Samoocena zdrowia i dbałość o zdrowie u nauczycieli

Woynarowska-Sołdan
Probl
Hig Epidemiol 2012,
M, Węziak-Białowolska
93(4): 739-745 D. Samoocena zdrowia i dbałość o zdrowie u nauczycieli
739
Samoocena zdrowia i dbałość o zdrowie u nauczycieli
Self-assessment of health and taking care of health among teachers
Magdalena Woynarowska-Sołdan 1/, Dorota Węziak-Białowolska 2/
Zakład Zdrowia Publicznego, Wydział Nauki o Zdrowiu, Warszawski Uniwersytet Medyczny w Warszawie
Zakład Metod Badań Marketingowych, Instytut Statystyki i Demografii, Kolegium Analiz Ekonomicznych Szkoły Głównej
Handlowej w Warszawie
1/
2/
Cel pracy. Przedstawienie wyników badań dotyczących samooceny zdrowia
i dbałości o zdrowie u nauczycieli.
Materiał i metoda. Badanie przeprowadzono w grupie 567 nauczycieli
za pomocą kwestionariusza zawierającego Skalę Pozytywnych Zachowań
Zdrowotnych oraz pytania dotyczące: niepodejmowania zachowań
ryzykownych dla zdrowia, samooceny stanu zdrowia i dbałości o zdrowie.
Wyniki. Większość badanych oceniła swój stan zdrowia jako raczej dobry
i bardzo dobry oraz uznała że raczej i bardzo dba o zdrowie. Częstość
podejmowania zachowań prozdrowotnych nie potwierdza wysokiej
samooceny dbałości o zdrowie: niewiele zachowań jest podejmowanych
z pożądaną częstością (zawsze lub prawie zawsze) przez duży odsetek
badanych. Zdecydowana większość badanych nie podejmuje zachowań
ryzykownych dla zdrowia.
Wnioski. Niedostatki w zakresie zachowań prozdrowotnych nauczycieli
mogą mieć niekorzystny wpływ na ich zdrowie i samopoczucie oraz ich pracę
z uczniami w zakresie edukacji zdrowotnej. Niezbędne jest doskonalenie
nauczycieli w zakresie edukacji zdrowotnej oraz wprowadzanie w szkołach
programów promocji zdrowia skierowanych do pracowników szkoły, w tym
przede wszystkim do nauczycieli.
Aim. To present the results of the survey concerning self-assessment
of health, self-assessment of taking care of health and positive health
behaviours.
Material & methods. The sample consisted of 567 teachers. The
instrument was a questionnaire including Positive Health Behaviours
Scale for Adults and questions concerning avoiding risk behaviours, selfassessment of health, self-assessment of taking care of health.
Results. The majority of teachers assessed their health and taking care
of health as rather good and very good. The frequency of health-oriented
behaviours was rather low and there was a discrepancy between the
teachers’ high self-assessment of taking care of health and their unhealthy
lifestyles. The frequency of risk behaviours was rather low.
Conclusions. An unhealthy life style has negative influence on teachers’
health and wellbeing as well on realization of health education of their
students. There is a necessity for the implementation of health education
training for teachers and the development of health promotion programs
for teachers and other school staff.
Key words: health promotion, health, taking care of health, positive health
behaviours, risk health behaviours, teachers, health education
Słowa kluczowe: promocja zdrowia, dbałość o zdrowie, nauczyciele,
pozytywne zachowania zdrowotne, ryzykowne zachowania zdrowotne, edukacja
zdrowotna
© Probl Hig Epidemiol 2012, 93(4): 739-745
www.phie.pl
Nadesłano: 20.10.2012
Zakwalifikowano do druku: 10.12.2012
Adres do korespondencji / Address for correspondence
dr n. hum. Magdalena Woynarowska-Sołdan
Zakład Zdrowia Publicznego, Wydział Nauki o Zdrowiu Warszawskiego
Uniwersytetu Medycznego
ul. Banacha 1A, 02-097 Warszawa
e-mail: [email protected]
Wstęp
Z punktu widzenia zdrowia i dbałości o nie nauczyciele są szczególną grupą zawodową. Specyfikę tego
zawodu można rozpatrywać w różnym kontekście:
•Z punktu widzenia zdrowia jednostki (indywidualnego) nauczyciele są grupą zawodową narażoną
na obciążenia zawodowe i wypalenie zawodowe
[1, 2, 3]. Dbanie o zdrowie przez nauczycieli
sprzyja ich dobremu samopoczuciu, funkcjonowaniu osobistemu i zawodowemu, może zmniejszać
ryzyko wystąpienia objawów zaburzeń i wypalenia
zawodowego.
•Z punktu widzenia zdrowia publicznego zdrowie
i samopoczucie nauczycieli może w istotny sposób
wpływać na zdrowie fizyczne (np. możliwość przenoszenia zakażenia gruźlicą i innymi czynnikami
chorobotwórczymi) i psychiczne uczniów i wychowanków.
•Z punktu widzenia promocji zdrowia i edukacji
zdrowotnej, zgodnie z teorią społecznego uczenia
się [4], nauczyciele modelują zachowania zdrowotne swoich uczniów. Zgodnie z obowiązującą
740
podstawą programową kształcenia ogólnego 1/
większość nauczycieli, w ramach nauczania swoich
przedmiotów, realizuje edukację zdrowotną. Wyniki badań wskazują, że postawa nauczycieli wobec
własnego zdrowia może wpływać na preferowany
model szkolnej edukacji zdrowotnej i jej realizację [5].
