludzi. W ten sposób bezpowrotnie
zniknęła struktura demograficzna tego miasta ukształtowana w efekcie procesów historycznych i społecznych, jakie zachodziły
w niegdysiejszej Rzeczypospolitej Obojga
Narodów. Natomiast powolny wzrost liczby
mieszkańców Buczacza odbywał się głównie
wskutek napływu ludności ukraińskiej,
przede wszystkim pochodzenia wiejskiego.
W wyniku tego w latach 70. XX w. Buczacz
najpierw osiągnął poziom przedwojenny,
16
a następnie nawet go przekroczył . Poza
tym w 1991 r., już po odzyskaniu niepodle-
15
W latach 20. XX w. liczba ludności Buczacza wynosiła 7517 mieszkańców. Natomiast na obszarze powiatu buczackiego zamieszkiwało wtenczas 116 660 osób obojga płci, w tym 54 861 Polaków.
16
Obecnie miasto liczy 14 600 mieszkańców.
4/2011
59
Regiony
głości przez Ukrainę, w Buczaczu powstało
greckokatolickie biskupstwo.
To malowniczo położone miasto do dnia
dzisiejszego zachowało historyczny układ
urbanistyczny z dość obszernym rynkiem
oraz nieregularną, dostosowaną do rzeźby
terenu, siecią ulic zabudowanych w większości pochodzącymi z końca XIX i początku XX w. kamienicami. Nadal można więc
oglądać wiele budynków mieszkalnych
w stylu secesyjnym lub posiadających cechy
modnego niegdyś historyzmu, które jednak
w znaczniej części znajdują się obecnie
w nie najlepszym stanie technicznym.
Pośrodku rynku wznosi się bez wątpienia najcenniejszy zabytek Buczacza, a mia17
nowicie rokokowy ratusz ufundowany
przez wspomnianego już wcześniej Mikołaja Potockiego. Ten uznawany za najpiękniejszy w całej Galicji rokokowy budynek
świecki zbudowano w latach 1750–1751
według projektu wybitnego architekta Bernarda Meretyna.
Wokół dachu oraz naokoło galeryjki na
piętrze wieży biegnie tralkowa balustrada.
Ponadto elementami ozdobnymi elewacji
są pilastry w wielkim porządku, z mocno
stylizowanymi głowicami korynckimi, szerokie belkowania i piękne ramowe oprawy
okien, przy czym okna znajdujące się w drugiej kondygnacji fasady posiadają balkony
z metalowymi, kutymi balustradami.
Pierwotnie balkony podtrzymywane były
18
przez podpierające je figury Atlasa . Obecnie rzeźby te są bardzo zniszczone. Parter
budynku obejmuje dwanaście pomieszczeń
nakrytych sklepieniami krzyżowymi.
Fot. 4. Obecny wygląd restaurowanego frontonu fasady ratusza
z dużym kartuszem ozdobionym panopliami i ornamentem małżowinowym (fot. Aleksander Smoliński)
Jednakże niewątpliwie najwartościowszą
ozdobą buczackiego ratusza są, czy też raczej
były, kamienne kompozycje rzeźbiarskie autorstwa wspomnianego już wcześniej Jana
Jerzego Pinsla. Przedstawiają one 12 prac
19
Herkulesa . Z pierwotnych 12 rzeźb do naszych czasów dotrwało jednak tylko siedem,
z których obecnie jedynie cztery znajdują się
w narożach dachu oraz w zwieńczeniu fron20
tonu . Poza tym wszystkie posiadają jakieś
bardzo poważne ubytki, najczęściej w postaci brakującej głowy, ręki lub nogi, co powoduje, iż obecnie trudno jest wyobrazić sobie
ich pierwotny wygląd. Pozostałe figury uległy
zniszczeniu podczas pożaru w 1865 r.
Od kilku lat trwa remont elewacji
i wnętrz tego obiektu oraz prowadzone są
zewnętrzne prace konserwatorskie.
