raport_koncowy_Rozwoj_zasobow_2011

Transkrypt

ROZWÓJ ZASOBÓW
I MIEJSC PRACY NA MAZOWSZU
UWARUNKOWANIA
SPOŁECZNO-GOSPODARCZE
ROZWÓJ ZASOBÓW
I MIEJSC PRACY NA MAZOWSZU
UWARUNKOWANIA
SPOŁECZNO-GOSPODARCZE
redakcja naukowa
Elżbieta Kryńska
RAPORT KOŃCOWY Z REALIZACJI PROJEKTU:
Badanie dotychczasowych trendów społeczno-gospodarczych
oraz opracowanie prognozy zmian zasobów pracy Mazowsza do 2013 r.
WARSZAWA 2011
Publikacja przygotowana w ramach serii „Studia i Monografie”
Publikacja jest rezultatem realizacji Projektu:
Badanie dotychczasowych trendów społeczno-gospodarczych
oraz opracowanie prognozy zmian zasobów pracy Mazowsza do 2013 r.
PROGRAM OPERACYJNY KAPITAŁ LUDZKI
PRIORYTET VIII. Regionalne kadry gospodarki
DZIAŁANIE 8.1. Rozwój pracowników i przedsiębiorstw w regionie
Poddziałanie 8.1.2. Wsparcie procesów adaptacyjnych i modernizacyjnych w regionie
ZESPÓŁ OPINIODAWCZO-WYDAWNICZY
Bożena Balcerzak-Paradowska (przewodnicząca),
Marek Bednarski, Zdzisław Czajka, Danuta Szymanowska,
Daria Szatkowska, Jerzy Wratny
Recenzent
prof. dr hab. Andrzej Rączaszek
Projekt okładki
Luiza Patrycja Daab
Redakcja
Beata Mizerska
Redakcja techniczna
Ewa Kalbarczyk
Skład komputerowy
Daria Szatkowska
© Copyright by Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2011
Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części
niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej,
fotograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody
Mazowieckiej Jednostki Wdrażania Programów Unijnych
ISBN 978-83-61125-35-8
Druk: „MATRIX”, nakład 1000 egz. 19,3 ark. wyd.
SPIS TREŚCI
WPROWADZENIE − O PROJEKCIE .......................................................................... 13
1. Kontekst badań ............................................................................................................................. 13
2. Cele projektu i cele badawcze ...................................................................................................... 18
3. Rodzaje, zakres i rezultaty badań ................................................................................................. 20
4. Układ i zawartość opracowania .................................................................................................... 24
CZĘŚĆ I
RYNEK PRACY W WOJEWÓDZTWIE MAZOWIECKIM
− PRZESZŁOŚĆ, TERAŹNIEJSZOŚĆ I PRZYSZŁOŚĆ
Eugeniusz Kwiatkowski, Aleksandra Rogut
Rozdział I
TENDENCJE ZMIAN NA RYNKU PRACY W WOJEWÓDZTWIE
MAZOWIECKIM W LATACH 1995−2008 ................................................................. 29
1. Tendencje społeczno-gospodarcze w województwie mazowieckim w latach 1995−2008 .......... 29
1.1. Ludność województwa mazowieckiego................................................................................ 29
1.2. Podaż pracy .......................................................................................................................... 33
1.3. Popyt na pracę i jego uwarunkowania .................................................................................. 36
1.4. Bezrobocie............................................................................................................................ 51
2. Zróżnicowanie przestrzenne poziomu i dynamiki rozwoju gospodarczego oraz sytuacji
na rynku pracy w województwie mazowieckim .......................................................................... 52
2.1. Przestrzenne zróżnicowanie poziomu i dynamiki rozwoju gospodarczego
w województwie mazowieckim ........................................................................................... 53
2.2. Przestrzenne zróżnicowanie struktury i zmian sytuacji na rynku pracy
w województwie mazowieckim ........................................................................................... 55
2.3. Podsumowanie i wnioski ...................................................................................................... 65
Sylwia Roszkowska
Rozdział II
PRZYSZŁOŚĆ RYNKU PRACY WOJEWÓDZTWA MAZOWIECKIEGO............. 67
1. Prognoza zasobów pracy Mazowsza według Głównego Urzędu Statystycznego......................... 67
2. Prognoza popytu na pracę w województwie mazowieckim do 2010 r.......................................... 74
3. Foresight MAZOVIA dla województwa mazowieckiego............................................................. 77
4. Strategia rozwoju województwa mazowieckiego ......................................................................... 81
5. Podsumowanie i wnioski .............................................................................................................. 86
6
Spis treści
Sylwia Roszkowska
Rozdział III
PROGNOZY POPYTU NA PRACĘ W WOJEWÓDZTWIE MAZOWIECKIM
DO 2013 R. ..................................................................................................................... 87
1. Metody prognozowania popytu na pracę ...................................................................................... 88
2. Dane statystyczne ......................................................................................................................... 91
3. Analizy ekonometryczne .............................................................................................................. 97
4. Prognozy popytu na pracę .......................................................................................................... 104
5. Podsumowanie i wnioski ............................................................................................................ 109
ANEKS ........................................................................................................................... 110
CZĘŚĆ II
BADANIE MAZOWIECKICH PRACODAWCÓW
Halina Sobocka-Szczapa
Rozdział IV
KONDYCJA EKONOMICZNA I SKŁONNOŚĆ DO TWORZENIA
MIEJSC PRACY PODMIOTÓW WOJEWÓDZTWA MAZOWIECKIEGO ........... 115
1. Dotychczasowa i przewidywana sytuacja ekonomiczna............................................................. 115
2. Tendencje zmian w zatrudnieniu ................................................................................................ 127
3. Konkluzje ................................................................................................................................... 132
Elżbieta Kryńska
Rozdział V
DETERMINANTY ROZWOJU GOSPODARCZEGO PODMIOTÓW
WOJEWÓDZTWA MAZOWIECKIEGO − OTOCZENIE EKONOMICZNE
I BIZNESOWE .............................................................................................................. 136
1. Koniunktura gospodarcza ........................................................................................................... 136
2. Obciążenia podatkowe................................................................................................................ 138
2.1. Podatki ustalane centralnie ................................................................................................. 138
2.2. Podatki i opłaty lokalne ...................................................................................................... 141
2.3. Wpływ systemu podatkowego na działalność firmy........................................................... 142
3. Konkurencyjność........................................................................................................................ 143
4. Finansowanie inwestycji............................................................................................................. 146
5. Wsparcie przedsiębiorczości przez władze samorządowe............................................................... 149
6. Infrastruktura techniczna ............................................................................................................ 152
7. Instytucje otoczenia biznesowego .............................................................................................. 156
8. Wnioski i rekomendacje ............................................................................................................. 161
Rozdział VI
DETERMINANTY INSTYTUCJONALNE TWORZENIA MIEJSC PRACY
W PODMIOTACH WOJEWÓDZTWA MAZOWIECKIEGO................................... 165
1. Wynagrodzenia i ich pochodne................................................................................................... 165
2. Regulacje prawne – przepisy prawa pracy.................................................................................. 170
3. Wykorzystanie funduszy unijnych.............................................................................................. 176
4. Jakość zasobów pracy – system edukacji ................................................................................... 183
5. Konkluzje ................................................................................................................................... 194
Wprowadzenie − o projekcie
7
Iwona Kukulak-Dolata
Rozdział VII
WSPÓŁPRACA NA RZECZ TWORZENIA MIEJSC PRACY
MAZOWIECKICH PODMIOTÓW GOSPODARCZYCH
Z INNYMI AKTORAMI RYNKU PRACY,....................................................................
1. Współpraca podmiotów gospodarczych z publicznymi służbami zatrudnienia
w ramach usług rynku pracy...................................................................................................... 196
2. Wykorzystanie instrumentów rynku pracy przez pracodawców w praktyce gospodarczej......... 204
3. Partnerstwa lokalne .................................................................................................................... 215
4. Wnioski i rekomendacje ............................................................................................................. 217
CZĘŚĆ III
BADANIA PRACODAWCÓW I PRZEDSTAWICIELI LOKALNYCH
SAMORZĄDÓW W TRZECH MAZOWIECKICH POWIATACH
Łukasz Arendt
Rozdział VIII
POWIAT MAKOWSKI................................................................................................. 223
1. Pracodawcy ................................................................................................................................ 223
2. Samorządowcy ........................................................................................................................... 231
3. Konkluzje ................................................................................................................................... 239
Rozdział IX
POWIAT SZYDŁOWIECKI ...............................................................................................
1. Pracodawcy ................................................................................................................................ 244
2. Samorządowcy ........................................................................................................................... 252
3. Konkluzje ................................................................................................................................... 257
Halina Sobocka–Szczapa
Rozdział X
POWIAT ŻUROMIŃSKI ....................................................................................................
1. Pracodawcy ................................................................................................................................ 261
2. Samorządowcy ........................................................................................................................... 268
3. Konkluzje ................................................................................................................................... 273
CZĘŚĆ IV
UWARUNKOWANIA POPRAWY WYKORZYSTANIA ZASOBÓW
PRACY I TWORZENIA MIEJSC PRACY NA MAZOWSZU
- WSKAZÓWKI I REKOMENDACJE
Elżbieta Kryńska
Rozdział XI
GOSPODARCZE ASPEKTY WYKORZYSTANIA ZASOBÓW PRACY
I TWORZENIA MIEJSC PRACY NA MAZOWSZU − ............................................
1. Otoczenie podmiotów gospodarczych ........................................................................................ 280
8
Spis treści
1.1. Konkurencyjność na rynkach produktów ......................................................................... 280
1.2. System edukacji zawodowej ............................................................................................ 282
1.3. Stan infrastruktury technicznej......................................................................................... 284
1.4. Zakres wsparcia przedsiębiorczości przez władze samorządowe..................................... 287
1.5. Funkcjonowanie partnerstw lokalnych............................................................................. 290
2. Funkcjonowanie podmiotów gospodarczych.............................................................................. 292
2.1. Wrażliwość koniunkturalna.............................................................................................. 292
2.2. Koszty pracy .................................................................................................................... 293
2.3. Obciążenia podatkowe ..................................................................................................... 294
2.4. Finansowanie działalności gospodarczej.......................................................................... 295
2.5. Elastyczność zatrudnienia ................................................................................................ 296
3. Mobilność przestrzenna i jej alternatywy ................................................................................... 300
Elżbieta Kryńska
Rozdział XII
SPOŁECZNE ASPEKTY WYKORZYSTANIA ZASOBÓW PRACY
I TWORZENIA MIEJSC PRACY NA MAZOWSZU − ..............................................
1. Publiczna służba zatrudnienia..................................................................................................... 304
1.1. Współpraca z pracodawcami .............................................................................................. 305
1.2. Wzmocnienie roli wojewódzkich urzędów pracy − programy regionalne .......................... 307
1.3. Promocja działalności......................................................................................................... 308
1.4. Kontraktowanie usług rynku pracy..................................................................................... 309
2. Aktywna polityka rynku pracy ................................................................................................... 312
2.1. Nabór uczestników ............................................................................................................. 313
2.2. Staże ................................................................................................................................... 315
2.3. Szkolenia ............................................................................................................................ 316
2.4. Przygotowanie zawodowe dorosłych.................................................................................. 321
3. Aktywność zawodowa niektórych grup zasobów pracy ............................................................. 322
3.1. Aktywizacja zawodowa osób zagrożonych wykluczeniem z rynku pracy
− ekonomia społeczna ........................................................................................................ 322
3.2. Godzenie pracy zawodowej z życiem rodzinnym............................................................... 327
3.3. Aktywizacja zasobów pracy w starszych grupach wieku ................................................... 330
LITERATURA................................................................................................................ 335
SUMMARY .................................................................................................................... 341
CONTENTS
INTRODUCTION − PROJECT DESCRIPTION.......................................................... 13
1. Research context........................................................................................................................... 13
2. Project aim and research goals...................................................................................................... 18
3. Type, scope and results of the research ........................................................................................ 20
4. Content ......................................................................................................................................... 24
PART I
LABOUR MARKET IN THE MAZOWIECKIE VOIVODESHIP
− PAST, PRESENT AND FUTURE
Chapter I
TENDENCIES ON THE LABOUR MARKET IN THE MAZOWIECKIE
VOIVODESHIP IN 1995−2008...................................................................................... 29
1. Socio-economic tendencies in the Mazowieckie Voivodeship in 1995−2008 .............................. 29
1.1. Population of the Mazowieckie Voivodeship ....................................................................... 29
1.2. Labour supply ....................................................................................................................... 33
1.3. Labour demand and its determinants .................................................................................... 36
1.4. Unemployment ..................................................................................................................... 51
2. Regional differentiation of the level and dynamics of economic development and the labour
market in the Mazowieckie Voivodeship .................................................................................... 52
2.1. Regional differentiation of the level and dynamics of economic development in the
Mazowieckie Voivodeship................................................................................................... 53
2.2. Regional differentiation of the structure and trends in the situation on the labour
market in the Mazowieckie Voivodeship ............................................................................. 55
2.3. Summary and conclusions .................................................................................................... 65
Sylwia Roszkowska
Chapter II
FUTURE OF THE MAZOWSZE LABOUR MARKET............................................. 67
1. Forecast of the Mazowsze labour force by the Central Statistical Office ..................................... 67
2. Labour demand forecast 2010 in the Mazowieckie Voivodeship ................................................. 74
3. Foresight MAZOVIA for the Mazowieckie Voivodeship ............................................................ 77
4. Development Strategy of Mazowieckie Voivodeship................................................................... 81
5. Summary and conclusions ............................................................................................................ 86
10
Contents
Sylwia Roszkowska
Chapter III
LABOUR DEMAND FORECASTS IN THE MAZOWIECKIE VOIVODESHIP
TO 2013 ........................................................................................................................... 87
1. Methods of forecasting labour demand......................................................................................... 88
2. Statistical data............................................................................................................................... 91
3. Econometric analysis.................................................................................................................... 97
4. Labour demand forecast ............................................................................................................. 104
5. Summary and conclusions .......................................................................................................... 109
ANNEX........................................................................................................................... 110
PART II
SURVEY OF EMPLOYERS IN THE MAZOWIECKIE VOIVODESHIP
Chapter IV
ECONOMIC CONDITION AND PROPENSITY TO CREATE WORK
PLACES IN THE ENTITIES OF THE MAZOWIECKIE VOIVODESHIP............ 115
1. Previous and foreseen economic situation .................................................................................. 115
2. Tendencies in employment ......................................................................................................... 127
3. Conclusions ................................................................................................................................ 132
Elżbieta Kryńska
Chapter V
DETERMINANTS OF ECONOMIC DEVELOPMENT OF ENTITIES
IN THE MAZOWIECKIE VOIVODESHIP − ECONOMIC AND BUSINESS
ENVIRONMENT ........................................................................................................... 136
1. Economic situation ..................................................................................................................... 136
2. Tax burden.................................................................................................................................. 138
2.1. Central taxes ....................................................................................................................... 138
2.2. Local taxes and charges ...................................................................................................... 141
2.3. Tax system and enterprises operation ................................................................................. 142
3. Competitiveness ......................................................................................................................... 143
4. Investments financing................................................................................................................. 146
5. Supporting entrepreneurship by the local authorities.................................................................. 149
6. Technical infrastructure .............................................................................................................. 152
7. Business environment institutions .............................................................................................. 156
8. Conclusions and recommendations ............................................................................................ 161
Chapter VI
INSTITUTIONAL DETERMINANTS OF WORK PLACES CREATION
IN ENTITIES OF THE MAZOWIECKIE VOIVODESHIP ..................................... 165
1. Salary and other labour costs...................................................................................................... 165
2. Legal regulations – labour law ................................................................................................... 170
3. Utilisation of the European funds ............................................................................................... 176
4. Quality of the labour force – system of education ...................................................................... 183
5. Conclusions ................................................................................................................................ 194
Contents
11
Chapter VII
COOPERATION FOR CREATION OF WORK PLACES BETWEEN
ENTERPRISES AND LABOUR MARKET ACTORS IN THE MAZOWIECKIE
VOIVODESHIP....................................................................................................................