Zachęcanie nauczycieli do refleksji nad swoim
zdrowiem i dbałością o nie ma zatem istotne znaczenie dla ich obecnego i przyszłego zdrowia, a także dla
zdrowia ich uczniów i wychowanków.
„Dbałość (troska) o własne zdrowie” jest pojęciem
bardzo złożonym i różnie przez ludzi rozumianym.
W niniejszej pracy przyjęto, że dbałość o zdrowie
oznacza robienie czegoś pozytywnego dla utrzymania,
poprawy i doskonalenia swojego zdrowia, i wyróżniono
dwie główne grupy działań:
1. Podejmowanie celowych działań ukierunkowanych na zdrowie – pozytywnych, prozdrowotnych,
sprzyjających zdrowiu, chroniących przed zagrożeniami lub służących przywróceniu zdrowia. Należą
do nich:
•zachowania związane głównie ze zdrowiem fizycznym, np. dbałość o ciało (pielęgnacja ciała)
i najbliższe otoczenie, racjonalne żywienie, aktywność fizyczna, sen (odpowiedni czas jego trwania
i jakość) i odpoczynek;
•zachowania związane głównie ze zdrowiem psychospołecznym, np. korzystanie i dawanie wsparcia
społecznego, unikanie nadmiaru stresów, radzenie
sobie z problemami i stresem;
•zachowania prewencyjne, np.: bezpieczne zachowania w życiu codziennym (zwłaszcza w ruchu drogowym, w pracy), bezpieczne zachowania w życiu
seksualnym, samokontrola zdrowia i samobadanie,
poddawanie się badaniom profilaktycznym;
•właściwe zachowania w przypadku zachorowania:
zgłaszanie się do lekarza, przestrzeganie zaleceń
lekarskich, aktywne uczestnictwo w leczeniu
i rekonwalescencji.
2. Niepodejmowanie/eliminowanie zachowań zagrażających zdrowiu – negatywnych, antyzdrowotnych,
ryzykownych, problemowych, które powodują bezpośrednie lub odległe szkody zdrowotne. Do zachowań
pożądanych w tym zakresie należą: niepalenie tytoniu,
spożywanie napojów alkoholowych sporadycznie
i w małych ilościach, nieużywanie innych substancji
psychoaktywnych, nienadużywanie leków, których
nie zalecił lekarz.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia
2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół.
Dz. U. 2009, Nr 4, poz. 17.
/
Probl Hig Epidemiol 2012, 93(4): 739-745
Cel pracy
Przedstawienie wyników badań przeprowadzonych wśród nauczycieli, dotyczących samooceny
ich zdrowia i dbałości o zdrowie oraz obiektywnych
wskaźników tej dbałości, za jakie uznano podejmowanie zachowań prozdrowotnych i niepodejmowanie
zachowań ryzykownych dla zdrowia.
Materiał i metoda
Badane osoby i organizacja badań
W badaniu udział wzięło 567 nauczycieli szkół
różnego typu, którzy uczestniczyli w kursach doskonalenia zawodowego prowadzonych w siedmiu ośrodkach doskonalenia nauczycieli w Polsce (Warszawa,
Gdańsk, Białystok, Wrocław, Opole, Łódź, Dębica).
W badanej grupie zdecydowaną większość stanowiły kobiety; przeważały osoby w wieku do 40 lat
(tab. I). Badanie (anonimową ankietę) przeprowadzili
metodą audytoryjną nauczyciele konsultanci z ww.
ośrodków w okresie od kwietnia do czerwca 2011 r.
Tabela I. Liczby i odsetki badanych nauczycieli – wg płci i wieku
Table I. Number and percentage of studied teachers – by gender and age
Liczba
Odsetek
Ogółem
567
100,0
Kobiety *
510
90,4
Mężczyźni
54
9,6
do 40 lat
311
58,3
41 lat lub więcej
222
41,7
Wiek badanych **
* 3 osoby nie udzieliły odpowiedzi na pytanie o płeć, co stanowiło 0,5%
wszystkich badanych.
** 34 osoby nie udzieliły odpowiedzi na pytanie o wiek, co stanowiło 6,0%
wszystkich badanych.
Narzędzie badawcze
Narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety składający się trzech części:
1. Pytania dotyczące samooceny:
•stanu zdrowia: Jak ogólnie oceniasz stan swojego
zdrowia? (kategorie odpowiedzi: bardzo dobry, dobry, taki sobie, ani dobry, ani zły, zły, bardzo zły)
•dbałości o zdrowie: Jak dbasz o swoje zdrowie?
(kategorie odpowiedzi: bardzo dbam o swoje zdrowie, raczej dbam o swoje zdrowie, ani dbam, ani
nie dbam o swoje zdrowie, raczej nie dbam o swoje
zdrowie, wcale nie dbam o woje zdrowie).