Kolejnym ważnym zabytkiem współczesnego Buczacza świadczącym o jego nie-
17
Według jednego z ukraińskich autorów: „Podobnie jak w znanym porzekadle: Kto nie widział papieża,
nie był w Rzymie, można powiedzieć o Buczaczu: Kto nie widział ratusza, nie był w Buczaczu” Tymczasem
w niektórych polskich przewodnikach turystycznych można napotkać opinię, iż był on: „[...] może nazbyt
wspaniały, jak na prowincjonalne miasteczko [...].”
18
Według badaczy ukraińskich okresu sowieckiego były to jednak kariatydy, a nie figury Atlasa.
19
Mianem 12 prac określa się czyny dokonane przez Herkulesa lub raczej z grecka Heraklesa, na polecenie jego krewnego Eurysteusa. Były to: 1 – zabicie lwa nemejskiego, 2 – zabicie hydry lernejskiej, 3 – złapanie dzika erymantejskiego, 4 – pojmanie łani kerynejskiej, 5 – zabicie ptaków stymfalijskich, 6 – oczyszczenie stajni króla Augiasza, 7 – sprowadzenie byka kreteńskiego, 8 – uprowadzenie koni króla Tracji
Diomedesa, 9 – zdobycie pasa królowej amazonek Hippolyte, 10 – sprowadzenie byków Geryona, 11 – sprowadzenie z podziemi psa Cerbera, 12 – zdobycie złotych jabłek Hesperyd.
20
Według jednego z autorów część rzeźb Pinsla z buczackiego ratusza przechowywana jest „w muzeum
w dawnym kościele klarysek we Lwowie.”
60
Wiadomości Historyczne
Regiony
Fot. 5. Współczesny wygląd bardzo zniszczonych rzeźb przedstawiających część z pierwotnych 12 kompozycji dotyczących prac
Herkulesa z buczackiego ratusza (fot. Aleksander Smoliński)
gdysiejszej przynależności do Rzeczypospolitej Obojga Narodów są znajdujące się
na prawym brzegu Strypy, na wysokim
wznoszącym się na kilkadziesiąt metrów
ponad jej poziom cyplu, malownicze ruiny zamku. Zbudowali go w XIV w. Bu21
czaccy, pierwsi właściciele tych terenów .
Następnie, podobnie jak miastem, władali
nim Potoccy. W toku swych długich dziejów obiekt ten wielokrotnie był częściowo
niszczony, odbudowywany i przebudowywany oraz modernizowany.
Najważniejsza rozbudowa i modernizacja
miała miejsce w 1. połowie XVII w., a przeprowadzono ją z inicjatywy Marii z Mohyłów
Potockiej. Dobudowała ona wtedy część południową zamku z dwiema półkolistymi
basztami, w których umieszczono liczne
22
otwory strzelnicze . Ponadto mury obwodowe o grubości 4 m, załamane w części środkowej, tworzyły rodzaj czoła bastionowego.
Jednocześnie wzdłuż wschodnich murów
wzniesiono renesansowy budynek mieszkalny z bramą wjazdową, do której prowadził zawieszony nad suchą fosą most zwodzony. Od strony zamkowego dziedzińca
budynek ten posiadał arkadowe krużganki.
W wyniku tej przebudowy powstała wtenczas silna twierdza z nowożytnym, częścio-
wo dostosowanym do ognia artylerii, systemem fortyfikacji, której północną i jednocześnie najstarszą część tworzył schodzący
się pod kątem mur obronny, wyraźnie zaokrąglony w miejscu złączenia się dwóch jego części. Całość zabudowań powstała z jasnego oraz czerwonawego piaskowca.
Tak wzmocniony i zmodernizowany zamek buczacki w XVII w. przetrwał liczne
najazdy tatarskie oraz oblężenia Kozaków
zaporoskich, a nawet oblężenie tureckie
z 1672 r. W cztery lata później został jednak poważnie zniszczony przez wojska tureckie dowodzone przez Ibrahima Szejtana. Wkrótce po tej klęsce Jan Potocki
przystąpił do jego odbudowy.