1. Cooperation between enterprises and public employment services within labour
market services .......................................................................................................................... 196
2. Utilisation of active labour market policies by the enterprises ................................................... 204
3. Local partnerships ...................................................................................................................... 215
4. Conclusions and recommendations ............................................................................................ 217
PART III
RESEARCH STUDY OF EMPLOYERS AND LOCAL AUTHORITIES
OFFICIALS IN THE THREE MAZOWIECKIE PROVINCES
Łukasz Arendt
Chapter VIII
MAKOW PROVINCE................................................................................................... 223
1. Employers................................................................................................................................... 223
2. Local authorities officials ........................................................................................................... 231
3. Conclusions ................................................................................................................................ 239
Chapter IX
SZYDLOWIEC PROVINCE...............................................................................................
1. Employers................................................................................................................................... 244
3. Conclusions ................................................................................................................................ 257
Halina Sobocka–Szczapa
Chapter X
ZUROMIN PROVINCE ......................................................................................................
1. Employers................................................................................................................................... 261
3. Conclusions ................................................................................................................................ 273
PART IV
DETERMINANTS OF BETTER UTILISATION OF THE LABOUR
FORCE AND CREATION OF WORK PLACES IN THE MAZOWSZE
REGION − RECOMMENDATIONS
Elżbieta Kryńska
Chapter XI
UTILISATION OF LABOUR FORCE AND CREATION OF WORK PLACES
IN THE MAZOWSZE REGION − ECONOMIC ASPECTS..........................................
1. Business environment................................................................................................................. 280
12
Contents
1.1. Competitiveness on the products' markets ....................................................................... 280
1.2. System of vocational education........................................................................................ 282
1.3. Technical infrastructure.................................................................................................... 284
1.4. The scope of entrepreneurship support by the local authorities........................................ 287
1.5. Local partnerships ............................................................................................................ 290
2. Business entities ......................................................................................................................... 292
2.1. Business cycle sensitivity................................................................................................. 292
2.2. Labour costs ..................................................................................................................... 293
2.3. Tax burden ....................................................................................................................... 294
2.4. Financing of economic activities...................................................................................... 295
2.5. Employment flexibility .................................................................................................... 296
3. Spatial mobility and their alternatives ........................................................................................ 300
Elżbieta Kryńska
Chapter XII
UTILISATION OF LABOUR FORCE AND CREATION OF WORK
PLACES IN THE MAZOWSZE REGION − SOCIAL ASPECTS ...............................
1. Public employment services ....................................................................................................... 304
1.1. Cooperation with employers............................................................................................... 305
1.2. Empowering the regional labour offices − regional programmes ....................................... 307
1.3. Promoting activities............................................................................................................ 308
1.4. Contracting of the labour market services .......................................................................... 309
2. Active labour market policies..................................................................................................... 312
2.1. Recruitment ........................................................................................................................ 313
2.2. Internships .......................................................................................................................... 315
2.3. Training .............................................................................................................................. 316
2.4. Occupational preparation of adults ..................................................................................... 321
3. Professional activity of the selected labour force groups............................................................ 322
3.1. Activation of people threatened by labour market exclusion
− social economy ............................................................................................................... 322
3.2. Work-life balance ............................................................................................................... 327
3.3. Professional activation of the labour force in the older age groups .................................... 330
LITERATURE ................................................................................................................ 335
SUMMARY .................................................................................................................... 341
Elżbieta Kryńska
WPROWADZENIE − O PROJEKCIE
Opracowanie to zawiera syntetyczny opis najważniejszych wyników badań
zrealizowanych w ramach projektu Badanie dotychczasowych trendów społecznogospodarczych oraz opracowanie prognozy zmian zasobów pracy Mazowsza do
2013 r. oraz płynących z nich wniosków, istotnych dla mazowieckiego rynku pracy.
1. Kontekst badań
Projekt Badanie dotychczasowych trendów społeczno-gospodarczych oraz
opracowanie prognozy zmian zasobów pracy Mazowsza do 2013 r. realizowany
w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki w latach 2009−2011 dotyczył
regionalnego rynku pracy województwa mazowieckiego. Strukturę administracyjną tego województwa tworzą:
− 37 powiatów (białobrzeski, ciechanowski, garwoliński, gostyniński, grodziski,
grójecki, kozienicki, legionowski, lipski, łosicki, makowski, miński, mławski, nowodworski, ostrołęcki, ostrowski, otwocki, piaseczyński, płocki, płoński, pruszkowski,
przasnyski, przysuski, pułtuski, radomski, siedlecki, sierpecki, sochaczewski, sokołowski, szydłowiecki, warszawski zachodni, węgrowski, wołomiński, wyszkowski,
zwoleński, żuromiński oraz żyrardowski);
− 5 miast na prawach powiatu (są to byłe miasta wojewódzkie starego podziału administracyjnego: miasto stołeczne Warszawa, Ostrołęka, Płock, Radom oraz
Siedlce);
− 314 gmin, w tym 35 miejskich, 50 miejsko-wiejskich i 229 wiejskich.
Na mapie 1 przedstawiono podział administracyjny województwa mazowieckiego w 2007 r.
Zgodnie z Nomenklaturą Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych
(NTS), województwo mazowieckie tworzy jedną z szesnastu jednostek NTS2
i wchodzi (obok województwa łódzkiego) w skład regionu centralnego (NTS1).
Do 2007 r. podzielone było na 5 podregionów tworzących jednostki NTS3: ciechanowsko-płocki, ostrołęcko-siedlecki, warszawski, radomski oraz miasto Warszawa. Od 2008 r. województwo mazowieckie podzielone jest na 6 podregionów:
14
Elżbieta Kryńska
− ciechanowsko-płocki składający się z 65 gmin, 7 powiatów i 1 miasta na
prawach powiatu;
− ostrołęcko-siedlecki (91 gmin, 10 powiatów i 2 miasta na prawach powiatu);
− radomski (51 gmin, 7 powiatów i 1 miasto na prawach powiatu);
− warszawski wschodni (58 gmin i 7 powiatów);
− warszawski zachodni (48 gmin i 7 powiatów);
− miasto stołeczne Warszawa.
Mapa 1
Podział administracyjny województwa mazowieckiego
Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Mazowieckie-administracja.png, dostęp 15.9.2010.
15
Pod względem liczebności zbiorowości zasobów pracy oraz powierzchni regionalny rynek pracy województwa mazowieckiego jest największy i jednocześnie najbardziej zróżnicowany w Polsce. Mazowsze bowiem to region kontrastów. Wyniki dotychczasowych badań wskazują, iż województwo mazowieckie
charakteryzuje znaczące zróżnicowanie wewnętrzne przejawiające się w następujących (między innymi) odmiennościach (Kryńska 2007, s. 181−237) 1:
− Województwo mazowieckie jest niejednolite tak pod względem profilu demograficznego, jak i kierunków oraz skali zmian w obszarze procesów demograficznych. W szczególności odmienne są procesy migracyjne. Ich największe nasilenie występuje w pierścieniu terenów otaczających Warszawę stanowiącą ośrodek
przyciągający ludność napływową. Jest charakterystyczne, iż napływ mieszkańców
następuje nie tyle do samego miasta, ile raczej do jego okolic. Tereny znajdujące się
w większej odległości od miasta stołecznego nie stanowią atrakcyjnych obszarów
z punktu widzenia potencjalnych migracji na pobyt stały. Również w świetle prognozy ludnościowej, w dającej się przewidzieć przyszłości należy oczekiwać
utrzymania dotychczasowych, zróżnicowanych tendencji zmian w liczbie ludności
w poszczególnych jednostkach terytorialnych województwa.
− Województwo mazowieckie jest regionem silnie zróżnicowanym pod względem poziomu rozwoju gospodarczego. Obejmuje obszary o bardzo wysokim poziomie rozwoju, czyli miasto stołeczne Warszawę oraz powiaty zlokalizowane wokół stolicy, gdzie obserwuje sie silną koncentracją działalności gospodarczej.
Obejmuje też tereny znacznie słabiej rozwinięte, położone przede wszystkim na
wschód od Wisły, głównie obszary wiejskie, charakteryzujące się dość archaiczną
i mało efektywną strukturą gospodarczą.
− Województwo mazowieckie jest heterogeniczne wewnętrznie z punktu widzenia sektorowej struktury pracujących, silnie związanej z sektorową strukturą
działalności gospodarczej. Jest więc regionem bardzo zróżnicowanym pod względem ekonomicznym. Warszawa i jej okolice to obszary o nowoczesnej strukturze
pracujących (duży odsetek pracujących w sektorze usług, niski udział rolnictwa).
Pozostała część województwa mazowieckiego, w tym w szczególności tereny
leżące na wschód od Wisły to obszary typowo rolnicze, o niskim poziomie wydajności pracy, wysokim odsetku pracujących w rolnictwie oraz stosunkowo niskich stopach bezrobocia jawnego połączonych z wysokim bezrobociem ukrytym.
− Niejednorodne jest w województwie mazowieckim rozmieszczenie pracujących według podregionów: ponad 40% wszystkich pracujących w województwie
mazowieckim pracuje w Warszawie, 60% w czterech pozostałych podregionach.
Regionalne rozmieszczenie pracujących w dużym stopniu wynika z rozmieszczenia
produkcji. I tu można zauważyć dość duże dysproporcje między poszczególnymi
podregionami. Ponad 60% wartości dodanej brutto w województwie mazowieckim
__________
1
Badania wykonano w ramach projektu współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu
Społecznego „Regionalny system koordynacji rynku pracy województwa mazowieckiego PRACA–
ZATRUDNIENIE−SZKOLENIE” realizowanego w latach 2005−2007.
16
Elżbieta Kryńska
wytwarzane było w Warszawie. Łącznie z podregionem warszawskim w Warszawie i okolicach wytwarzano ok. 78% łącznej wartości dodanej brutto województwa.
Udział pozostałych trzech podregionów kształtował się na w miarę stałym poziomie ok. 7% każdy.
− Silne dysproporcje między podregionami województwa mazowieckiego
można zauważyć również, obserwując zróżnicowanie płac. Wynagrodzenia w Warszawie kształtowały się na znacznie wyższym poziomie, niż w pozostałych podregionach. Wysokim płacom w stolicy towarzyszył wysoki poziom wydajności pracy,
znacznie wyższy niż w pozostałych podregionach.
− Natężenie bezrobocia w województwie mazowieckim jest odmienne w poszczególnych powiatach i miastach na prawach powiatu. Stopa bezrobocia w Warszawie kształtuje się od wielu lat na najniższym poziomie w Polsce: w marcu 2009 r.
wyniosła 2,2%, zaś w niektórych powiatach kształtowała się na poziomie bardzo
wysokim, np. w tym samym czasie w powiecie szydłowieckim wyniosła 32,8%,
w powiecie radomskim 28,4%, w powiecie przysuskim 22,7%. 2
Podjęte w projekcie badania podaży i popytu na pracę w województwie mazowieckim wymagały zatem pamiętania o tych zróżnicowaniach oraz uwzględniania
ich w konkretnych podejściach i szczegółowych rozwiązaniach badawczych.
Potrzebę realizacji projektu zdeterminowały trzy ważne kwestie wymagające
w województwie mazowieckim pogłębionych analiz i rozwiązania: (1) zmniejszenie bezrobocia i zwiększenie możliwości zatrudnienia, (2) ograniczenie dysproporcji przestrzennych na regionalnym rynku pracy oraz (3) wyeliminowanie
niedoborów pracowników o określonych zawodach i specjalnościach.
Kwestią pierwszą była potrzeba dalszego zmniejszania bezrobocia w regionie przede wszystkim poprzez zwiększenie możliwości zatrudnienia w drodze
tworzenia nowych miejsc pracy.
Nie ulega wątpliwości, iż nierównowaga na rynku pracy występująca pod postacią wysokiego bezrobocia jest podstawowym problemem społecznym i gospodarczym tak w całej Polsce, jak i w poszczególnych regionach kraju. Głębokość
tej nierównowagi powoduje wiele negatywnych skutków ekonomicznych o charakterze makro (np. lukę w tworzeniu produktu krajowego brutto, zmniejszenie
dochodów budżetowych przy jednoczesnym zwiększeniu wydatków publicznych)
i mikro – obniżenie standardu życia osób bezrobotnych i ich rodzin, stopniowe
ubożenie prowadzące do braku możliwości zaspokojenia potrzeb nie tylko wyższego rzędu, ale często nawet tych podstawowych. Towarzyszą im niekorzyści
o charakterze społecznym − marginalizacja gospodarstw domowych, których
członkowie zostali pozbawieni możliwości świadczenia pracy, frustracja i poczucie nieprzydatności wpływające negatywnie na zdrowie i kondycję fizyczną,
także popadanie często w różnego rodzaju patologie społeczne (np. alkoholizm,
narkomanię, różne formy przestępczości).
__________
2
Publiczne Służby Zatrudnienia, Statystyki rynku pracy, http://www.psz.praca.gov.pl/main.php?
do=ShowPage&nPID=867997&pT=details&sP=CONTENT,objectID,867970.