2. Skala Pozytywnych Zachowań Zdrowotnych
(SPZZ) dla dorosłych zawierająca 32 stwierdzenia
opisujące wybrane zachowania prozdrowotne pogrupowane w pięć podskal: żywienie, sen, odpoczynek
i zachowania związane ze zdrowiem psychospołecznym, zachowanie bezpieczeństwa, dbałość o ciało,
aktywność fizyczna. Badani byli proszeni o określenie
Woynarowska-Sołdan M, Węziak-Białowolska D. Samoocena zdrowia i dbałość o zdrowie u nauczycieli
częstości podejmowania poszczególnych zachowań
(4-punktowa skala odpowiedzi: zawsze lub prawie
zawsze (3 pkt), często (2 pkt), czasem (1 pkt), nigdy
lub prawie nigdy (0 pkt). Stwierdzenia zawarte w Skali
przedstawiono w tabeli III. Wyniki analizy właściwości
psychometrycznych skali przedstawiono w odrębnym
artykule [6].
3. Stwierdzenia dotyczące niepodejmowania zachowań ryzykownych dla zdrowia (sporadyczne spożywanie alkoholu, ograniczanie spożywania dużej ilości
alkoholu, unikanie przebywania wśród osób palących
papierosy, niepalenie papierosów, nienadużywanie
leków bez zaleceń lekarza). Stwierdzenia te sformułowano tak, aby określały one zachowanie pożądane,
prozdrowotne. Jeśli badany zachowywał się tak, jak
zapisano w podanych stwierdzeniach, zaznaczał odpowiedź „Tak się zachowuję”.
Analiza statystyczna wyników
Analizy statystycznej wyników dokonano za
pomocą programu PASW Statistics 18. W analizie
uwzględniono pleć i wiek badanych (40 lat oraz 41
lat lub więcej). Ze względu na niereprezentatywność badanej grupy oraz małą liczebność mężczyzn
zrezygnowano z badania istotności różnic między
analizowanymi grupami.
Wyniki
Samoocena stanu zdrowia i samoocena dbałości
o zdrowie
Swój stan zdrowia większość (76,8%) badanych
nauczycieli oceniła jako dobry lub bardzo dobry, co
piąta osoba uznała, że nie jest on ani dobry, ani zły.
Jedynie pojedyncze osoby (kobiety) oceniły swój stan
zdrowia jako zły, nikt nie uznał go za bardzo zły. Kobiety w porównaniu z mężczyznami dwukrotnie rzadziej
oceniły swoje zdrowie jako bardzo dobre (odpowiednio 14,8% i 29,4%). Lepiej ocenili swój stan zdrowia
nauczyciele młodsi (w wieku nieprzekraczającym 40
lat) niż nauczyciele starsi – swoje zdrowie za dobre
lub bardzo dobre uznało odpowiednio 83,7% i 68,9%.
W obu grupach wieku podobny był odsetek oceniających zdrowie jako złe (tab. II).
Większość badanych (77,5%) podała, że dba
o swoje zdrowie raczej lub bardzo. Nieliczni badani
(4,3%) ocenili, że raczej lub wcale nie dbają o zdrowie. Kobiety oceniły swoją dbałość o zdrowie lepiej
niż mężczyźni – odsetek uważających, że raczej lub
bardzo dbają o zdrowie wynosił odpowiednio 78,7%
i 67,3%. Osoby młodsze w porównaniu ze starszymi
częściej oceniały, że raczej i bardzo dbają o zdrowie
(odpowiednio 81,2% i 73,7%), ale odsetek nie dbających o zdrowie w obu grupach wieku był podobny
(tab. II).
741
Tabela II. Samoocena stanu zdrowia i dbałości o zdrowie nauczycieli – wg
płci i wieku (% badanych)
Table II. Self-assessment of health and taking care of health by teachers – by
gender and age (% of subjects)
Samoocena stanu zdrowia
bardzo dobry
dobry
taki sobie, ani dobry, ani zły
zły
bardzo zły
Samoocena dbałości o zdrowie
bardzo dbam o swoje zdrowie
raczej dbam o swoje zdrowie
ani dbam, ani nie dbam
o swoje zdrowie
raczej nie dbam o swoje zdrowie
wcale nie dbam o swoje
zdrowie
Wiek
Ogó- Kołem biety
Mężczyźni
16,1 14,8
60,7 61,2
21,5 22,2
1,7
1,8
0,0
0
29,4
56,9
13,7
0,0
0,0
23,2
60,5
14,6
1,7
0,0
7,2
61,7
29,2
1,9
0,0
8,3
8,4
69,2 70,3
18,2 17,4
7,7
59,6
25,0
10,4
70,8
14,8
5,4
68,3
21,5
4,1
0,2
7,7
0,0
4,0
0,0
4,4
0,5
3,8
0,2
do 40 41 lat lub
lat
więcej
Częstość podejmowania zachowań
prozdrowotnych
W tabeli III przedstawiono częstość, z jaką nauczyciele podejmują wybrane zachowania prozdrowotne
dotyczące żywienia, dbałości o ciało, snu, odpoczynku
i zdrowia psychicznego, zachowania bezpieczeństwa
oraz aktywności fizycznej. Za pożądaną w przypadku
każdego stwierdzenia przyjęto odpowiedź: zawsze lub
prawie zawsze.