W efekcie wcześniejszych dewastacji
i zniszczeń w połowie XVIII w. zamek był
bardzo zaniedbany. Działo się tak pomimo
to, iż mieszkał w nim wtenczas wspomniany już wcześniej starosta kaniowski Mikołaj Bazyli Potocki. Jednakże zamiast niezbędnych prac konserwacyjnych kazał on
wybudować dla siebie na zamkowym dziedzińcu drewniany dwór. W wyniku tego
w XIX w. obiekt ten stał już zupełnie
opuszczony, a ówcześni jego właściciele
Kajetan i Paweł Potoccy sprzedali go miejscowym Żydom na materiał budowlany.
W wyniku tego chylące się już wcześniej ku
upadkowi mury były sukcesywnie rozbierane przez okoliczną ludność w celu pozyskania cegły oraz kamienia, wykorzystywanych
do budowy domów oraz innych budynków.
Buczacki zamek zbudowany został na planie nieregularnego wielokąta. Do naszych
dni zachowała się część murów obwodowych
ze strzelnicami, w najlepszym stanie znajduje się ich odcinek południowy. Od strony
wschodniej usytuowane są pozostałości potężnej szesnastowiecznej bastei. Dolne partie jej murów dochodzą do czterech metrów
grubości. Do bastei przylegają zachowane do
wysokości drugiej kondygnacji mury renesansowego pałacu z narożnikami wzniesionymi z ciosanego piaskowca oraz fragmen-
21
Pierwsza wzmianka o nim pochodzi z 1379 r.
Tak obiekty te najczęściej nazywane są w polskiej literaturze dotyczącej Buczacza. Tymczasem najprawdopodobniej były to półokrągłe basteje.
22
4/2011
61
Regiony
Fot. 6. Pozostałości wschodniej części umocnień buczackiego
zamku i renesansowego budynku mieszkalnego z niegdysiejszą
bramą wjazdową (fot. Aleksander Smoliński)
Fot. 7. Stan obecny renesansowego budynku mieszkalnego buczackiego zamku (fot. Aleksander Smoliński)
tem bramy wjazdowej, do której wiedzie stara, chwilami nawet dość stroma, droga idąca
po stoku zamkowego wzgórza. Z pozostałych części zamku zachowały się jedynie
resztki murów przyziemia oraz część fundamentów, a także kamienne mury oporowe
wzmacniające północny stok wzniesienia.
Kolejną ważną grupą zabytków Buczacza
świadczących o jego bogatej przeszłości, podobnie jak to ma miejsce w przypadku niemal wszystkich pozostałych koronnych miast
kresowych, są jego świątynie. Na zachód
od rynku potencjalny polski turysta podążający na wzniesienie, na którym znajdują ruiny zamku, powinien obejrzeć barokowy kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia
Najświętszej Marii Panny. Świątynię tę
zbudowano w latach 1761–1763 z fundacji
Mikołaja Bazylego Potockiego. Stoi ona
na miejscu znacznie od niej starszej, bo pochodzącej z przełomu XIV i XV w., fary.
Najprawdopodobniej autorem projektu
nowego kościoła, wzorowanego na rozwiązaniach stosowanych przez Bernarda Meretyna, był lwowski architekt Marcin Urbanik.
Podczas I wojny światowej obiekt ten został
poważnie uszkodzony. W okresie międzywo-
jennym starannie go wyremontowano. Już
jednak w 1945 r. władze sowieckie zamknęły
kościół dla wiernych, a następnie urządziły
w nim magazyn artykułów żelaznych, a w jego podziemiach, z których wyrzucono prochy
Potockich23, kotłownię miejską, co przyczyniło się do niemal całkowitej jego dewastacji.
Obiekt zwrócono wiernym w 1991 r., dopiero po odzyskaniu niepodległości przez
Ukrainę. Jednocześnie reaktywowano wtenczas także miejscową parafię rzymskokatolicką. Od tego też momentu trwa remont
oraz restauracja świątyni, którą kieruje
miejscowy proboszcz, urodzony w leżącym
w pobliżu Buczacza Podzameczku, a mianowicie ksiądz prałat Ludwik Rutyna.