17
Warunkiem koniecznym dla ograniczania bezrobocia w regionie mazowieckim jest zwiększenie możliwości zatrudnienia poprzez tworzenie nowych miejsc
pracy. Wstępne analizy wskazują bowiem, iż dotychczasowe tempo wzrostu popytu na pracę może być nieadekwatne do przewidywanych zmian podaży pracy,
wywołanych czynnikami demograficznymi. Aby była możliwa istotna poprawa
produktywnego zatrudnienia, szczególnie w powiatach o wysokiej stopie bezrobocia, niezbędne jest opracowanie środków i metod utworzenia kilkuset tysięcy nowych miejsc pracy. Jest to zadanie szczególnie trudne w warunkach wywołanych
skutkami światowego kryzysu finansowego w polskiej gospodarce i na polskim
rynku pracy. Skutki te widoczne są przede wszystkim w postaci ograniczania zatrudnienia i wstrzymywania procesów rekrutacyjnych przez podmioty gospodarcze, czyli ograniczania zapotrzebowania na pracę. Dotyczą przy tym w rożnym
stopniu poszczególnych dziedzin gospodarki i poszczególnych regionalnych/lokalnych rynków pracy. Negatywne zjawiska gospodarcze dotknęły oczywiście również rynek pracy Mazowsza. W tych warunkach opracowanie metod i środków
pozwalających na tworzenie nowych miejsc pracy jest szczególnie zasadne,
ale i niezwykle trudne.
Kwestią drugą była potrzeba zmniejszenia dużych dysproporcji przestrzennych i zawodowych w poziomie wykorzystania zasobów pracy i stopy
bezrobocia w województwie mazowieckim. Wymagało to zbadania przyczyn
tych dysproporcji oraz opracowania metod i wskazania środków radykalnego ich
ograniczenia. Zróżnicowanie przestrzenne sytuacji na regionalnym rynku pracy
jest bowiem źródłem nierówności warunków funkcjonowania gospodarstw domowych i odmiennych, zależnych od miejsca lokalizacji szans realizacji ich podstawowych funkcji. Główną drogą zmniejszania zróżnicowania sytuacji na lokalnych rynkach pracy jest stymulacja zmian popytu na pracę, z uwzględnieniem
przestrzennej alokacji nowych i realokacji istniejących miejsc pracy. Wybór tej
drogi wiąże się z uznaniem znaczenia inwestycji bezpośrednich (tak krajowych,
jak i zagranicznych) dla generowania nowych miejsc pracy, które − jak wiadomo
− lokowane są zawsze w konkretnej przestrzeni. Korzyści dla lokalnych i regionalnych rynków pracy pojawią się wówczas, gdy w ich wyniku zostaną stworzone
miejsca pracy na obszarach charakteryzujących się wysoką stopą bezrobocia oraz
gdy zachęcą kooperujące firmy dostawcze do przeniesienia swojej działalności na
obszary, na których występują nadwyżki zasobów pracy.
Kwestią trzecią była konieczność wyeliminowania niedoborów pracowników o określonych zawodach i specjalnościach poprzez ograniczenie niedostosowania kwalifikacyjno-zawodowego podaży pracy i popytu na pracę na
Mazowszu. Wymagało to analizy przyczyn tego zjawiska i przede wszystkim
dostosowania kształcenia zawodowego do struktury jakościowej zapotrzebowania
na pracę. Brak właściwego przygotowania zawodowego staje się bowiem coraz
bardziej istotną determinantą z jednej strony niemożliwości podjęcia zatrudnienia
przez bezrobotnych i poszukujących pracy, a z drugiej − trudności pracodawców
ze znalezieniem odpowiednich kandydatów do pracy.
Zmiany w zatrudnieniu w województwie mazowieckim w najbliższych latach,
podobnie jak w całym kraju, będą kształtowały się pod wpływem dynamicznych
18
Elżbieta Kryńska
zmian strukturalnych w gospodarce, wynikających z pogłębiających się procesów
integracji europejskiej i globalizacji. Procesom tym będzie towarzyszyła nasilająca
się konkurencja międzynarodowa. Chodzi o to, by mazowieckie zasoby pracy były
w stanie sprostać takiej konkurencji, a drogą do tego jest przede wszystkim odpowiednie kształcenie zawodowe poprawiające produktywność i jakość pracy.
2. Cele projektu i cele badawcze
Rozległość problematyki podjętej w projekcie Badanie dotychczasowych
trendów społeczno-gospodarczych oraz opracowanie prognozy zmian zasobów
pracy Mazowsza do 2013 r. powodowała, iż badania jej podporządkowane musiały osiągać cele wielorakie, zhierarchizowane i ustrukturyzowane, niedające się
sformułować w postaci jednego celu. Musiała to być wiązka celów, których osiągnięcie w pełni zagwarantuje uzyskanie merytorycznych, uzasadnionych na gruncie
teorii i empirii konstrukcji działań mających poprawić sytuację na regionalnym
rynku pracy, a zwłaszcza zwiększyć zdolność do generowania nowych miejsc pracy
w regionie.
Cel ogólny projektu składał się z dwóch integralnie powiązanych ze sobą:
1) zbadanie dotychczasowych trendów rozwoju społeczno-gospodarczego na
Mazowszu i opracowanie ich prognozy do 2013 r. oraz
2) opracowanie programu poprawy produktywnego wykorzystania zasobów
pracy, zaproponowanie systemu środków i metod tworzenia nowych miejsc pracy
adekwatnych do rosnącej podaży pracy i potrzeby poprawy stopnia wykorzystania
zasobów, aby osiągnąć do 2013 r. priorytetowy cel PO KL − wskaźnik 70% zatrudnienia ludności w wieku produkcyjnym (15−64 lat).
Osiągnięcie tak sformułowanego celu głównego wymagało realizacji następujących sześciu celów szczegółowych:
1. Diagnoza czynników i kierunków dotychczasowego rozwoju społeczno-gospodarczego województwa mazowieckiego oraz identyfikacja najważniejszych
barier rozwoju.
2. Opracowanie prognozy zmian na regionalnym rynku pracy do 2013 r., ze
szczególnym uwzględnieniem restrukturyzacji gospodarki i zmniejszania wewnątrzregionalnych różnic w poziomie rozwoju.
3. Analiza barier wzrostu zatrudnienia w województwie mazowieckim.
4. Opracowanie środków i metod sprzyjających tworzeniu nowych miejsc pracy, umożliwiających pełną absorpcję przyrostu podaży pracy, zastąpienie miejsc
pracy likwidowanych w rezultacie restrukturyzacji oraz zmniejszenie bezrobocia
w województwie mazowieckim.
5. Opracowanie, we współpracy z samorządami i partnerami społecznymi,
trzech modelowych lokalnych programów promowania zatrudnienia i ograniczenia bezrobocia, a także zmniejszenia niedoborów pracowników w wybranych
zawodach dla trzech powiatów o najwyższej stopie bezrobocia w województwie
mazowieckim oraz upowszechnienie tych programów.
19
6. Analiza środków i metod zmniejszenia terytorialnych dysproporcji w poziomie stóp bezrobocia i stymulowania zrównoważonego rozwoju rynku pracy
Mazowsza, m.in. przez:
a) stymulowanie inwestycji i tworzenia nowych przedsiębiorstw, szczególnie
w powiatach o najwyższym bezrobociu;
b) opracowanie programu zwiększenia przepływów pracowników z powiatów
dużego bezrobocia do regionów niedoboru pracowników przez stymulowanie
tych przepływów przez urzędy pracy i potencjalnych pracodawców.
System powiązań między celem głównym i celami szczegółowymi projektu
zawiera poniższy schemat:
Zbadanie dotychczasowych trendów
rozwoju społeczno-gospodarczego
na Mazowszu i opracowanie
ich prognozy do 2013 r.
Diagnoza czynników i kierunków
oraz identyfikacja barier dotychczasowego rozwoju społeczno-gospodarczego
Opracowanie prognozy zmian
społeczno-gospodarczych
do 2013 r.
Analiza barier
wzrostu zatrudnienia
Opracowanie programu poprawy produktywnego wykorzystania zasobów
pracy, zaproponowanie systemu środków
i metod tworzenia nowych miejsc pracy
Opracowanie środków i metod
sprzyjających tworzeniu nowych
miejsc pracy
Opracowanie modelowych lokalnych
programów promowania zatrudnienia
i ograniczania bezrobocia oraz zmniejszania niedoboru pracowników
dla trzech powiatów o najwyższej
stopie bezrobocia
Analiza środków i metod zmniejszenia
terytorialnych dysproporcji
w poziomie stóp bezrobocia
i stymulowanie zrównoważonego
rozwoju rynku pracy
Stymulowanie inwestycji
i tworzenia nowych
przedsiębiorstw
Opracowanie sposobów zwiększenia przepływów pracowników
z powiatów dużego bezrobocia
do regionów niedoboru
pracowników
20
Elżbieta Kryńska
3. Rodzaje, zakres i rezultaty badań
Realizacja projektu i osiągnięcie jego celu głównego i celów szczegółowych
wymagała wykorzystania danych wtórnych pochodzących ze źródeł zastanych
oraz danych pierwotnych pochodzących z badań własnych.
Do źródeł zastanych niezbędnych do wykorzystania w realizacji projektu zaliczono:
− dane statystyczne publikowane i niepublikowane udostępnione przez Główny Urząd Statystyczny oraz Urząd Statystyczny w Warszawie;
− zasoby danych i informacji sporządzane i udostępnione przez Ministerstwo
Pracy i Polityki Społecznej, Wojewódzki Urząd Pracy w Warszawie oraz powiatowe urzędy pracy w województwie mazowieckim;
− wyniki prognozy ludności Polski do 2035 r. sporządzonej przez Główny
Urząd Statystyczny;
− wyniki dotychczasowych badań dotyczących rozwoju regionalnego oraz
rynku pracy województwa mazowieckiego;
− opracowania teoretyczne w obszarze rozwoju regionalnego i funkcjonowania rynku pracy;
− strategie rozwoju powiatów i województwa mazowieckiego.
Pozyskanie danych pierwotnych wymagało przeprowadzenia ilościowych i jakościowych badań empirycznych wykonanych specjalnie na potrzeby realizacji projektu. Badania te wykonano za pomocą dwóch podstawowych technik: wywiadów
kwestionariuszowych (jedno badanie ilościowe) oraz zogniskowanych wywiadów
grupowych (ang. Focus Group Interviews − FGI) (dziewięć badań jakościowych).
Badanie ilościowe w ramach projektu Badanie dotychczasowych trendów
społeczno-gospodarczych oraz opracowanie prognozy zmian zasobów pracy
Mazowsza do 2013 r. przeprowadzone zostało w zbiorowości pracodawców regionu mazowieckiego.
Podstawowym celem badania była identyfikacja barier rozwoju i zatrudnienia
dla stworzenia podstaw konstrukcji:
− środków i metod sprzyjających tworzeniu nowych miejsc pracy oraz
− środków i metod zmniejszenia terytorialnych dysproporcji w poziomie stóp
bezrobocia i stymulowania zrównoważonego rozwoju rynku pracy Mazowsza.
Ze względu na konieczność osiągnięcia celów projektu zdecydowano się na
wyłączenie ze zbiorowości generalnej pracodawców z podmiotów gospodarczych województwa mazowieckiego tych, których główna siedziba zlokalizowana
jest na terenie miasta Warszawy. Wyłączenie pracodawców stołecznych wynikało
z uznania jej odmienności na tle całego Mazowsza. Odmienność ta w szczególności dotyczy wyjątkowo korzystnej sytuacji na stołecznym rynku pracy w porównaniu do uwarunkowań na otaczającym ją regionie.
Badanie oparto na próbie liczącej 1027 pracodawców, wylosowanej ze zbioru
mazowieckich podmiotów gospodarczych, z wyłączeniem firm jednoosobowych
o liczbie zatrudnionych równej 0, kiedy jedynym pracującym jest właściciel. Wy-
21
łączenie to wynika z ustawowej definicji pracodawcy, za którego uważa się jednostkę organizacyjną, choćby nie posiadała osobowości prawnej, a także osobę
fizyczną, jeżeli zatrudnia ona pracowników. 3
Badanie miało charakter reprezentatywny dla obszaru województwa mazowieckiego objętego badaniem (bez Warszawy), ponieważ struktura pomiotów
gospodarczych w badanej próbie z punktu widzenia ich lokalizacji przestrzennej
(po lewej lub po prawej stronie Wisły), wielkości (według liczby pracujących)
oraz sektora gospodarki narodowej (według sekcji Polskiej Klasyfikacji Gospodarczej) odpowiada strukturze zbiorowości generalnej.
Jako podstawową technikę otrzymywania danych w badaniu przyjęto wywiad
kwestionariuszowy, czyli wywiad przeprowadzony przez ankietera za pomocą z
góry ustalonej listy pytań, jednakowej dla wszystkich respondentów. W wylosowanym do badania podmiocie zrealizowany był tylko jeden wywiad. Respondentami byli eksperci, czyli osoby posiadające najwięcej informacji o funkcjonowaniu podmiotu – w tej grupie znaleźli się przede wszystkim:
− właściciele (lub współwłaściciele mający realny wpływ na działanie firmy);
− dyrektorzy naczelni/generalni/zarządzający;
− prezesi;
− wicedyrektorzy, wiceprezesi lub członkowie zarządu odpowiedzialni za politykę kadrową firmy.
Badanie realizowane było w dniach od 6.11.2009 r. do 20.01.2010 r. W badaniu
ilościowym została wykorzystana metodologia CATI (wywiad telefoniczny wspomagany komputerowo). Przeprowadziła je wyspecjalizowana firma ankieterska – MillwardBrown SMG/KRC.
Wyniki badania przeprowadzonego wśród pracodawców pozwoliły na szczegółowe rozpoznanie:
− dotychczasowej i przewidywanej sytuacji ekonomicznej oraz tendencji
zmian w zatrudnieniu w podmiotach gospodarczych regionu mazowieckiego;
− determinant rozwoju mazowieckich podmiotów gospodarczych znajdujących się w ich otoczeniu ekonomicznym i biznesowym;
− determinant tworzenia miejsc pracy przez mazowieckie podmioty gospodarcze znajdujących się w otoczeniu rynku pracy, związanych z wysokością kosztów pracy (wynagrodzeń i pochodnych), regulacjami prawnymi w zakresie prawa
pracy, możliwościami wykorzystania funduszy unijnych oraz jakością zasobów
pracy;
− determinant tworzenia miejsc pracy znajdujących się w sferze instytucjonalnej rynku pracy, to jest w zakresie współpracy podmiotów gospodarczych
z publicznymi służbami zatrudnienia, wykorzystania instrumentów rynku pracy
przez pracodawców oraz funkcjonowania partnerstw lokalnych w obszarze rynku
pracy.