W podskali „Żywienie”, wśród analizowanych 8
zachowań, tylko jedno (zjadanie śniadań w domu codziennie rano) było podejmowane zawsze lub prawie
zawsze przez ponad połowę badanych (57%). Pozostałe zachowania były podejmowane z tą częstością przez
mniejsze grupy badanych (od 9,9% do 41,9%). Do
zachowań podejmowanych zawsze lub prawie zawsze
przez najmniejsze grupy badanych należały: unikanie pojadania między posiłkami, picie codziennie co
najmniej dwóch szklanek mleka, kefiru, jogurtu oraz
ograniczanie jedzenia słodyczy.
Podskala „Dbałość o ciało” zawierała 8 zachowań
i tylko 3 z nich były podejmowane zawsze lub prawie
zawsze przez ponad połowę badanych: odpowiednie
do pogody ubieranie się (67,5%), czyszczenie zębów
dwa razy dziennie (86,6%) i przestrzeganie zaleceń
lekarskich w przypadku zachorowania i wizyty u lekarza (60,6%). Pozostałe zachowania podejmowane
były zawsze lub prawie zawsze przez mniejsze grupy
badanych (od 0,0% do 46,1%). Do zachowań podejmowanych z tą częstością przez najmniejsze odsetki
badanych należały: unikanie nadmiernego opalania
(0,0%) oraz wykonywanie samobadania piersi lub
jąder 1 raz w miesiącu (odpowiednio 14,5% i 14,8%).
W przypadku tych dwóch zachowań odsetki nauczycieli, którzy udzielili odpowiedzi czasem i nigdy lub
prawie nigdy, były największe.
742
Probl Hig Epidemiol 2012, 93(4): 739-745
Tabela III. Częstość podejmowania zachowań prozdrowotnych (% badanych ogółem). Zacieniono pożądaną częstość podejmowania przedstawionych zachowań
Table III. Frequency of health-oriented behaviours (% of all subjects). Beneficial frequency shaded
Zachowania
I. Żywienie
Jem co najmniej 3 posiłki dziennie o podobnych porach dnia
Jem śniadanie w domu codziennie rano (tzn. coś więcej niż szklankę mleka, herbaty lub innego napoju)
Jem codziennie owoce co najmniej 1 raz lub częściej
Jem codziennie warzywa co najmniej 1 raz lub częściej
Piję codziennie co najmniej 2 szklanki mleka, kefiru lub jogurtu
Ograniczam spożycie tłuszczów zwierzęcych
Ograniczam jedzenie słodyczy
Unikam pojadania między posiłkami
II. Dbałość o ciało
Ubieram się odpowiednio do pogody (tzn. nie narażam się na zmarznięcie, nie przegrzewam się)
Unikam nadmiernego opalania się (np. używam kremów ochronnych, nakrywam głowę, unikam opalania się między godz. 10 a 14)
Czyszczę zęby co najmniej 2 razy dziennie
Chodzę do dentysty na badania kontrolne co 6 miesięcy
Wykonuję pomiar ciśnienia krwi 1 raz w roku
Wykonuję badania profilaktyczne zgodnie z zaleceniami lekarza
Tylko dla kobiet: Wykonuję samobadanie piersi 1 raz w miesiącu
Tylko dla mężczyzn: Wykonuję samobadanie jąder 1 raz w miesiącu
W przypadku zachorowania i wizyty u lekarza z tego powodu przestrzegam lekarskich zaleceń
III. Sen, odpoczynek i zdrowie psychiczne
Śpię w nocy około 6-7 godzin
Kładę się spać o tej samej porze
Poświęcam co najmniej 20-30 minut dziennie na relaks/odpoczynek (np. „wyluzowuję się”, wykonuję
ćwiczenia relaksacyjne, robię to, co lubię)
Dobrze radzę sobie z nadmiernym stresem (napięciami)
Pozytywnie myślę o sobie i świecie
Zwracam się do innych osób o pomoc w trudnych dla mnie sytuacjach (np. do rodziny, przyjaciół)
Spędzam czas ze znajomymi/przyjaciółmi co najmniej 1 raz w miesiącu
IV. Zachowanie bezpieczeństwa
Zapinam pasy bezpieczeństwa w czasie jazdy samochodem osobowym
Używam kasku w czasie jazdy na rowerze/nartach *
Przestrzegam przepisów ruchu drogowego, gdy poruszam się pieszo, gdy jadę rowerem lub prowadzę
samochód
Zachowuję się bezpiecznie nad wodą (np. kąpię się tylko w miejscach strzeżonych, nie skaczę „na
główkę”, zakładam kapok, gdy pływam łódką, kajakiem)
Przestrzegam zasad bezpieczeństwa, posługując się urządzeniami elektrycznymi, maszynami oraz
używając substancji chemicznych
V. Aktywność fizyczna
Przeznaczam codziennie co najmniej 30 minut na zajęcia związane z umiarkowanym lub dużym wysiłkiem fizycznym (np. jogging, szybki marsz, uprawianie sportu, praca w ogrodzie lub gospodarstwie)
Uczęszczam na zorganizowane zajęcia ruchowe lub treningi co najmniej 1 raz w tygodniu
Zwiększam ilość ruchu i wysiłków fizycznych w codziennym życiu (np. gdy jest to możliwe, chodzę pieszo,
zamiast jeździć samochodem, autobusem czy tramwajem; chodzę po schodach, zamiast jeździć windą)
Zawsze lub
prawie zawsze
Często
Czasem
Nigdy lub
prawie nigdy
3 pkt
2 pkt
1 pkt
0 pkt
41,9
57,0
35,2
36,4
11,4
16,4
12,5
9,9
32,4
12,4
37,5
43,7
24,2
42,1
33,3
34,4
18,6
15,2
23,9
19,4
41,2
34,6
43,7
43,9
7,1
15,4
3,4
0,5
23,3
7,0
10,5
11,8
67,5
0,0
28,8
30,1
3,5
66,2
0,2
3,7
86,6
40,2
46,1
42,6
14,5
14,8
60,6
9,5
33,7
18,8
29,3
25,2
7,4
32,5
3,7
21,2
20,9
21,5
36,2
37,0
6,1
0,2
4,9
14,2
6,7
24,1
40,7
0,7
52,8
23,2
26,3
31,2
49,5
32,9
13,7
20,6
32,5
2,3
6,7
8,3
10,1
26,3
22,1
43,4
41,0
50,1
39,2
32,2
41,8
22,0
34,1
21,2
7,1
1,6
4,6
3,2
86,9
23,6
75,5
9,3
12,6
23,3
3,0
14,3
1,2
0,7
49,5
0,0
85,6
12,2
2,2
0,0
84,8
14,5
0,5
0,2
19,4
29,2
40,1
11,3
13,3
29,8
9,8
36,9
22,6
27,6
54,3
5,7
* Na pytanie udzieliły odpowiedzi jedynie 364 osoby, co stanowiło 64,2% wszystkich badanych.