Kościół zbudowany jest z kamienia,
na planie krzyża z nawą i prezbiterium niemal równej długości oraz ze znacznie krótszymi ramionami transeptu. Nad skrzyżowaniem nawy i transeptu wznosi się niewielka,
ośmioboczna wieżyczka. Od frontu nawa poprzedzona jest wysoką kruchtą, a z boku
przylega do niej niska przybudówka. Natomiast po bokach prezbiterium znajduje się
zakrystia oraz kaplica Męki Pańskiej. Wszystkie narożniki tej budowli są lekko ścięte.
23
62
Pochowano je na miejscowym cmentarzu.
Wiadomości Historyczne
Regiony
Funkcję fasady pełni frontowa elewacja
kruchty zaopatrzona w łukowato zakończone
okno, ozdobiona pilastrami flankującymi
drzwi wejściowe oraz zwieńczona niską attyką
i czterema kamiennymi wazonami. Podwójne,
zakończone stylizowanymi głowicami korync24
kimi pilastry , dźwigające szerokie belkowanie, umieszczone są na wysokich cokołach.
Nad obramieniem stosunkowo skromnego portalu głównego znajduje się wierszowana inskrypcja:
„D. O. M.
CHCĄC POTOCKICH PILAWA MIEĆ
TRZY KRZYŻE CAŁE
DOM KRZYŻOWY NA BOSKĄ
WYBUDOWAŁ CHWAŁĘ
25
A. D. 1763”
Ponadto przed 1939 r. nad portalem
znajdował się malowany herb Potockich –
Pilawa – umieszczony w ozdobnym kartuszu. Obecnie nie ma jednak po nim żadnego śladu, gdyż w czasach sowieckich został
26
całkowicie zniszczony .
Natomiast powyżej kruchty wznosi się
zwieńczenie nawy mające również postać
niskiej attyki z czterema kamiennymi wazonami i półkoliście zamkniętym frontonem zakończonym krzyżem o rysunku za27
czerpniętym z kształtu herbu Potockich .
Ponadto wewnątrz frontonu umieszczone
jest malowidło przedstawiające Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny.
Ponadto, pomimo dewastacji okresu sowieckiego, w świątyni tej zachował się jednolity, rokokowy zespół wyposażenia kościelnego złożony z pięciu drewnianych ołtarzy
i ambony wykonanych w latach 1761–1770.
W ostatnim okresie obiekty te zostały starannie odrestaurowane, choć nadal brakuje
prawej części ołtarza głównego. Ołtarz główny, którego autorstwo jest przypisywane artyście lwowskiemu Piotrowi Polejowskiemu,
zwieńczony jest kolumnami i czterema naturalnej wielkości rzeźbami świętych.
Fot. 8. Widok ogólny kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii
Panny (fot. Aleksander Smoliński)
Bogato rzeźbiona jest też złocona ambona, prospekt organowy oraz cztery ołtarze
boczne. Jednak część rzeźb, które pierwotnie stanowiły integralny składnik tych obiektów obecnie znajduje się w zbiorach Lwowskiej Galerii Sztuki, które prezentowane są
na ekspozycji sztuki sakralnej mieszczącej
się na zamku w Olesku. O wysokiej wartości
artystycznej rzeźbiarskich dekoracji tych ołtarzy świadczy fakt, iż wyszły one spod ręki
artystów z kręgu Jana Jerzego Pinsla. Podobnie było też z zaginionymi antepediami
ołtarzy, przy czym autorstwo niektórych
z nich przypisywane było samemu Pinslowi.
Spośród pozostałych elementów wyposażenia dawnego kościoła pod wezwaniem
Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny
na uwagę zasługują także kamienna, pochodząca z XVII w., chrzcielnica oraz wykonane
z czerwonego marmuru epitafium starościny
24
Dwie pary pilastrów znajdują się w elewacji frontowej, a po jednej parze pilastrów oraz po jednym oknie
w ścianach bocznych kruchty.
25
Jest to swoiste nawiązanie do kształtu herbu Pilawa, jakim pieczętowali się Potoccy.