__________
3
Art. 3. ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. − Kodeks pracy (tekst jedn.: DzUz 1998 r., nr 21, poz. 94).
22
Elżbieta Kryńska
Celem badań jakościowych realizowanych w projekcie Badanie dotychczasowych trendów społeczno-gospodarczych oraz opracowanie prognozy zmian
zasobów pracy Mazowsza do 2013 r. była identyfikacja barier i możliwości
zwiększania aktywności gospodarczej oraz tworzenia miejsc pracy w skali lokalnej i regionalnej. Przedmiotem badania były dwa ściśle powiązane ze sobą obszary potencjalnej kooperacji między władzami lokalnymi a środowiskiem przedsiębiorców: obszar wzrostu zatrudnienia oraz obszar aktywności gospodarczej, w tym
aktywizacji przedsiębiorczości.
Hipotezy badawcze do badań jakościowych brzmiały następująco:
• Istnieją bariery aktywności gospodarczej nie poddające się niwelacji w wyniku inicjatyw lokalnych.
• Istnieją bariery aktywności gospodarczej poddające się niwelacji w wyniku
inicjatyw lokalnych.
• Istnieją bariery tworzenia miejsc pracy nie poddające się niwelacji w wyniku inicjatyw lokalnych.
• Istnieją bariery tworzenia miejsc pracy poddające się niwelacji w wyniku
inicjatyw lokalnych.
• Istnieje potrzeba tworzenia partnerstw lokalnych na rzecz rozwoju i zatrudnienia.
• Aktywność społeczeństw lokalnych pobudza tworzenie miejsc pracy.
Badania jakościowe przeprowadzone zostały w trzech powiatach województwa mazowieckiego charakteryzujących się wysokim i trwałym poziomem bezrobocia. Były to:
− powiat szydłowiecki położony w południowej części województwa mazowieckiego w podregionie radomskim. W końcu kwietnia 2009 r. stopa bezrobocia
w tym powiecie ukształtowała się na poziomie 32,2%;
− powiat żuromiński położony w północno-zachodniej części regionu w podregionie ciechanowsko-płockim. W końcu kwietnia 2009 r. stopa bezrobocia w tym
powiecie ukształtowała się na poziomie 20,3%;
− powiat makowski położony w północno-wschodniej części województwa
w podregionie ostrołęcko-siedleckim. W końcu kwietnia 2009 r. stopa bezrobocia
w tym powiecie wyniosła również 20,3%.
Kryteria wyboru do badania powiatów: szydłowieckiego, żuromińskiego oraz
makowskiego były następujące:
− Otoczenie. Powiaty te znajdują się w podregionach o wysokim poziomie bezrobocia utrzymującym się od lat, mającym zatem cechy uporczywości. W każdym
z tych trzech podregionów w wybranych powiatach stopa bezrobocia osiągała
w ostatnich kilkunastu latach najwyższy poziom;
− Położenie. Wszystkie wybrane do badania powiaty położone są peryferyjnie
w stosunku do faktycznego centrum administracyjnego, politycznego i gospodarczego, czyli Warszawy.
− Wysokość bezrobocia. Od powstania (1999 r.) powiaty te charakteryzowała
głęboka nierównowaga na rynku pracy. Stopa bezrobocia rejestrowanego w kwiet-
23
niu 2006 r. w powiecie szydłowieckim czterokrotnie, a w powiatach żuromińskim
i makowskim dwu i półkrotnie przekraczała średnią dla Mazowsza.
− Trwałość bezrobocia. Liczba bezrobotnych zarejestrowanych w województwie mazowieckim od kwietnia 2004 r. do kwietnia 2009 r., a więc przez
pięć lat zmniejszyła się prawie o połowę (dokładnie o 45,2%). W tym samym
czasie liczba bezrobotnych w wybranych powiatach zmniejszyła się również, ale
w znacznie mniejszej skali: w powiecie szydłowieckim o 26,9%, w powiecie żuromińskim o 29,2%, zaś w powiecie makowskim o 24,1%. Oznacza to tendencję
do utrwalania się pewnej części trudno redukowalnego bezrobocia.
W trzech wybranych powiatach województwa mazowieckiego przeprowadzano badania jakościowe w formie zogniskowanego wywiadu grupowego (Focus
Group Interview – FGI). FGI jest jakościową techniką badawczą pozwalającą
odsłonić poglądy, przekonania, opinie i nastawienia emocjonalne badanej grupy
respondentów niedostępne dla innych technik badawczych.
FGI nie mają charakteru badań na próbach reprezentatywnych. Rozmowa odbywa się w gronie osób dobranych celowo. Badaniem objęto dwie grupy respondentów: pierwszą byli przedstawiciele lokalnych przedsiębiorców (po dwa w każdym z trzech powiatów), a drugą − reprezentanci lokalnych samorządów (po
jednym w każdym z trzech powiatów). Grupy respondentów składały się z przedstawicieli władz lokalnych (wójtowie, inspektorzy, sekretarze, referenci, kierownicy), mniejszych przedsiębiorstw oraz większych przedsiębiorstw działających
na lokalnych rynkach. Łącznie przeprowadzono dziewięć FGI.
Badanie zostało zrealizowane w grudniu 2009 r. Wywiady odbyły się w miejscach neutralnych zarówno dla przedsiębiorców, jak i dla reprezentantów władz
lokalnych.
Badanie przeprowadziła wyspecjalizowana firma ankieterska − Millward-Brown
SMG/KRC.
Realizacja prac badawczych projektu wymagała zatem podjęcia trzech zasadniczych zadań badawczych:
1. Analizy źródeł zastanych.
2. Przeprowadzenia badania ilościowego.
3. Przeprowadzenia badań jakościowych.
Wykonanie tych zadań pozwoliło na uzyskanie dwóch zasadniczych rezultatów projektu.
Rezultatem pierwszym jest opracowanie, we współpracy z samorządami i partnerami społecznymi, trzech modelowych lokalnych programów promowania zatrudnienia i ograniczenia bezrobocia oraz zmniejszenia niedoborów pracowników
w wybranych zawodach dla trzech powiatów o najwyższej stopie bezrobocia.
Programy te opracowane zostały dla powiatu szydłowieckiego, żuromińskiego
oraz makowskiego. 4
__________
4
Programy te zamieszczone zostały w odrębnych monografiach.
24
Elżbieta Kryńska
Rezultatem drugim jest przetransponowanie wyników badań na rekomendacje
dotyczące tego, jak można i trzeba skutecznie wpływać na poprawę sytuacji na
mazowieckim rynku pracy, a zwłaszcza jak poprawić produktywne wykorzystanie
zasobów pracy poprzez zaproponowanie systemu środków i metod tworzenia
nowych miejsc pracy adekwatnych do rosnącej podaży pracy i potrzeby poprawy
stopnia wykorzystania zasobów. W ramach rekomendacji sformułowane zostały
wskazówki dotyczące mechanizmów zaradczych dla eliminacji najważniejszych
problemów mazowieckiego rynku pracy, jakimi są:
− wysoki poziom bezrobocia,
− niska zdolność gospodarki do tworzenia miejsc pracy,
− duże dysproporcje terytorialne,
− niedopasowanie kwalifikacyjno-zawodowe podaży i popytu na pracę.
4. Układ i zawartość opracowania
Opracowanie zawiera syntetyczne przedstawienie zakresu, rezultatów i konkluzji wynikających z badań przeprowadzonych w ramach projektu Badanie dotychczasowych trendów społeczno-gospodarczych oraz opracowanie prognozy
zmian zasobów pracy Mazowsza do 2013 r. Składa się z czterech części.
Na część pierwszą, poświęconą analizom dotychczasowych tendencji rozwojowych, składają się trzy rozdziały.
W rozdziale pierwszym (Tendencje zmian na rynku pracy w województwie
mazowieckim w latach 1995−2008) omówiono najważniejsze tendencje społeczno-gospodarcze (ze szczególnym uwzględnieniem zjawisk i procesów zachodzących na rynku pracy) oraz zróżnicowanie przestrzenne poziomu i dynamiki rozwoju
gospodarczego, a także sytuacji na rynku pracy (stóp bezrobocia, płac, dynamiki
i struktury pracujących).
Rozdział drugi (Przyszłość rynku pracy województwa mazowieckiego) poświęcony została analizom opracowań i studiów zawierających projekcje zmian
gospodarki i rynku pracy województwa mazowieckiego. Omówiono w nim prognozę zasobów pracy opracowaną dla Mazowsza przez Główny Urząd Statystyczny, prognozę popytu na pracę do 2010 r. przygotowaną w ramach projektu
badawczego Regionalny system koordynacji rynku pracy województwa mazowieckiego PRACA–ZATRUDNIENIE−SZKOLENIE, wyniki foresightu MAZOVIA
opracowanego w Instytucie Badań nad Gospodarką Rynkową oraz najważniejsze
ustalenia Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego.
W rozdziale trzecim (Prognozy popytu na pracę w województwie mazowieckim do 2013 r.) przedstawiono wyniki prac nad prognozami popytu na pracę
w województwie mazowieckim do 2013 r. przeprowadzonych w ramach projektu
Badanie dotychczasowych trendów społeczno-gospodarczych oraz opracowanie
prognozy zmian zasobów pracy Mazowsza do 2013 r. Prognozy przygotowano
na podstawie ekstrapolacji tendencji rozwojowych, wykorzystano także model
ekonometryczny objaśniający zmiany liczby pracujących zmianami poziomu pro-
25
dukcji oraz płac. Przyjęto konkretne założenia dotyczące ich kształtowania się
w przyszłości i na tej podstawie skonstruowano wielowariantowe prognozy popytu na pracę.
W części drugiej przedstawiono analizy wyników badania ilościowego przeprowadzonego wśród pracodawców z mazowieckich podmiotów gospodarczych.
Na część tę składają się cztery rozdziały.
W rozdziale czwartym (Kondycja ekonomiczna i skłonność do tworzenia
miejsc pracy podmiotów województwa mazowieckiego) omówiono dotychczasową i przewidywaną sytuację ekonomiczną oraz planowane zmiany w zatrudnieniu
w badanych przedsiębiorstwach. Analiza otrzymanych wyników pozwoliła na
przedstawienie potencjału ekonomicznego podmiotów funkcjonujących na Mazowszu oraz możliwość jego zmian w najbliższej przyszłości, przekładających się
na zmiany popytu na pracę.
Rozdział piaty (Determinanty rozwoju gospodarczego podmiotów województwa mazowieckiego − otoczenie ekonomiczne i biznesowe) poświęcony został
analizom podstawowych determinant rozwoju mazowieckich podmiotów gospodarczych znajdujących się w ich otoczeniu ekonomicznym i biznesowym. Wśród
determinant tych znalazły się takie, jak: koniunktura gospodarcza, obciążenia
podatkowe, konkurencyjność, sposób finansowania inwestycji, wsparcie przedsiębiorczości przez władze samorządowe, infrastruktura techniczna oraz instytucje otoczenia biznesowego.
W rozdziale szóstym (Determinanty instytucjonalne tworzenia miejsc pracy
w podmiotach województwa mazowieckiego) dokonano analizy wpływu na tworzenie miejsc pracy w mazowieckich podmiotach gospodarczych rozwiązań oddziałujących na wysokość kosztów pracy (wynagrodzeń i ich pochodnych), regulacji
prawnych w zakresie prawa pracy, możliwości wykorzystania funduszy unijnych
oraz jakości zasobów pracy, czyli przygotowania kompetencyjnego do świadczenia pracy.
Rozdział siódmy (Współpraca na rzecz tworzenia miejsc pracy mazowieckich podmiotów gospodarczych z innymi aktorami rynku pracy) poświęcony
został analizom skali i zakresu współpracy pracodawców z publicznymi służbami
zatrudnienia jako najważniejszą instytucją rynku pracy oraz funkcjonowaniu w
województwie mazowieckim partnerstw lokalnych zawieranych na rzecz poprawy
sytuacji na rynku pracy.
Część trzecia zawiera omówienie najważniejszych rezultatów i wniosków
płynących z badań jakościowych przeprowadzonych z przedstawicielami lokalnych przedsiębiorców oraz z reprezentantami lokalnych samorządów w trzech
powiatach województwa mazowieckiego o najwyższej stopie bezrobocia. Część
ta składa się z trzech rozdziałów zawierających syntezy wyników badań przeprowadzonych w powiecie makowskim (rozdział ósmy), powiecie szydłowieckim
(rozdział dziewiąty) oraz powiecie żuromińskim (rozdział dziesiąty).
W części czwartej znajdują się rekomendacje, w których sformułowane zostały wskazówki dotyczące mechanizmów zaradczych służących eliminacji naj-
26
Elżbieta Kryńska
ważniejszych problemów mazowieckiego rynku pracy. Wskazówki zaradcze i rekomendacje zawierają propozycje konkretnych działań, jakie należałoby podjąć
w województwie mazowieckim dla poprawy produktywnego wykorzystania zasobów pracy oraz stworzenia nowych miejsc pracy. W skład części czwartej wchodzą dwa rozdziały.
W rozdziale jedenastym (Gospodarcze aspekty wykorzystania zasobów pracy
i tworzenia miejsc pracy na Mazowszu) w pierwszej kolejności przedstawiono
wskazówki i rekomendacje odnoszące się do problemów istniejących w otoczeniu
mazowieckich podmiotów gospodarczych, takich jak konkurencyjność na rynkach produktów, system edukacji zawodowej, stan infrastruktury technicznej,
zakres wsparcia przedsiębiorczości przez władze samorządowe oraz funkcjonowanie partnerstw lokalnych. Następnie scharakteryzowano rekomendacje w odniesieniu do problemów funkcjonowania podmiotów gospodarczych, takich jak
wrażliwość koniunkturalna działalności gospodarczej, koszty pracy, obciążenia
podatkowe, finansowanie działalności gospodarczej oraz elastyczność zatrudnienia. Rozdział zamyka analiza i sugestie wyboru sposobów zmniejszenia przestrzennego zróżnicowania sytuacji na mazowieckim rynku pracy.
Rozdział dwunasty (Społeczne aspekty wykorzystania zasobów pracy i tworzenia miejsc pracy na Mazowszu) zawiera wskazówki zaradcze i rekomendacje
odnoszące się do podstawowych problemów społecznych na Mazowszu, zidentyfikowanych w badaniach. W rozdziale uwzględniono aspekty społeczne w działaniach publicznej służby zatrudnienia, realizowanej przez nie aktywnej polityce
rynku pracy, a także w działaniach kształtujących postawy wobec aktywności
zawodowej wybranych grup mieszkańców regionu.