W podskali „Sen, odpoczynek i zdrowie psychiczne” wśród 7 wymienionych w ankiecie zachowań tylko
dwa były podejmowane przez ok. połowę nauczycieli
zawsze lub prawie zawsze: spanie w nocy przez 6-7
godzin (52,8%) oraz spędzanie czasu ze znajomymi co najmniej raz w miesiącu (43,4%). Pozostałe
zachowania były podejmowane z tą częstością przez
niewielkie grupy badanych (od 10,1% do 26,3%),
w tym szczególnie mało respondentów podało, że
zawsze lub prawie zawsze radzi sobie z nadmiernym
stresem (10,1%).
W podskali „Zachowanie bezpieczeństwa” spośród 5 zachowań 4 były podejmowane zawsze lub
prawie zawsze przez zdecydowaną większość respondentów (od 75,5% do 86,7%). Jedynym zachowaniem
podejmowanym z tą częstością przez małą grupę
respondentów było używanie kasku w czasie jazdy na
rowerze/nartach (23,6%).
W podskali „Aktywność fizyczna” wszystkie
3 zachowania były podejmowane zawsze lub prawie
zawsze przez niewielkie grupy badanych (od 13,3%
do 29,8%).
Woynarowska-Sołdan M, Węziak-Białowolska D. Samoocena zdrowia i dbałość o zdrowie u nauczycieli
743
Tabela IV. Średnia liczba punktów, odchylenie standardowe {S(x)} i współczynnik zmienności {V(x)} w poszczególnych podskalach ogółem oraz wg płci i wieku
– wartości znormalizowane
Table IV. Average number of points, standard deviation and coefficient of variation in individual subscales and by gender and age – standardized values
Nr
podskali
Zakres pkt.
(min.-max.)
I
II
III
IV
V
0-100
0-100
0-100
0-100
0-100
Ogółem
59,1
69,5
64,4
93,7
47,6
Kobiety
S(x)
V(x) %
17,2
14,4
16,4
10,5
24,0
29,1
20,7
25,4
11,2
50,4
59,6
70,1
64,4
94,2
47,9
Mężczyźni
S(x)
V(x) %
16,7
13,9
16,6
10,1
23,9
28,1
19,9
25,9
10,7
49,9
W tabeli IV przedstawiono przeciętne liczby punktów uzyskanych przez respondentów w poszczególnych
podskalach wyrażone na skali znormalizowanej do
przedziału 0-100. Za wysoki można uznać jedynie
sumaryczny wynik uzyskany przez badanych w podskali „Zachowanie bezpieczeństwa (93,7 pkt na 100
możliwych). Najniższe wyniki badani uzyskali w podskali „Aktywność fizyczna” i „Żywienie” (odpowiednio
47,6 pkt i 59,1 pkt. na 100 możliwych). Wyniki kobiet
w porównaniu z wynikami mężczyzn w 4 podskalach
były nieco wyższe (szczególnie dotyczyło to podskali
„Zachowanie bezpieczeństwa”). Różnic zależnych
od płci nie stwierdzono w podskali „Sen, odpoczynek
i zdrowie psychiczne”. Badani w wieku do 40 lat w porównaniu z osobami w wieku 41 lat lub więcej osiągnęli
nieco słabsze wyniki w podskali „Żywienie” i „Dbałość
o ciało”, lepsze zaś w pozostałych podskalach.
55,2
63,9
66,4
88,7
45,5
S(x)
V(x) %
20,2
16,7
12,6
12,5
24,9
36,7
26,1
19,0
14,0
54,7
Badani w wieku do 40 lat
Badani w wieku ≥41 lat
S(x)
V(x) %
S(x)
V(x) %
17,5
14,5
15,5
10,5
25,26
29,96
21,17
23,72
11,20
50,84
16,7
14,2
17,4
10,0
22,4
27,8
20,0
27,2
10,7
48,9
58,5
68,5
65,4
93,8
49,5
Tabela V. Średnia liczba punktów uzyskanych przez nauczycieli w poszczególnych podskalach wg płci i wieku
Table V. Average number of points received by teachers in individual subscales by gender and age
Nr
Zakres
podpunktów Ogółem Kobiety Mężczyźni
skali (min.-max.)