26
Mimo to znaczna część znanej autorowi literatury przedmiotu, w tym także liczne przewodniki turystyczne, twierdzi jakoby herb ten nadal znajdował się na swoim miejscu.
27
Był to w polu błękitnym półtrzeciakrzyż srebrny.
4/2011
63
Regiony
Fot. 9. Ogólny wygląd ołtarza głównego autorstwa Piotra Polejowskiego z kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny
(fot. Aleksander Smoliński)
chreptiowskiej Marianny Sobieszczańskiej
zmarłej w 1768 r., a także znajdująca się
w mensie ołtarzowej w kaplicy Męki Pańskiej i pochodząca z drugiej połowy XIX w.
tablica upamiętniająca miejsce złożenia serc
kanoników Pawła i Kajetana Potockich.
Na wschód od rynku stoi barokowa zbudowana z kamienia grekokatolicka cer28
kiew Opieki Matki Bożej . Wzniesiono
ją w latach 1765–1767 według projektu A.
Schültzera. Była to kolejna fundacja starosty kaniowskiego Mikołaja Potockiego.
Zbudowano ją na planie krzyża ze słabo zaznaczonym transeptem i prostokątnym, zamkniętym prezbiterium, pojedynczą zakrystią i kruchtą oraz z niskim i jednocześnie
wydłużonym gankiem z wejściem. Nawa,
prezbiterium oraz kruchta mają równą wysokość. Podobnie, jak to miało miejsce
w przypadku poprzedniej świątyni, wszyst-
kie narożniki tej budowli są zaokrąglone.
Nad skrzyżowaniem nawy z transeptem
wznosi się stożkowata kopuła z latarnią
umieszczona na cylindrycznym bębnie.
Skromny wystrój elewacji cerkwi tworzą
wysoki cokół, szerokie belkowania i gzymsy.
Natomiast centralną część fasady urozmaica płytki ryzalit z dużym oknem umieszczonym w listwowym obramieniu. Nad nim
znajduje się parawanowy fronton z pilastrami i trójkątnymi spływami oraz wazonami,
a także z malowanym wizerunkiem Matki
Bożej unoszącej się na obłoku wraz z towarzyszącymi jej czterema cherubinami.
Również ganek wejściowy wieńczy arkadowy fronton z trzema wnękami. W centralnej, największej z tych wnęk, znajduje
się duży fresk przedstawiający Chrystusa
modlącego się na pustyni.
Natomiast po obydwu stronach tego fresku, w mniejszych wnękach, znajdują się
dwa cherubiny. Kolejne malowidło ścienne
29
przedstawiające Matkę Boską z liliami
umieszczone jest we wnęce na bocznej elewacji zakrystii.
Szczególnie interesujące jest wyposażenie cerkwi, będące dowodem daleko posuniętej okcydentalizacji sztuki cerkiewnej
stosowanej przez ówczesny kościół greckokatolicki. Przypominający ołtarze łacińskie
ołtarz główny wykonany został około 1770 r.
przez artystów z kręgu Jana Jerzego Pinsla.
Jednak najważniejszą fundacją Mikołaja
Bazylego Potockiego w Buczaczu jest okazały barokowy zbudowany z kamienia zespół klasztorny bazylianów. Znajduje się
on na południe od miejskiego rynku, na lewym brzegu Strypy, u podnóża góry Fedor.
Jak to napisano już wcześniej klasztor dla
tego greckokatolickiego męskiego zgroma30
dzenia zakonnego w 1712 r., za zgodą ów-
28
Czyli cerkiew Świętej Pokrowy – inaczej Pokrowska. Stanęła on na miejscu starej cerkwi wzniesionej
„jeszcze w czasach tureckich najazdów”.
29
Jest to kolejny przykład tendencji okcydentalizacyjnych istniejących w Cerkwi Greckokatolickiej. Bowiem
w Kościele Katolickim lilie były, i nadal są, symbolem Ciała Chrystusa, czystości, duszy dążącej do Boga, dziewictwa, godności królewskiej, Kościoła, Najświętszej Marii Panny, przemijania, słowa Bożego, światła, a także wiosny.