Część I
RYNEK PRACY W WOJEWÓDZTWIE
MAZOWIECKIM − PRZESZŁOŚĆ,
TERAŹNIEJSZOŚĆ I PRZYSZŁOŚĆ
Rozdział I
TENDENCJE ZMIAN NA RYNKU PRACY
W WOJEWÓDZTWIE MAZOWIECKIM
W LATACH 1995−2008
1. Tendencje społeczno-gospodarcze
w województwie mazowieckim w latach 1995−2008
W dynamicznej gospodarce rynkowej występują fluktuacje podstawowych
zmiennych ekonomicznych. Znajdują one wyraz m.in. w nierównowadze na rynku pracy, czego przejawem jest bezrobocie. Bezrobocie wskazuje na to, że dopasowania podażowej i popytowej strony rynku pracy nie są efektywne. Poprawa
efektywności dopasowań obu stron rynku pracy staje się pilnym zadaniem polityki państwa. Podjęcie tego zadania wymaga dokładnego rozpoznania tendencji
i uwarunkowań w zakresie podażowej i popytowej strony rynku pracy. Dotyczy
to również województwa mazowieckiego − najbardziej rozwiniętego i szybko
rozwijającego się województwa w Polsce.
Celem tej części rozdziału jest rozpoznanie i zidentyfikowanie dotychczasowych
tendencji podstawowych wielkości makroekonomicznych w gospodarce, a w szczególności na rynku pracy w województwie mazowieckim w latach 1995−2008.
W centrum analizy znajdują się wielkości dotyczące podażowej i popytowej strony rynku pracy, a także bezrobocia. Aby uchwycić ich tendencje, przedmiotem
analizy objęto takie zmienne, jak: ludność, współczynniki aktywności zawodowej, pracujący i bezrobotni. W celu rozpoznania determinantów i uwarunkowań
tych zmiennych w analizie uwzględniono zmiany PKB, płac realnych i wydajności pracy. Determinanty analizowano nie tylko w odniesieniu do zmiennych agregatowych, dotyczących całego województwa, ale także w ujęciu sektorowym.
Badając sytuację w województwie mazowieckim i na innych obszarach, przeprowadzono analizy porównawcze wskaźników województwa mazowieckiego ze
wskaźnikami ogólnokrajowymi.
1.1. Ludność województwa mazowieckiego
Jedną z ważniejszych kategorii charakteryzujących województwo jest kategoria ludności. Liczba ludności województwa i jej zmiany wyrażają nie tylko zachodzące procesy demograficzne, ale znamionują również pewne procesy eko-
30
nomiczne. Dynamicznie rozwijająca się gospodarka przyciąga bowiem ludność
z innych województw, zaś gospodarka kurcząca się jest czynnikiem wypychającym. Tendencje liczby ludności w województwie mazowieckim w odniesieniu do
lat 1995−2008 przedstawiono na wykresie 1.
Wykres 1
Liczba ludności w województwie mazowieckim w latach 1995−2008 (w tys.)
5 250 000
5 200 000
5 150 000
5 100 000
5 050 000
5 000 000
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
4 950 000
Źródło: Bank Danych Regionalnych, www.stat.gov.pl.
Jak wynika z wykresu 1, w całym badanym okresie liczba ludności w województwie mazowieckim wykazywała dosyć silną tendencję wzrostową. W ciągu
13 lat wzrosła o prawie 150 tys. osób. Warto to podkreślić, gdyż w większości
polskich województw występowały w tym czasie tendencje spadkowe. Jak wynika z danych zawartych w tabeli 1, w latach 1995−2008 w skali ogólnokrajowej liczba ludności spadła o 1,2%, a w województwie mazowieckim wzrosła
o 2,8%. Świadczy to o korzystnych procesach zachodzących w województwie
mazowieckim.
Tabela 1
Liczba ludności Polski i województwa mazowieckiego w latach 1995 i 2008 (w tys.)
Wyszczególnienie
Polska
Województwo mazowieckie
1995
38 609 399
5 060 091
2008
38 135 876
5 204 495
Źródło: strona internetowa GUS; Bank Danych Regionalnych www.stat.gov.pl.
Zmiana (w %)
–1,2
+2,8
Tendencje zmian na rynku pracy w województwie mazowieckim…
31
Nasuwa się pytanie: jakie czynniki przyczyniły się do wystąpienia tych tendencji? Czy związane są one z procesami demograficznymi mającymi swój wyraz
w przyroście naturalnym ludności, czy też z procesami ruchu wędrówkowego
ludności przejawiającymi się w migracjach wewnętrznych i zagranicznych. Aby
uzyskać odpowiedzi na te pytania, przyjrzyjmy się danym zawartym w tabeli 2.
Tabela 2
Przyrost naturalny i migracje ludności na pobyt stały
w województwie mazowieckim w latach 1995−2008
Rok
1995
2000
2005
2008
Przyrost
naturalny
–400
–3667
–1549
+5466
Saldo migracji
ogółem
+3 800
+9 122
+15 085
+11 445
Saldo migracji
zagranicznych
+309
+297
+565
+326
Saldo migracji
wewnętrznych
+3 491
+8 825
+14 520
+11 119
Źródło: strona internetowa GUS, http://www.stat.gov.pl/demografia/index.html.
W tabeli 2 zamieszczono dane statystyczne z czterech lat badanego okresu dotyczące przyrostu naturalnego ludności (wynikającego z liczby urodzeń i zgonów)
oraz salda migracji wewnętrznych i zagranicznych ludności. Z tabeli tej wynika,
że w latach 1995, 2000 i 2005 przyrost naturalny był ujemny (liczba zgonów
przewyższała liczbę urodzeń), przyczyniając się do spadku liczby ludności w województwie. Dopiero rok 2008 przyniósł dodatni wskaźnik przyrostu naturalnego,
znamionując korzystny wpływ na liczbę ludności.
Warto jednak podkreślić, że we wszystkich badanych latach analizowanego
okresu odnotowano wysokie dodatnie saldo migracji ludności, znacznie wyższe
od ujemnego przyrostu naturalnego. Należy więc stwierdzić, że wzrost liczby ludności w województwie mazowieckim (pokazany na wykresie 1) wynikał przede
wszystkim z dodatniego salda migracji ludności, a więc znacznie większego napływu do województwa niż odpływu poza obszar województwa. Działały więc silnie
czynniki przyciągające ludzi do województwa mazowieckiego. Z danych w tabeli
2 wynika ponadto, że dodatnie saldo migracji dotyczyło zarówno migracji wewnętrznych, jak i zagranicznych. Rozmiary dodatniego salda były jednak znacznie większe w przypadku migracji wewnętrznych niż zagranicznych. Można więc
stwierdzić, że to dodatnie saldo migracji wewnętrznych ludności (wysoki napływ
osób z innych województw) przesądzało o szybkim wzroście liczby ludności województwa mazowieckiego w badanym okresie.
Przyjrzyjmy się obecnie tendencjom zmian wybranych grup ludności. Odpowiednie dane zamieszczono w tabeli 3. Wynika z nich, że dynamika wzrostu liczby ludności w przekroju płci była istotnie zróżnicowana w województwie mazowieckim. Wskaźnik wzrostu liczby kobiet znacznie przewyższał wskaźnik
wzrostu liczby mężczyzn (wzrost o 3,6% w latach 1995−2008 w porównaniu ze
wzrostem liczby mężczyzn o 2,1% w tym samym okresie). W rezultacie w latach
32
1995−2008 podniósł się wskaźnik liczby kobiet przypadających na 100 mężczyzn
(ze 107 do 109). Tendencje te zaowocowały zmianą struktury ludności według
płci. W latach 1995−2008 udział mężczyzn w ogólnej liczbie ludności województwa obniżył się z 48,2% do 47,8%, a udział kobiet podniósł się w tym samym
okresie z 51,8% do 52,2%.
Tabela 3
Ludność województwa mazowieckiego według płci i miejsca zamieszkania
w latach 1995−2008
Wyszczególnienie
Ogółem
− mężczyźni
− kobiety
− miasto
− wieś
Kobiety
na 100 mężczyzn
1995
2000
2008
w osobach
5 060 091
2 439 221
2 620 870
3 224 869
1 827 501
5 115 010
2 459 611
2 655 399
3 307 907
1 807 103
5 204 495
2 490 331
2 714 164
3 353 082
1 844 971
107
108
109
Zmiana
2008/1995
w%
2,8
2,1
3,6
4,0
0,9
1995
2000
2008
100,0
48,2
51,8
63,7
36,3
100,0
48,1
51,9
64,7
35,3
100,0
47,8
52,2
64,4
35,6
x
x
x
x
w%
Z danych w tabeli 3 wynika ponadto, że w analizowanym okresie dokonały
się przemiany strukturalne w grupie ludności według miejsca zamieszkania. O ile
liczba ludności wiejskiej województwa wzrosła w latach 1995−2008 o 0,9%,
o tyle wzrost liczebności ludności miejskiej wyniósł w tym czasie 4%. Dokonywały się więc dalsze procesy urbanizacyjne województwa. Wskaźnik urbanizacji
(obliczony jako udział ludności miejskiej w ogólnej liczbie ludności województwa) podniósł się w badanym okresie z 63,7% do 64,4%, a udział ludności wiejskiej obniżył się z 36,3% do 35,6%.
Ważnym kryterium podziału ludności na kategorie jest wiek. Szczególne ekonomiczne znaczenie mają granice wieku produkcyjnego, gdyż tak wyznaczona
grupa osób stanowi zasób potencjalnej siły roboczej. Granice wieku produkcyjnego ustalone są w Polsce w przedziale 18−59 lat dla kobiet oraz 18−64 lat dla mężczyzn (GUS 2007, s. 190). Ludność w wieku przedprodukcyjnym można zatem
zdefiniować jako grupę ludności w wieku do 17 lat, zaś ludność w wieku poprodukcyjnym jako osoby w wieku 60 lat i więcej dla kobiet oraz 65 lat i więcej dla
mężczyzn. Tendencje rozwojowe liczebności ludności w tych trzech grupach oraz
relacje między nimi mają ważne znaczenie ekonomiczne, gdyż jedynie osoby w
wieku produkcyjnym tworzą potencjalne zasoby siły roboczej, zdolne do wytworzenia nowej wartości. Ta nowa wartość musi wystarczyć nie tylko na utrzymanie
ludzi w wieku produkcyjnym, ale także ludzi w wieku przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym. Przyjrzyjmy się wobec tego tendencjom zmian liczby i struktury
ludności w przekroju wymienionych grup w województwie mazowieckim. Odpowiednie dane zawarto w tabeli 4.
33
Tabela 4
Ludność województwa mazowieckiego według ekonomicznych grup wieku
w latach 1995−2008
Wyszczególnienie
1995
2000
2008
Zmiana
2008/1995
w%
1995
2000
5204
+2,8
100,0
100,0
w tys. osób
Ogółem
5060
5115
2008
w%
100,0
Z tego w wieku
− przedprodukcyjnym
1306
1168
980
–25,0
25,8
22,8
18,8
− produkcyjnym
2957
3105
3319
+12,2
58,5
60,7
63,8
795
841
904
+13,7
15,7
16,4
17,4
71
65
57
x
x
x
x
− poprodukcyjnym
Liczba osób w wieku
nieprodukcyjnym na
100 osób w wieku
produkcyjnym
Z danych w tabeli 4 wynika, że tendencje zmian liczby ludności w przekroju
grup wiekowych były w województwie mazowieckim zróżnicowane. W latach
1995−2008 liczba ludności w wieku przedprodukcyjnym spadła aż o 25%, co
sugeruje stosunkowo niski wskaźnik urodzeń.
Liczebności ludności w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym wzrastały w
badanym okresie (odpowiednio o 12,2% i 13,7%). Ta ostatnia tendencja wskazuje
na wydłużenie się przeciętnego okresu trwania życia. W rezultacie zmieniła się
struktura ludności w przekroju grup wiekowych. W latach 1995−2008 spadł
udział ludności w wieku przedprodukcyjnym w liczbie ludności ogółem (o 7 pkt.
proc.) oraz wzrosły udziały ludności w wieku produkcyjnym (o ponad 5 pkt. proc.)
i poprodukcyjnym (o prawie 2 pkt. proc). Takie zmiany struktury oznaczają postępujący proces starzenia się ludności w województwie mazowieckim. Zmiany te
oznaczają także poprawę relacji między liczbą ludności w wieku nieprodukcyjnym
a liczbą ludności w wieku produkcyjnym. Notowany w województwie wskaźnik
relacji między liczebnościami obu grup zmienił się korzystnie: spadł z poziomu
0,71 w 1995 r. do 0,57 w 2008 r.
1.2. Podaż pracy
Rozpoznanie tendencji zmian ludności w wieku produkcyjnym ma istotne
znaczenie dla uchwycenia tendencji występujących po podażowej stronie rynku
pracy. Kategoria ludności w wieku produkcyjnym determinuje bowiem potencjalne zasoby siły roboczej. Aby jednak rozpoznać kształtowanie się faktycznych
rozmiarów podaży pracy, trzeba przyjrzeć się ludności aktywnej zawodowo. Temu problemowi poświęcone są analizy w tej części opracowania. Podstawą tych
analiz są dane statystyczne z lat 1995−2008 pochodzące z badań aktywności eko-
34
nomicznej ludności. Dla celów porównawczych uwzględniono również wskaźniki
dotyczące ogólnokrajowego rynku pracy.
Tendencje w zakresie współczynników aktywności ekonomicznej ludności
(definiowane są jako relacje liczby osób aktywnych zawodowo do liczby osób
w wieku 15 lat i więcej) przedstawiono na wykresie 2.
Wykres 2
Współczynniki aktywności ekonomicznej ludności w Polsce
i w województwie mazowieckim w latach 1995−2008 (w %)
60
59
58
57
56
55
54
53
52
51
1995
1996
1997
1998
1999
POLSKA
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
mazowieckie
Źródło: Aktywność…, z lat 1995−2008, GUS oraz Bank Danych Regionalnych, www.stat.gov.pl.
Z wykresu 2 wynika, po pierwsze, że współczynniki te były przez cały badany
okres wyższe w województwie mazowieckim niż w całej Polsce. Tak więc odsetek ludności gotowej do pracy jest w analizowanym województwie wyraźnie
wyższy niż średnio w Polsce. Nasuwa się hipoteza, którą zweryfikujemy w dalszej części opracowania, że w województwie mazowieckim działają czynniki
(przede wszystkim wysokie płace) skłaniające ludzi do większej aktywności zawodowej.