I
II
III
IV
V
I.
0-3
0-3
0-3
0-3
0-3
1,77
2,08
1,93
2,81
1,43
1,79
2,10
1,93
2,83
1,44
Niepodejmowanie zachowań ryzykownych dla
zdrowia
W tabeli VI przedstawiono wyniki dotyczące
niepodejmowania zachowań ryzykownych dla zdrowia. Zdecydowana większość badanych (od 78,3%
do 92,2%) podała, że zachowuje się pod tym względem prozdrowotnie, tzn. nie podejmuje tych zachowań. Odsetek kobiet sporadycznie pijących alkohol,
ograniczających spożywanie dużej ilości alkoholu,
Badani
w wieku
≤40 lat
Badani
w wieku
≥41 lat
1,75
2,05
1,96
2,81
1,48
1,80
2,13
1,92
2,81
1,37
1,66
1,91
1,99
2,66
1,36
Żywienie
II. Dbałość o ciało
III. Sen, odpoczynek i zdrowie psychiczne
IV. Zachowanie bezpieczeństwa
V. Aktywność fizyczna
Profile zachowań prozdrowotnych nauczycieli
Wyniki badań można przedstawić w postaci
liczbowej (tab. V) lub graficznej (ryc. 1), obliczając
średnią arytmetyczną punktów uzyskanych przez respondentów w poszczególnych podskalach. Punkty te
przypisane są do poszczególnych kategorii odpowiedzi
w sposób następujący: zawsze lub prawie zawsze – 3
pkt, często – 2 pkt, czasem – 1 pkt, nigdy lub prawie
nigdy – 0 pkt. Ten sposób obliczenia wyników jest
prosty i może być użyteczny w praktyce, zarówno dla
osób wypełniających ankietę samodzielnie, dla siebie,
jak i grupowo (można go dokonać posługując się kalkulatorem lub programem komputerowym Excel).
Im wyższa jest średnia liczba punktów, tym korzystniejsza jest częstość podejmowania zachowań
prozdrowotnych i lepsza jest dbałość o zdrowie.
60,1
70,8
63,7
93,7
45,8
0
0,5
1
1,5
2
2,5 3 pkt
Ryc. 1. Profil zachowań prozdrowotnych badanych nauczycieli ogółem
Fig. 1. Profile of health-oriented behaviours in all studied teachers
niepalących i unikających przebywania wśród osób
palących był wyższy niż odsetek tak zachowujących
się mężczyzn. Wśród badanych w wieku nieprzekraczającym 40 lat, w porównaniu z osobami starszymi,
większy był odsetek osób spożywających alkohol sporadycznie i ograniczających picie dużej ilości alkoholu
oraz nienadużywających leków bez zaleceń lekarza.
Tabela VI. Niepodejmowanie zachowań ryzykownych dla zdrowia (% badanych, którzy podali, że zachowują się tak, jak zapisano w stwierdzeniach)
Table VI. Avoiding health-risk behaviours (% of subjects who confirmed
behaviour according to statements)
Tak się zachowuję
Zachowanie
Alkohol spożywam sporadycznie
Ograniczam spożywanie
dużej ilości alkoholu
Unikam przebywania
wśród osób palących
papierosy
Nie palę papierosów
Nie nadużywam leków
bez zaleceń lekarza
Badani Badani
Ogółem Kobiety Mężczyźni w wieku w wieku
≤40 lat ≥41 lat
89,9
91,2
79,6
92,6
86,9
80,6
81,4
75,9
85,5
77,0
78.3
79,4
70,4
77,2
81,1
83,9
92,2
84,7
92,2
79,6
94,4
84,6
93,6
84,7
91,9
744
Dyskusja
Celem niniejszego artykułu było przedstawienie
wyników badań nad samooceną zdrowia i dbałości
o zdrowie oraz zachowaniami prozdrowotnymi dość
licznej grupy nauczycieli (N=567) z siedmiu województw.
Większość (76,8%) nauczycieli oceniła swój stan
zdrowia jako dobry i bardzo dobry, a tylko 1,7% jako
zły. Wyniki badań nad stanem zdrowia ludności Polski
w 2009 r. wykazały, że odsetek osób dorosłych z wyższym wykształceniem, które tak oceniły swoje zdrowie,
wynosił odpowiednio 78,0% i 3,9% [7]. Można zatem
uznać, że nauczyciele oceniają swoje zdrowie podobnie
jak przeciętny Polak, choć mniejszy był u nauczycieli
odsetek oceniających swoje zdrowie jako bardzo dobre
(odpowiednio 16% i 26%). Ograniczeniem w takim
wnioskowaniu jest nielosowość próby nauczycieli oraz
brak porównywalności wyników ze względu na szerszy
przedział wieku osób badanych przez GUS (od 15 lat
do 80 i więcej lat).
Większość badanych (77,5%) uznała, że raczej
lub bardzo dba o swoje zdrowie. Samoocenę tę można
uznać za wysoką. Nie znalazło to jednak potwierdzenia w analizie częstości podejmowania zachowań
prozdrowotnych, co wskazuje, że samoocena ta może
być zawyżona.