30
Bazylianie byli to mnisi, pierwotnie prawosławni, którzy przystąpili do unii brzeskiej. Traktowano ich też
jako greckokatolicki odpowiednik jezuitów. Zapewne działo się tak z powodu ich wykształcenia oraz wysokich,
szczególnie w porównaniu z mnichami prawosławnymi, kompetencji intelektualnych. Do prowadzonych przez
nich szkół chętnie uczęszczała młodzież obu katolickich obrządków. Ponadto w łonie samej unii bazylianie byli
64
Wiadomości Historyczne
Regiony
czesnego arcybiskupa lwowskiego Jana
Skarbka, ufundował Stefan Potocki. Jednakże budowa obecnie istniejących gmachów
sfinansowana została przez wielokrotnie
już tutaj wspominanego starostę kaniowskiego. W latach 1751–1753 powstał obszerny budynek klasztorny, a w okresie
1757–1758 r. wzniesiono gimnazjum. Najpóźniej natomiast, bo w latach 1765–1771,
31
zbudowana została cerkiew klasztorna .
Jednak jej wykańczanie i wyposażanie
przeciągnęło się aż do 1780 r.
Już w 1754 r. w klasztorze ojców bazylianów powstała biblioteka, w zbiorach której
znajdowało się niegdyś około 20 000 tomów.
Spore straty poniosła ona w wyniku pożaru,
jaki nawiedził klasztor w 1865 r. Mimo to
jeszcze w okresie II Rzeczypospolitej obfitowała w liczne i niekiedy bardzo cenne stare
druki polskie. Gimnazjum dysponowało także kompletem dokumentów szkolnych (Acta gymnasii Buczasiensis) za lata 1758–1774.
Klasztor funkcjonował do 1946 r., kiedy
to został zamknięty przez władze sowieckie. Początkowo jego budynki służyły jako
magazyny zboża, a następnie umieszczono
w nich szkołę rolniczą, która działała tam
do 1986 r., po czym w 1990 r. klasztor przekazano miejscowej wspólnocie greckokatolickiej. W rok później, już za czasów niepodległej Ukrainy, w jego mury powrócili
bazyliańscy zakonnicy, którzy obecnie gospodarują tymi obiektami, prowadząc szeroko zakrojone prace renowacyjne.
Oglądając i podziwiając wszystkie wymienione, i niewymienione, tutaj pozostałości
dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów,
jakie znajdują się obecnie w Buczaczu należy mieć wdzięczność dla tych wszystkich Polaków, „Rusinów” oraz Żydów, którzy pozostali w tym miejscu na zawsze. Byli oni
bowiem twórcami wielkiej, choć niekiedy
tragicznej historii koronnego Podola. Należy mieć też nadzieję, iż pamięć o nich oraz
Fot. 10. Ogólny widok greckokatolickiej cerkwi pod wezwaniem
Opieki Matki Bożej (fot. Aleksander Smoliński)
Fot. 11. Znajdujący się na południe od buczackiego rynku, na lewym brzegu Strypy, zespół klasztorny oraz cerkiew bazylianów
(fot. Aleksander Smoliński)
o ich dokonaniach przetrwa jeszcze niejedno pokolenie, podobnie jak materialne ślady ich pracowitego i owocnego, by nie powiedzieć „zbożnego”, życia.
zwolennikami modernizacji Cerkwi Greckokatolickiej i jej kulturowego zbliżenia do katolicyzmu rzymskiego.
Stąd jest rzeczą niepodlegającą wątpliwości, iż monastycyzm unicki wzbogacił kulturowy obraz Kresów
Wschodnich dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Z drugiej jednak strony poprzez brak możliwości porozumienia się z prawosławiem dodatkowo komplikował istniejące tam bardzo złożone problemy narodowościowe i polityczne. W sposób szczególny było to widoczne w okresie zaborów oraz w II Rzeczypospolitej.
31
Według części literatury świątynia ta powstała w latach 1753–1770.
4/2011
65