Po drugie, w województwie mazowieckim należy odnotować fluktuacje współczynnika z wyraźną tendencją wzrostową w latach 2004−2008, podczas gdy w skali
ogólnopolskiej występowała długofalowa tendencja spadkowa. Do wzrostu liczby
aktywnych zawodowo w województwie mazowieckim w latach 2003−2008 przyczyniał się w istotnym stopniu wzrost współczynnika aktywności ekonomicznej
ludności.
Współczynniki aktywności ekonomicznej ludności w przekroju wybranych
grup siły roboczej zamieszczono w tabeli 5. Uwzględniono w niej współczynniki
dla województwa mazowieckiego oraz Polski dla lat 2003 i 2007. Z analizy tych
danych wynika kilka wniosków. Po pierwsze, współczynniki aktywności ekonomicznej ogółem były w obu analizowanych latach wyższe w województwie ma-
35
zowieckim niż w całej Polsce (o ok. 3 pkt. proc.), co potwierdza wysuniętą wcześniej obserwację. Po drugie, zarówno w województwie mazowieckim, jak i w Polsce
współczynniki dla mężczyzn były znacznie wyższe od współczynników dla kobiet
(o ok. 14−15 pkt. proc.). Po trzecie, nie ma dużych różnic w zakresie współczynników aktywności wśród ludności miejskiej i wiejskiej (poniżej 2,2 pkt. proc.), przy
czym dotyczy to zarówno województwa mazowieckiego, jak i całej Polski. Warto
też odnotować, że w latach 2003−2007 współczynniki aktywności wśród ludności
miejskiej województwa mazowieckiego wzrosły, podczas gdy w Polsce spadły.
Po czwarte, wiek osób jest cechą znacznie różnicującą wysokość współczynników.
Zarówno w województwie mazowieckim, jak i w całej Polsce najwyższe współczynniki aktywności występują w grupie wiekowej 25−54 lat, a najniższe w grupie
wiekowej 55 lat i więcej. Trzeba jednak podkreślić, że w grupach wiekowych osób
starszych, tj. w grupie 45−54 lat oraz 55 lat i więcej w województwie mazowieckim współczynniki aktywności są znacznie wyższe niż w skali ogólnopolskiej. Po
piąte, współczynniki aktywności są silnie zróżnicowane ze względu na wykształcenie osób. Najwyższe w województwie mazowieckim i Polsce występują w grupie osób z wykształceniem wyższym, a najniższe wśród osób z wykształceniem
podstawowym i gimnazjalnym.
Tabela 5
Współczynniki aktywności ekonomicznej ludności według płci, wieku
i wykształcenia w latach 2003 i 2007 (w %)
Wyszczególnienie
Ogółem
Mężczyźni
Kobiety
Miasto
Wieś
Grupy wiekowe
15−24
25−34
35−44
45−54
55 i więcej
Wykształcenie
Wyższe
Policealne, średnie zawodowe
Średnie ogólnokształcące
Średnie zasadnicze
Gimnazjalne i poniżej
2003
2007
57,3
57,1
64,8
64,3
50,6
50,5
56,8
57,2
58,0
56,9
Polska
2003
54,7
62,2
48,0
54,0
56,2
2007
53,7
61,9
46,3
53,4
54,2
37,6
87,9
89,6
80,4
21,8
36,6
89,2
88,6
81,2
21,7
48,7
85,3
87,6
72,1
16,7
32,8
85,5
86,9
75,0
18,0
80,8
69,7
47,6
75,0
26,6
79,6
69,0
46,3
67,1
23,6
79,8
68,8
47,2
68,5
24,1
80,2
68,3
44,1
64,7
21,1
Źródło: obliczenia własne na podstawie Aktywności…, z lat 1995−2008, GUS oraz danych ze stron
internetowych Urzędu Statystycznego w Warszawie www.stat.gov.pl/warsz/.
36
Na zakończenie rozważań dotyczących podażowej strony rynku pracy przyjrzyjmy się strukturze ludności aktywnej zawodowo. Odpowiednie dane w przekroju płci, wieku i wykształcenia tej kategorii ludności umieszczono w tabeli 6.
Tabela 6
Struktura ludności aktywnej zawodowo według płci, wieku i wykształcenia
w latach 2003 i 2008 (w % ludności aktywnej zawodowo)
Wyszczególnienie
Ogółem
Mężczyźni
Kobiety
Grupy wiekowe
15−29
30−39
40−49
50 i więcej
Wykształcenie
Wyższe
Średnie zasadnicze
2003
2008
100,0
100,0
53,2
54,2
46,8
45,8
Polska
2003
100,0
54,1
45,9
2008
100,0
54,8
45,2
26,2
23,6
28,3
21,9
26,7
27,8
22,2
23,3
26,2
25,3
28,7
19,8
25,4
27,2
24,6
22,8
20,3
29,4
9,1
29,0
12,2
29,8
28,9
9,7
23,7
7,9
15,8
28,7
7,8
34,4
13,3
22,6
28,5
8,8
30,6
9,5
Po pierwsze, z tabeli 6 wynika, że zarówno w województwie mazowieckim,
jak i w całej Polsce wśród ludności aktywnej zawodowo przeważają mężczyźni.
Po drugie, struktury ludności aktywnej zawodowo według wieku są dosyć zrównoważone, ale warto odnotować, że w województwie mazowieckim wskaźniki
udziałów osób starszych są wyższe niż w skali ogólnopolskiej. Po trzecie, struktury ludności aktywnej zawodowo według wykształcenia w województwie mazowieckim i w Polsce różnią się wyraźnie. W województwie mazowieckim odsetki
osób z wykształceniem wyższym są znacznie wyższe niż w całej Polsce, odsetki
osób z wykształceniem gimnazjalnym i niższym znacznie niższe. Należy więc
stwierdzić, że przeciętny poziom wykształcenia ludności aktywnej zawodowo jest
w województwie mazowieckim znacząco wyższy niż w skali ogólnopolskiej.
1.3. Popyt na pracę i jego uwarunkowania
Przedmiotem tej części opracowania jest analiza tendencji i struktury popytu
na pracę w województwie mazowieckim. Popyt na pracę jest nie tylko elementem
współdecydującym o sytuacji na rynku pracy, ale również zasadniczym czynnikiem objaśniającym krótkookresowe fluktuacje na tym rynku. W rozważaniach
podjęte są analizy zmian globalnego popytu na pracę w latach 1995−2008 i jego
37
struktury oraz analizy uwarunkowań i czynników determinujących popyt na pracę.
Wskaźniki dla województwa mazowieckiego często konfrontowane są ze wskaźnikami ogólnokrajowymi.
Dane statystyczne o popycie na pracę w skali ogólnokrajowej i regionalnej nie
są doskonałe. Popyt na pracę zgłaszany przez pracodawców obejmuje miejsca
pracy zajęte przez pracujących oraz wolne miejsca pracy oczekujące na pracowników. O ile dane statystyczne dotyczące miejsc pracy zajętych przez pracowników są stosunkowo pewne i kompletne (pomijając oczywiście pracujących w szarej
strefie gospodarki, o których brak dokładnych danych), to informacje statystyczne
o wolnych miejscach pracy są znacznie mniej wiarygodne, gdyż pracodawcy nie
zgłaszają wszystkich ofert pracy do urzędów pracy. Z tych względów w tym
opracowaniu analizy popytu na pracę są oparte na danych statystycznych o pracujących.
1.3.1. Tendencje zmian liczby pracujących
W latach 1995−2008 liczba pracujących w województwie mazowieckim wykazywała długofalową tendencję wzrostową; w okresie tym wzrosła o ponad 22%.
Podobna tendencja występowała w skali ogólnopolskiej, ale była nieco słabsza
(por. wykres 3). Tendencje wzrostowe realizowały się poprzez krótkookresowe
wahania liczby pracujących.
Wykres 3
Dynamika liczby pracujących w województwie mazowieckim i w Polsce
w latach 1995−2008 (rok 1995 = 100)
125,0
120,0
115,0
110,0
105,0
100,0
95,0
90,0
85,0
80,0
1995
1996
1997
1998
1999
2000
POLSKA
2001
2002
2003
mazowieckie
Źródło: obliczenia własne na podstawie www.stat.gov.pl.
2004
2005
2006
2007
2008
38
Lata 1995−1998 były okresem wzrostu liczby pracujących w województwie
mazowieckim (podobne tendencje występowały w skali ogólnopolskiej), lata 1999−
2003 charakteryzowały się spadkiem liczby pracujących w analizowanym województwie i w Polsce, natomiast lata 2004−2008 były ponownie okresem dynamicznego wzrostu liczby pracujących. Warto zauważyć, że wskaźniki dynamiki
liczby pracujących wahały się w województwie mazowieckim bardziej niż w skali
ogólnopolskiej. W okresach wzrostu (1995−1998 i 2004−2008) indeksy były
wyższe w województwie mazowieckim niż w całej Polsce, zaś w okresie spadku
(1999−2003) indeksy dla województwa mazowieckiego były niższe niż dla Polski. Można więc stwierdzić, że koniunkturalna wrażliwość zatrudnienia w województwie mazowieckim jest wyższa niż w skali ogólnopolskiej. Zilustrowano to
na wykresie 3, gdzie wyraźnie widać większą amplitudę wahań zatrudnienia
w województwie mazowieckim niż w całej Polsce.
Wykres 4
Tempo wzrostu pracujących w Polsce i w województwie mazowieckim
w poszczególnych sektorach w latach 1995−2008 (rok poprzedni = 100)
Rolnictwo
Ogółem
110,0
110,0
108,0
105,0
106,0
104,0
100,0
102,0
100,0
95,0
98,0
90,0
96,0
94,0
85,0
92,0
90,0
80,0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
POLSKA
POLSKA
mazowieckie
mazowieckie
Usługi
Przemysł+budownictwo
110,0
110,0
108,0
105,0
106,0
104,0
100,0
102,0
100,0
95,0
98,0
90,0
96,0
94,0
85,0
92,0
90,0
80,0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
POLSKA
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
mazowieckie
POLSKA
mazowieckie
39
Tendencje zmian liczby pracujących ogółem zazwyczaj nie pokrywają się
z trendami charakterystycznymi dla poszczególnych sektorów. Aby zweryfikować tę hipotezę, przyjrzyjmy się tempom wzrostu liczby pracujących w sektorach
rolniczym, przemysłowym (obejmującym przemysł i budownictwo) i usługowym.
Odpowiednie informacje statystyczne przedstawiono na wykresie 4.5 Można z nich
wyciągnąć kilka wniosków. Po pierwsze, liczba pracujących w rolnictwie wykazywała tendencję do stabilizacji zarówno w województwie mazowieckim, jak i w Polsce, jeśli nie liczyć korekty zatrudnienia w 2002 r. Trzeba więc zauważyć, że okres
dobrej koniunktury w latach 2004−2008 nie przekładał się na wzrost liczby pracujących w sektorze rolniczym. Silniejsze okazały się efekty długofalowej tendencji
spadkowej zatrudnienia w rolnictwie. Po drugie, liczba pracujących w sektorze
przemysłowym wykazywała silne wahania koniunkturalne zarówno w województwie mazowieckim, jak i w Polsce. Należy zauważyć stosunkowo silne spadki
liczby pracujących w tym sektorze w latach 1998−2003 oraz wysokie przyrosty
zatrudnienia w latach 2005−2007. Po trzecie, koniunkturalna wrażliwość zatrudnienia w sektorze usługowym jest znacznie mniejsza niż w sektorze przemysłowym, co dotyczy całej Polski, w tym także województwa mazowieckiego. Przejawia się to w niedużych spadkach zatrudnienia w tym sektorze w latach 2002 i 2004
oraz znacznych wzrostach zatrudnienia w pozostałych latach badanego okresu.
1.3.2. Uwarunkowania i determinanty zmian liczby pracujących
Nasuwa się pytanie, jak wytłumaczyć opisane uprzednio tendencje zmian liczby pracujących występujące w województwie mazowieckim. W poszukiwaniu
tych objaśnień kierować się będziemy dwoma podstawowymi teoriami popytu na
pracę sformułowanymi w ekonomii neoklasycznej i keynesowskiej (Kwiatkowski
2006, s. 99−120).
Zgodnie z teorią neoklasyczną, decyzje przedsiębiorców dotyczące rozmiarów
popytu na pracę opierają się na porównaniu kosztów zatrudnienia dodatkowych
pracowników z przyrostem produkcji, jaki dzięki temu powstaje, a więc z wielkością krańcowej produktywności pracy. Przyjmując działanie prawa malejących
przychodów, podkreślają, że w miarę wzrostu zatrudnienia zmniejsza się krańcowa produktywność pracy. Dla przedsiębiorcy korzystne jest więc zwiększanie
popytu na pracę tak długo, aż krańcowa produktywność pracy wyrówna się ze
stawkami płac. W warunkach działania prawa malejących przychodów można
przyjąć, iż popyt na pracę jest malejącą funkcją stawki płac realnych oraz rosnącą
funkcją krańcowego produktu pracy. 6
__________
5
Na wykresie tym uwzględniono dwie wersje zmian zatrudnienia w rolnictwie i gospodarce
ogółem: pierwszą, uwzględniającą korektę zatrudnienia w rezultacie Narodowego Spisu Powszechnego w 2002 r. i drugą, w której ta korekta została wygładzona.
6
Ze względu na trudności metodologiczne, związane z praktycznym wyznaczeniem krańcowego
produktu pracy, w literaturze często przyjmuje się, że zmienną objaśniającą popyt na pracę jest
wydajność pracy.
40
Przyjmując za podstawę rozważań teorię Keynesa, trzeba mieć na uwadze, że
zagadnienie popytu na siłę roboczą nie zostało przedstawione w Ogólnej teorii
w sposób jednoznaczny, na czym zaważył fakt, że Keynes nie potrafił oderwać się
w pełni od neoklasycznego ujęcia tej kwestii. Obok oryginalnego podejścia Keynesa, uzależniającego popyt na siłę roboczą od rozmiarów globalnego popytu na
towary (makroagregatowa funkcja popytu na siłę roboczą), znajdujemy również
w Ogólnej teorii akceptację podejścia neoklasycznego traktującego popyt na siłę
roboczą jako funkcję płac realnych. Funkcja makroagregatowa popytu na siłę
roboczą odgrywa jednak u Keynesa pierwszoplanową rolę.
Rozważmy najpierw determinanty liczby pracujących nawiązujące do teorii
keynesowskiej. W tym celu przyjrzyjmy się kształtowaniu się produkcji w gospodarce województwa mazowieckiego, gdyż popyt na produkty decyduje bezpośrednio
o wielkości produkcji. W analizie wykorzystamy kategorię wartości dodanej brutto, będącą jedną z miar produkcji. Wykres 5 ilustruje dynamikę wartości dodanej
brutto w ujęciu realnym w latach 1995−2007 7 w województwie mazowieckim
i Polsce.