Przeciętne liczby punktów uzyskanych przez
respondentów w poszczególnych podskalach wyrażone na skali znormalizowanej do przedziału 0‑100
wyniosły od 47,6 pkt do 93,7 pkt. Najsłabsze wyniki
nauczyciele osiągnęli z podskali „Aktywność fizyczna”
(47,6 pkt na 100 możliwych) i „Żywienie” (59,1 pkt),
najlepsze w podskali „Zachowanie bezpieczeństwa”
(93,7 pkt). Za jedyny satysfakcjonujący wynik można
uznać właśnie ten ostatni. Wyniki osiągnięte w pozostałych podskalach wskazują na niedostatki w zakresie
prozdrowotnego stylu życia.
Analiza odsetków nauczycieli podejmujących
z daną częstością poszczególne zachowania prozdrowotne pozwala precyzyjnie określić deficyty w tej
dziedzinie. Spośród 32 zachowań:
•jedynie 9 zachowań podejmowanych jest zawsze
lub prawie zawsze przez większość badanych (od
52% do 86%), 16 zachowań podejmowanych
jest z tą częstością przez 30% badanych i mniej.
Odpowiedź zawsze lub prawie zawsze uznano za
optymalną i pożądaną z punktu widzenia zdrowia
człowieka,
•9 zachowań podejmowanych jest jedynie czasem
i nigdy lub prawie nigdy przez ponad połowę
badanych, 12 zachowań jest podejmowanych z tą
częstością przez liczne grupy badanych (od 25,7%
do 48,9%).
Probl Hig Epidemiol 2012, 93(4): 739-745
Wyniki te należy uznać za niepokojące. Niedostatki w zachowaniach prozdrowotnych stanowią
zagrożenie dla zdrowia nauczycieli i pośrednio mogą
negatywnie wpływać na realizację przez nich edukacji
zdrowotnej uczniów i tworzenie dla nich wzorców
pozytywnych zachowań zdrowotnych.
Korzystnym zjawiskiem jest stosunkowo duży
odsetek (78,3-92,2%) nauczycieli niepodejmujących
zachowań ryzykownych. Można zatem sądzić, że większość badanych rozumiała, że dba o zdrowie, gdy nie
pali tytoniu, chroni się przed biernym paleniem, nie
nadużywa alkoholu. Tymczasem dbałość o zdrowie to
nie tylko niepodejmowanie zachowań ryzykownych,
ale podejmowanie zachowań prozdrowotnych i eliminowanie zachowań antyzdrowotnych. Nie wystarczy
zatem nie robić niczego „złego” dla swojego zdrowia,
trzeba dla niego robić także rozmaite „dobre rzeczy”
(np. racjonalnie się odżywiać, podejmować aktywność
fizyczną).
Wyników prezentowanych badań nad zachowaniami zdrowotnymi nauczycieli nie można porównać
z wynikami uzyskanymi przez innych autorów. W Polsce badania nad zachowaniami zdrowotnymi nauczycieli są nieliczne i dotyczą zwykle małych lub niereprezentatywnych prób. Badania te podjęli m.in. Kasperek
(1999, N=233) [8], Zysnarska i Bernad (2007,
N=152) [9], Duda-Zalewska (2010, N=3047)
[10]. W każdym z tych badań wykorzystywano inne
narzędzie. Warto jednak zauważyć, że wszyscy autorzy
zwracają uwagę na nieprawidłowości w zachowaniach
prozdrowotnych badanych nauczycieli, szczególnie
dotyczą one żywienia i aktywności fizycznej.
Uzyskane wyniki sugerują zatem, że styl życia
badanej grupy nauczycieli znacznie odbiega od modelu prozdrowotnego stylu życia. Jest to niepokojące
zjawisko z punktu widzenia ich zdrowia i roli w edukacji zdrowotnej. Wskazuje ono również na niedostatki
w przygotowaniu zawodowym i ich własnej edukacji
zdrowotnej. Ponieważ wyniki tych badań nie dotyczą
grupy reprezentatywnej, nie można ich uogólniać
i niezbędne jest potwierdzenie ich w dalszych badaniach.
Wykorzystane w badaniach narzędzie zostało
opracowane z myślą o jego wykorzystaniu w praktyce
promocji zdrowia nauczycieli. Skala Pozytywnych
Zachowań Zdrowotnych stanowiąca jego część została poddana weryfikacji pod względem jej właściwości
psychometrycznych (rzetelność, trafność, jednowymiarowość). Wyniki analizy psychometrycznej nie
dały jednoznacznej odpowiedzi odnośnie jakości skali:
współczynnik α-Cronbacha dla pełnej skali wynosił
0,825, dla poszczególnych podskal wynosił od 0,603
do 0,708. Struktura czynnikowa skali okazała się jednak inna od oczekiwanej. Tylko dwie z podskal można
Woynarowska-Sołdan M, Węziak-Białowolska D. Samoocena zdrowia i dbałość o zdrowie u nauczycieli
było uznać na jednowymiarowe. Wszystkie podskale
okazały się trafne kryterialnie 2/. Wyniki te są podobne
do wyników uzyskiwanych przez innych badaczy zajmujących się konstruowaniem skal do badania zachowań zdrowotnych. Z tego powodu, a także ze względu
na użyteczność wykorzystanego narzędzia w praktyce
uznano, że może ono być wykorzystywane w edukacji
zdrowotnej i promocji zdrowia nauczycieli.
W artykule pokazano sposób, w jaki diagnozować można podejmowanie przez badanych zachowań
prozdrowotnych w pięciu obszarach tych zachowań:
żywienie, dbałość o ciało, sen, odpoczynek i zdrowie
psychiczne, zachowanie bezpieczeństwa, aktywność
fizyczna. Przedstawiono różne sposoby prezentacji
wyników: odsetki osób podejmujących dane zachowanie z określoną częstością, przeciętne liczby punktów
uzyskanych przez respondentów w poszczególnych
podskalach wyrażone na skali znormalizowanej do
przedziału 0–100, średnie liczby punktów uzyskane
przez badanych w poszczególnych podskalach. Ten
ostatni sposób obliczenia wyników jest szczególnie
polecany z uwagi na to, że jest prosty i może być
z łatwością stosowany w praktyce jednostkowej i grupowej. Wyniki badania można przedstawić w postaci
liczbowej lub graficznej, uzyskując profil zachowań
prozdrowotnych. Graficzny sposób przedstawienia
wyników uznaje się za szczególnie przydatny. Sprzyja
on lepszej percepcji uzyskanych wyników, ułatwiając:
•ocenę, w jakim stopniu poszczególne podskale
zachowań prozdrowotnych zbliżają się do poziomu „optymalnego”, który odpowiada 3 punktom
(prawy brzeg siatki wykresu),
745
•ocenę „harmonii” w ocenie poszczególnych podskal zachowań prozdrowotnych, wyrażającej się
w „wyrównanej” linii łączącej punkty odpowiadające średniej arytmetycznej,
•wybór priorytetów do dalszych działań dla poprawy
zachowań w kierunku prozdrowotnym, ze zwróceniem szczególnej uwagi na podskale, w których
uzyskano najsłabsze oceny,
•ocenę tendencji zmian profilu zachowań prozdrowotnych w dalszych latach przy powtarzanym
zastosowaniu tego samego narzędzia.
Podsumowanie wyników badań i wnioski
1. Badani nauczyciele w większości dobrze ocenili
własne zdrowie i swoją dbałość o zdrowie i nie
podejmowali zachowań zagrażających zdrowiu
(co ma znaczenie prozdrowotne). Częstość podejmowania przez nich zachowań sprzyjających zdrowiu była jednak niezadowalająca, co wskazuje, że
ich styl życia nie jest prozdrowotny. Wyniki te są
niekorzystne z punktu widzenia zdrowia samych
nauczycieli, a także z uwagi na oddziaływanie
edukacyjne nauczycieli tworzących dla uczniów
wzorce zachowań i prowadzących ich edukację
zdrowotną.
2. Zasadne z indywidualnego oraz społecznego
punktu widzenia jest kształcenie i doskonalenie
nauczycieli w zakresie edukacji zdrowotnej oraz
wprowadzanie w szkołach programów promocji
zdrowia skierowanych do pracowników szkoły,
w tym przede wszystkim do nauczycieli.
Szczegółowe wyniki analizy psychometrycznej przedstawiono
w artykule: Woynarowska-Sołdan, Węziak-Białowolska, 2012 [6].
/
Piśmiennictwo / References
1. Sęk H. Wypalenie zawodowe u nauczycieli. [w:] Wypalenie
zawodowe. Przyczyny, mechanizmy, zapobieganie. Sęk H
(red). PWN, Warszawa 2000: 149-167.
2. Terelak J, Górska Z, Kowalska M, Martyński M, Zub A.
Nauczyciele. [w:] Stres zawodowy. Charakterystyka
psychologiczna wybranych zawodów stresowych. Terelak JF
(red). UKSW, Warszawa 2007: 235-282.
3. Pyżalski J. Stresory w środowisku pracy nauczyciela. [w:]
Psychospołeczne warunki pracy polskich nauczycieli.
Pomiędzy wypaleniem zawodowym a zaangażowaniem.
Pyżalski J, Merecz D (red). Impuls, Kraków 2010: 53-74.
4. Bandura A. Social learning theory. Prentice Hall Inc,
Englewood Clifts 1977.
5. Caussidier C, El Hage F, Munoz F, et al. In search of education
model: teachers’ conception in four Mediterranean countries.
Global Health Promotion 2011, 18(4): 5-15.
6. Woynarowska-Sołdan M, Węziak-Białowolska D. Analiza
psychometryczna Skali Pozytywnych Zachowań Zdrowotnych
dla dorosłych. Probl Hig Epidemiol 2012, 93(2): 369-376.
7. Stan zdrowia ludności Polski w 2009 r. GUS, Warszawa
2011.
8. Kasperek E. Zachowania prozdrowotne nauczycieli. G&P,
Poznań 1999.
9. Zysnarska M, Bernad D. Zachowania prozdrowotne
nauczycieli w województwie wielkopolskim – część I. Probl
Hig Epidemiol 2007, 88(2): 183-187.
10. Duda-Zalewska A. Zachowania zdrowotne nauczycieli
szkół podstawowych w województwie mazowieckim. Praca
doktorska. WUM, Warszawa 2010.