Wykres 5
Dynamika wartości dodanej brutto w województwie mazowieckim i Polsce
w latach 1995−2007 (ceny stałe 2000, rok 1995 = 100)
240
220
200
180
160
140
120
100
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
mazowieckie
2002
2003
2004
2005
2006
2007
POLSKA
Źródło: obliczenia własne na podstawie: www.stat.gov.pl
Z wykresu 5 wynika, że zarówno w województwie mazowieckim, jak i w Polsce realna wartość dodana brutto wzrastała, ale dynamika wzrostu była znacznie
wyższa w województwie mazowieckim niż w skali ogólnopolskiej. Ta różnica
tłumaczy przynajmniej częściowo, dlaczego długofalowa dynamika wzrostu liczby pracujących była wyższa w województwie mazowieckim niż w Polsce (por.
__________
7
Późniejsze dane dotyczące wartości dodanej brutto w przekroju województw nie były w momencie pisania opracowania (październik 2010 r.) dostępne.
41
wykres 5). W badanym okresie można wyróżnić trzy podokresy: lata 1995−1999,
które były czasem przyspieszonego wzrostu WDB, lata 2000−2002 charakteryzujące się spowolnieniem wzrostu WDB oraz lata 2003−2007 będące okresem ponownego dosyć szybkiego wzrostu WDB.
Te trzy podokresy wzrostu WDB dosyć dobrze pasują do fluktuacji liczby
pracujących, występujących zarówno w województwie mazowieckim, jak i w Polsce.
W związku z tym można stwierdzić, że kształtowanie się produkcji w województwie
mazowieckim i w całej Polsce w istotnej mierze tłumaczy tendencje zmian liczby
pracujących. Warto ponadto podkreślić, że wahania wskaźników wzrostu WDB były
w województwie mazowieckim silniejsze niż w skali ogólnopolskiej, co również objaśnia silniejsze fluktuacje liczby pracujących w województwie mazowieckim niż
w Polsce. Bardziej szczegółowe informacje o kształtowaniu się WDB w czterech
głównych sektorach gospodarki przedstawiono na wykresie 6.
Wykres 6
Tempo wzrostu wartości dodanej brutto w Polsce i w województwie mazowieckim
w latach 1995−2007 (rok poprzedni = 100, ceny stałe 2000 r.)
Rolnictwo
140
Przemysł
140
120
120
100
100
80
80
60
60
40
40
20
20
0
0
1995
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
POLSKA
1997
1998
1999
2000
2001
POLSKA
mazowieckie
Budownictwo
2002
2003
2004
2005
2006
2007
mazow ieckie
Usługi
140
140
120
120
100
100
80
80
60
60
40
40
20
20
0
1996
0
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
POLSKA
mazowieckie
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
POLSKA
mazowieckie
Źródło: obliczenia własne na podstawie Banku Danych Regionalnych, www.stat.gov.pl.
42
Z analizy zmiennych wynika, że dynamika WDB w rolnictwie podlegała dosyć
silnym fluktuacjom. Do 2000 r. występowały tendencje spadkowe WDB w województwie mazowieckim i w całej Polsce. W latach 2001−2007 wzrost WDB przeplatał się ze spadkami. Bardziej korzystnie kształtowała się WDB w przemyśle.
W województwie mazowieckim z wyjątkiem 1999 r. występowały tendencje wzrostowe WDB. Budownictwo okazało się dziedziną o silnych fluktuacjach WDB
(przyrosty o ok. 20% rocznie w latach 1998−1999 i 2006 oraz spadki o ok. 10%
w latach 2000 i 2002). W usługach natomiast wskaźniki wzrostu były w całym
badanym okresie dodatnie, przy tym w latach 1996−1999 przyrosty WDB w województwie mazowieckim były bardzo wysokie (o 15−20% rocznie).
Konfrontując sektorowe tendencje WDB z sektorowymi tendencjami liczby
pracujących, należy stwierdzić, że kształtowanie się produkcji w pewnej mierze
tłumaczyło tendencje zmian zatrudnienia w wymienionych sektorach. Związki te
nie były jednakże proste, co widać na wykresie 7.
Wykres 7
Dynamika liczby pracujących oraz wielkości produkcji (mierzonej wartością dodaną
brutto) w województwie mazowieckim w latach 1995−2007 (rok 1995 = 100)
Przemysł i budownictwo
Rolnictwo
300
300
250
250
200
200
150
150
100
100
50
50
0
0
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001 2002 2003
Pracujący
2004
2005
2006
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
2007
Pracujący
Wartość dodana brutto
Usługi
300
250
200
150
100
50
0
1995
1996
1997
1998
1999
2000
Pracujący
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
Źródło: obliczenia własne na podstawie Rocznika Statystycznego Województw, z lat 1996−2005 oraz
Aktywności…, z lat 1995−2008, GUS, www.stat.gov.pl.
43
Z analizy wykresu 7 wynika, że jedynie w sektorze usługowym wzrost WDB
był na tyle silny, że pociągał za sobą wzrost liczby pracujących. Również dane
dotyczące rolnictwa pozwalają częściowo obronić hipotezę o związku produkcji i zatrudnienia. Natomiast nie da się tego odnieść do sektora przemysłowego,
w którym wzrostowym tendencjom WDB przez długi okres towarzyszyły spadkowe tendencje w zakresie liczby pracujących. Można powiedzieć, że wzrost
WDB w sektorze przemysłowym był niewystarczający, aby spowodować wzrost
liczby pracujących. Innymi słowy, w sektorze tym uwidoczniły się silne tendencje
do bezzatrudnieniowego wzrostu produkcji, związane m. in. z wdrażaniem pracooszczędnego postępu technicznego i organizacyjnego.
Dalej zanalizujemy determinanty zmian liczby pracujących, które są teoretycznie oświetlone na gruncie ekonomii neoklasycznej. W szczególności przyjrzymy się kształtowaniu płac realnych i wydajności pracy, gdyż relacje między
tymi zmiennymi są − w świetle teorii neoklasycznej − istotnymi determinantami
zatrudnienia.
Na wykresie 8 przedstawiono dynamikę płac realnych w latach 1995−2008.
Wynika z niego, że w tym czasie płace realne wzrosły w Polsce o blisko 70%, co
− jak na okres 13 lat − jest dobrym osiągnięciem. Godne podkreślenia jest jednak
to, że wzrost płac realnych w województwie mazowieckim był jeszcze większy,
gdyż w badanym okresie przekraczał 90%. Tak wysoki wskaźnik wzrostu należy
ocenić bardzo dobrze. Smucić musi jednak pogłębiająca się luka między województwem mazowieckim a pozostałymi regionami Polski.
Wykres 8
Dynamika płac realnych w województwie mazowieckim i Polsce w latach 1995−2008
(ceny stałe 2000, rok 1995 = 100)
250
200
150
100
50
0
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
mazowieckie
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
POLSKA
„Biuletynu Statystycznego”, GUS, styczeń 2009.
44
Przyrosty płac realnych w województwie mazowieckim i w Polsce nie były
równomierne w badanym okresie. Można wyróżnić trzy podokresy wzrostu płac
realnych: podokres szybkiego wzrostu w latach 1996−1999, podokres spowolnionego wzrostu w latach 2000−2006 i podokres przyspieszenia wzrostu w latach
2007−2008. Warto zauważyć, że wymienione podokresy wzrostu płac realnych
dosyć dobrze pasują do podokresów zróżnicowanej dynamiki wzrostu wartości
dodanej brutto, o czym była mowa wcześniej. Można na tej podstawie stwierdzić,
że dynamika wzrostu płac realnych w województwie mazowieckim i w skali
ogólnopolskiej zachowuje się procyklicznie: przyśpiesza w okresie dobrej koniunktury i słabnie w okresie pogorszenia koniunktury.
Wykres 9 jest ilustracją poziomów i dynamiki wzrostu płac w województwie
mazowieckim w przekroju trzech sektorów gospodarki: przemysłowego, budowlanego i usługowego. Z analizy zmiennych wynika, że w latach 1995−2007 płace
realne wzrastały we wszystkich trzech sektorach. Ponadto poziom płac był zróżnicowany sektorowo. W całym badanym okresie najwyższe płace występowały
w sektorze usługowym, a najniższe w sektorze budowlanym.
Wykres 9
Poziom płac realnych w sektorze przemysłowym, budowlanym i usługowym
w województwie mazowieckim w latach 1995−2008 (płace nominalne urealnione
deflatorem PKB, w zł, ceny stałe 2000)
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
1995
1996
1997
1998
1999
2000
przemysł
2001
2002
2003
budownictwo
2004
2005
2006
2007
2008
usługi
www.stat.gov.pl.
Wysoka dynamika wzrostu płac realnych w województwie mazowieckim nie
pozostaje bez znaczenia dla kształtowania się popytu na pracę w tym województwie, tym niemniej nie jest to czynnik przesądzający o jego rozmiarach. Z punktu
45
widzenia pracodawców decydujących o popycie na pracę ważne jest bowiem porównanie dynamiki płac realnych z dynamiką wydajności pracy.
Dynamikę wydajności pracy w latach 1995−2007 przedstawiono na wykresie 10.
Z analizy tego wykresu wynika, że w badanym okresie wydajność pracy w polskiej gospodarce wzrosła o ponad 60%, natomiast w województwie mazowieckim
wskaźnik ten wzrósł w latach 1995−2006 o prawie 100%. Konfrontując te wskaźniki ze wskaźnikami wzrostu płac realnych (por. wykres 8), należy stwierdzić, że
w przypadku województwa mazowieckiego wzrost wydajności pracy był znacznie wyższy od wzrostu płac realnych. Oznacza to, że popyt na pracę w tym województwie nie był ograniczany przez neoklasyczny czynnik związany z relacją
płac realnych i wydajności pracy. Sytuacja wygląda podobnie w skali ogólnopolskiej. W tym przypadku wzrost wydajności pracy był w latach 1995−2007 również większy od wzrostu płac realnych, choć różnica ta była mniejsza niż w przypadku województwa mazowieckiego.
Wykres 10
Dynamika wydajności pracy w województwie mazowieckim i w Polsce
w latach 1995−2007(ceny stałe 2000, rok 1995 = 100)
220
200
180
160
140
120
100
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
mazowieckie
2002
2003
2004
2005
2006
2006
POLSKA
www.stat.gov.pl.
Analizując dynamikę wydajności pracy, można zauważyć, że była ona w poszczególnych latach zróżnicowana w województwie mazowieckim i w Polsce, ale
z biegiem czasu następowało pewne jej osłabienie. Ponadto poziom wydajności
46
pracy w województwie mazowieckim był w całym badanym okresie znacznie
wyższy niż w skali ogólnopolskiej. Co więcej, luka wydajności pracy między
badanym województwem a Polską w kolejnych latach ulegała powiększeniu, co
bardzo dobrze świadczy o gospodarce województwa mazowieckiego, a nieco gorzej o pozostałych regionach.
Wydajność pracy w województwie mazowieckim jest silnie zróżnicowana
sektorowo, co pokazano na wykresie 11. Najniższy poziom wydajności pracy
wystąpił w rolnictwie, najwyższy zaś w sektorze usługowym. W 2006 r. wydajność pracy w usługach była prawie 5 razy wyższa od wydajności pracy w rolnictwie. W przemyśle i budownictwie wydajność pracy kształtowała się poniżej wydajności pracy w usługach. Warto odnotować, że prawie w całym badanym
okresie wydajność pracy w przemyśle była wyższa od wydajności pracy w budownictwie. Konfrontując relacje sektorowe wydajności pracy z sektorowymi
relacjami płac realnych (por. wykres 12), łatwo zauważyć, że są one ze sobą
zgodne. Należy więc stwierdzić, że sektorowe różnice w poziomach płac realnych
miały ekonomiczne uzasadnienie.
Wykres 11
Wydajność pracy w rolnictwie, przemyśle i budownictwie oraz w usługach
w województwie mazowieckim w latach 1995−2006 (w tys. zł, ceny stałe 2000)
120
100
80
60
40
20
0
1995
1996
1997
1998
rolnictwo
1999
2000
przemysł
2001
2002
2003
budownictwo
2004
2005
2006
2007
usługi
www.stat.gov.pl.
47
Na wykresie 12 przedstawiono różnice tempa wzrostu płac realnych i wydajności pracy w województwie mazowieckim i w Polsce w latach 1996−2007. Jest
on więc niejako efektem podsumowania roli neoklasycznych czynników determinujących popyt na pracę.
Wykres 12
Różnice tempa wzrostu płac realnych i wydajności pracy w województwie
mazowieckim i Polsce w latach 1996−2007 (w pkt. proc.)
8
6
4
2
0
-2
-4
-6
-8
1996
1997
1998
1999
2000
2001
mazowieckie
2002
2003
2004
2005
2006
2007
POLSKA
www.stat.gov.pl.
Warto przypomnieć, że zgodnie z ujęciem neoklasycznym wzrost relacji płac
realnych do wydajności pracy można traktować jako czynnik ograniczający popyt
na pracę, a spadek jako czynnik stymulujący ten popyt. Z wykresu wynika, że do
1999 r. (z wyjątkiem 1996 r.) tempo wzrostu płac realnych było wyższe niż tempo
wzrostu wydajności pracy. Można w tym upatrywać czynnika sprzyjającego
spadkowi liczby pracujących w latach 1998−2003. Natomiast, jak wynika z analizy zmiennych na wykresie 12, w latach 2001−2005 różnice w dynamice płac realnych i wydajności pracy w województwie mazowieckim były ujemne, co wskazuje, iż płace realne rosły wolniej od wydajności pracy, sprzyjając wzrostowi
liczby pracujących.
Na zakończenie tej części rozważań przyjrzyjmy się tendencjom zmian płac
realnych i wydajności pracy w województwie mazowieckim w przekroju trzech
dziedzin gospodarki, tj. przemysłu, budownictwa i usług. Tendencje te przedstawiono na wykresie 13.
48
Wykres 13
Dynamika płac realnych i wydajności pracy w województwie mazowieckim
w latach 1995−2006 (rok 1995 = 100)
Przemysł
Budownictwo
220
220
200
200
180
180
160
160
140
140
120
120
100
100
80
80
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
płace realne
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
wydajność pracy
płace realne
wydajność pracy
Usługi
220
200
180
160
140
120
100
80
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
płace realne
wydajność pracy
www.stat.gov.pl.
Z analizy wykresu 13 wynika, po pierwsze, że po roku 2000 dynamika wzrostu wydajności pracy w przemyśle była wyraźnie wyższa od dynamiki wzrostu
płac realnych, wpływając korzystnie na zatrudnienie. Po drugie, w budownictwie
do 2004 r. i w usługach do 2002 r. występowały niekorzystne tendencje polegające
na wyższej dynamice wzrostu płac realnych niż wydajności pracy. Dopiero w końcowych latach badanego okresu tendencje te uległy odwróceniu, sprzyjając wzrostowi zatrudnienia.
1.3.3. Struktura zatrudnienia
Rozważania na temat zatrudnienia ograniczone są tutaj do analiz struktury sektorowej, uwzględniającej podział na trzy sektory tj. sektor rolniczy, przemysłowy
i usługowy. Podstawą teoretyczną prowadzonych dociekań jest teoria trzech sektorów gospodarki, wysunięta przez A. Fishera, C. Clarka i J. Fourastie (Kwiatkowski
1980; 1988; 2006).
Zgodnie z teorią trzech sektorów gospodarki, w procesie rozwoju gospodarczego dokonują się zmiany struktury gospodarczej zgodnie z określonymi prawidło-
49
wościami. Allan Fisher wysunął tezę, iż w procesie postępu ekonomicznego występuje tendencja do spadku udziału sektora I − rolniczego w zasobach siły roboczej i kapitału oraz do wzrostu udziału sektora III − usługowego w tych zasobach.
Sektor II − przemysłowy wykazuje początkowo wzrost udziału w zasobach czynników wytwórczych, lecz w późniejszych fazach rozwoju zmniejsza swoje znaczenie
na korzyść sektora III − usługowego. Według Fishera, wraz z postępem ekonomicznym dokonuje się przesuwanie „centrum” działalności gospodarczej z sektora I do sektora II, a następnie do sektora III (Fisher 1945).
Colin Clark, badając długookresowe zmiany struktury zatrudnienia w krajach
o różnym poziomie dochodu narodowego na 1 mieszkańca, doszedł do wniosku, iż
„w miarę upływu czasu i rozwoju gospodarczego społeczeństw liczba zatrudnionych
w rolnictwie wykazuje tendencję zniżkową w stosunku do liczby zatrudnionych
w usługach” (Clark 1957, s. 492). Ponadto wykazał, że w krajach słabo rozwiniętych występuje wysoki udział zatrudnienia w sektorze rolniczym, zaś w krajach
dobrze rozwiniętych obserwuje się wysoki udział sektora usługowego w ogólnym
zatrudnieniu.
Do podobnych wniosków dotyczących prawidłowości przekształceń strukturalnych doszedł Jean Fourastie. Stwierdził bowiem, że wraz z rozwojem gospodarczym maleje znaczenie sektora I, stąd też jego udział w ogólnym zatrudnieniu
również się zmniejsza. Rola sektora II jest zróżnicowana na określonych etapach
rozwoju gospodarczego. Początkowo, w fazie tzw. startu dynamicznie wzrasta
zatrudnienie w tym sektorze i jego znaczenie w gospodarce. Jest to etap cywilizacji przemysłowej. W fazie ekspansji znaczenie sektora przemysłowego i jego
udziału w zatrudnieniu stabilizuje się na stosunkowo wysokim poziomie. W późniejszych etapach rozwoju gospodarczego, w tzw. fazie dopełnienia znaczenie
sektora przemysłowego zmniejsza się, jak również spada jego udział w ogólnym
zatrudnieniu. Sektor III − usługowy wykazuje w procesie rozwoju gospodarczego
stałą tendencję zwyżkową, co oznacza, iż systematycznie wzrasta udział tego sektora w ogólnym zatrudnieniu. W fazie dopełnienia sektor ten absorbuje silę roboczą z sektora I i sektora II. Fourastie przewidywał, że dominujące znaczenie sektora
usługowego wystąpi w tzw. stadium cywilizacji trzeciej − tercjarnej; w najbardziej
rozwiniętych krajach sektor ten będzie absorbował ok. 80% pracujących ogółem
(Fourastie 1954, s. 126−137; Kwiatkowski 1980, s. 61−72).
Rozważmy, czy wysunięte w przedstawionej teorii prawidłowości zmiany trójsektorowej struktury zatrudnienia znajdują potwierdzenie na rynku pracy w województwie mazowieckim. Odpowiednie dane przedstawiono na wykresie 14, który
ilustruje procentowe udziały trzech sektorów w łącznym zatrudnieniu w województwie mazowieckim i w Polsce w latach 1995 i 2007. Z analizy tego wykresu
wynika, że zmiany trójsektorowej struktury zatrudnienia w województwie mazowieckim w latach 1999−2007 były zgodne z twierdzeniami teorii trzech sektorów.
W okresie tym nastąpił bowiem spadek udziału sektora rolniczego i przemysłowego
oraz wzrost udziału sektora usługowego w ogólnej liczbie pracujących. Podobne
tendencje wystąpiły w skali ogólnopolskiej, ale były one znacznie słabsze.
50
Wykres 14
Sektorowa struktura pracujących w województwie mazowieckim
i w Polsce w 1995 i 2007 r. (w % pracujących ogółem)
Mazowieckie
Polska
0,7
0,7
0,6
0,6
0,5
0,5
0,4
0,4
0,3
0,3
0,2
0,2
0,1
0,1
0
0
rolnictwo
przemysł+budownictwo
1995
usługi
rolnictwo
2007
1995
usługi
2007
Wśród czynników determinujących zmiany struktury zatrudnienia należy wymienić zmiany struktury produkcji. Jak wynika z wykresu 15 zarówno w województwie mazowieckim, jak i w skali ogólnopolskiej dokonały się znaczące
zmiany trójsektorowej struktury produkcji, wyrażające się w zmianie struktury
wartości dodanej brutto. Spadły udziały sektora rolniczego i przemysłowego
oraz wzrósł udział sektora usługowego w łącznej wartości dodanej brutto. Takie
zmiany struktury produkcji prowadziły do zmian trójsektorowej struktury pracujących.
Wykres 15
Sektorowa struktura wartości dodanej brutto w województwie mazowieckim
i w Polsce w 1995 i 2007 r. (w % wartości dodanej brutto ogółem)
Mazowieckie
Polska
0,8
0,8
0,7
0,7
0,6
0,6
0,5
0,5
0,4
0,4
0,3
0,3
0,2
0,2
0,1
0,1
0
0
rolnictwo
1995
2007
usługi
rolnictwo
1995
2007
usługi
51
1.4. Bezrobocie
Bezrobocie jest zjawiskiem wynikającym z oddziaływania wielu czynników.
Wśród tych determinantów należy wymienić czynniki dotyczące podażowej i popytowej strony rynku pracy. Była o nich mowa w poprzednich częściach opracowania. Przyjrzyjmy się obecnie kształtowaniu się stopy bezrobocia w województwie
mazowieckim oraz strukturze osób bezrobotnych w tym województwie.
Na wykresie 16 przedstawiono kształtowanie się stóp bezrobocia (rejestrowanego i według BAEL) w województwie mazowieckim i w Polsce w latach 1995−
2008. Z analizy tego wykresu wynikają podobne wnioski dotyczące kształtowania
się obu stóp bezrobocia. Po pierwsze, do 1998 r. występowały tendencje spadkowe stóp bezrobocia rejestrowanego i według BAEL zarówno w województwie
mazowieckim, jak i w Polsce; następnie stopy bezrobocia wzrastały do 2002 r.
(w przypadku bezrobocia rejestrowanego do 2004 r.), zaś od 2003 r. (od 2005 r.
w przypadku bezrobocia rejestrowanego) stopy te znów spadły. Po drugie, stopy
bezrobocia w województwie mazowieckim były w całym badanym okresie niższe
od wskaźników ogólnokrajowych, ale w końcu badanego okresu różnice te uległy
istotnemu zmniejszeniu.
Wykres 16
Stopa bezrobocia według BAEL oraz bezrobocia rejestrowanego w Polsce
i w województwie mazowieckim w latach 1999−2008 (w %)
25
20
15
10
5
0
1995
1996
1997
BAEL_POLSKA
1998
1999
2000
2001
BAEL_Mazowieckie
2002
2003
2004
REJ_POLSKA
2005
2006
2007
2008
REJ_Mazowieckie
Źródło: obliczenia własne na podstawie Aktywności Ekonomicznej Ludności Polski oraz Banku Danych Regionalnych, www.stat.gov.pl.
Nasuwają się pytania: kim są bezrobotni w województwie mazowieckim i czy
struktura bezrobotnych w tym województwie różni się od struktury bezrobotnych
w Polsce? Odpowiednie dane pozwalające udzielić odpowiedzi na te pytania
przedstawiono w tabeli 7.
52
Tabela 11
Struktura bezrobotnych zarejestrowanych według płci, wieku i wykształcenia
w latach 2000 i 2008 (w %)
Wyszczególnienie
Ogółem
Mężczyźni
Kobiety
Grupy wiekowe
15−24
25−34
35−44
45−54
Powyżej 55 lat
Wykształcenie
Wyższe
Zasadnicze zawodowe
2000
2008
100,0
100,0
46,9
47,4
53,1
52,6
Polska
2000
100,0
44,8
55,2
2008
100,0
43,4
56,6
28,6
25,9
23,8
18,9
2,8
18,3
28,8
18,6
24,1
10,2
30,5
26,4
25,3
17,1
1,7
20,7
28,4
18,6
23,6
8,7
2,8
21,4
6,0
36,7
33,1
9,0
2,2
10,0
28,2
30,6
2,6
20,8
6,2
37,0
33,4
8,5
2,3
10,2
28,6
30,4
Po pierwsze, wśród bezrobotnych w województwie mazowieckim w 2008 r.
dominowały następujące grupy: kobiety, osoby w wieku 25−34 lat i 45−54 lat,
a także osoby z wykształceniem gimnazjalnym i zasadniczym zawodowym. Wymienione grupy były również najliczniejszymi grupami bezrobotnych w Polsce.
Po drugie, w latach 2000−2008 nastąpiły pewne zmiany w strukturze bezrobotnych województwa mazowieckiego. W grupie bezrobotnych wzrósł odsetek mężczyzn, osób w wieku 25−34 lata i powyżej 45. roku życia, osób z wykształceniem
wyższym oraz średnim ogólnokształcącym. Takie zmiany struktury nie pokrywały się w pełni ze zmianami struktury bezrobotnych w kraju, gdyż w tym przypadku odsetek mężczyzn wśród bezrobotnych spadł.
2. Zróżnicowanie przestrzenne poziomu i dynamiki
rozwoju gospodarczego oraz sytuacji na rynku pracy
w województwie mazowieckim
Celem tej części rozdziału jest analiza przestrzennego zróżnicowania poziomu
i dynamiki rozwoju gospodarczego oraz struktury i zmian sytuacji na rynku pracy
w województwie mazowieckim. W zależności od dostępności danych statystycznych analizy prowadzone są w przekroju podregionów i powiatów.
Analizowany okres różni się w zależności od dostępności poszczególnych danych. W przypadku danych dotyczących PKB badany w opracowaniu okres obej-
53
muje lata 2000−2006, analizy prowadzone są w przekroju podregionów. Ze względu na zmianę podziału administracyjnego kraju wcześniejsze dane nie są dostępne.
Nie są też dostępne dane o wielkości PKB w przekroju powiatów. Ponadto GUS
publikuje dane dotyczące PKB w przekroju regionów z dość dużym opóźnieniem –
dostępne w czasie pisania tej pracy dane dotyczyły 2006 r. W przypadku danych
dotyczących sytuacji na rynku pracy (stopy bezrobocia, liczby i struktury pracujących oraz płac) analizy prowadzone są w przekroju podregionów i powiatów.
2.1. Przestrzenne zróżnicowanie poziomu i dynamiki rozwoju
gospodarczego w województwie mazowieckim
Obserwując przestrzenne zróżnicowanie poziomu rozwoju gospodarczego (mierzonego PKB per capita) w województwie mazowieckim w latach 2000−2006, można zauważyć występowanie dość dużych dysproporcji. Najwyższym poziomem
rozwoju gospodarczego cechuje się podregion miasto Warszawa. Różnice w stosunku do pozostałych podregionów są bardzo wyraźne. PKB per capita w podregionie Warszawa jest znacznie wyższy niż średnia zarówno dla województwa
mazowieckiego, jak i dla Polski.
Wykres 17
PKB per capita w poszczególnych podregionach województwa mazowieckiego
w latach 2000−2006 (Polska = 100)
350
300
250
200
150
100
50
0
Podregion 25 - Podregion 26 - Podregion 27 - Podregion 28 - Podregion 29 - Podregion 30 ciechanowskoostrołęckoradomski
m. Warszawa
warszawski
warszawski
płocki
siedlecki
wschodni
zachodni
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
54
PKB per capita w podregionie miasta Warszawa kształtował się w 2006 r. na poziomie ponad 300% średniego poziomu PKB per capita w Polsce, przy czym można zauważyć, że relacja ta w badanym okresie wyraźnie wzrosła (por. wykres 17).
W 2000 r. wynosiła 284%, a w 2007 r. już 305% średniej krajowej. Bardzo wysoka wartość PKB per capita w tym podregionie zawyża średnią wartość dla całego
województwa mazowieckiego. Przeciętnie w latach 2000−2007 PKB per capita
w mazowieckim był na poziomie 156% średniej wartości tego wskaźnika w kraju,
przy czym wzrosła ona z poziomu 151% w 2000 r. do 160% średniej krajowej
w 2007 r. Tym samym dysproporcje między województwem mazowieckim a resztą
kraju pogłębiają się.
Próbując odpowiedzieć na pytanie, czy i jak zmieniło się wewnętrzne zróżnicowanie poziomu rozwoju gospodarczego województwa mazowieckiego mierzonego PKB per capita, przeanalizowane zostały wartości współczynników zmienności oraz relacja wartości największej do najmniejszej w poszczególnych latach
(por. tab. 8).
Tabela 8
Charakterystyki zróżnicowania PKB per capita w województwie mazowieckim
w latach 2000−2006
Wyszczególnienie
Współczynnik
zmienności
Minimum
Maksimum
Maksimum/
minimum
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
0,63
13 618
55 244
0,58
16 174
58 254
0,64
15 332
61 259
0,66
15 647
65 682
0,62
17 007
68 696
0,64
18 683
77 001
0,64
20 452
83 933
0,66
22 291
94 185
4,1
3,6
4,0
4,2
4,0
4,1
4,1
4,2
Źródło: obliczenia własne.
Zebrane dane wskazują, że zróżnicowanie to nie uległo zmianom. Wartości analizowanych współczynników kształtowały się na tym samym poziomie na początku
i na końcu badanego okresu. Potwierdza to, że bardzo silne zróżnicowanie poziomu
rozwoju gospodarczego wewnątrz województwa mazowieckiego utrzymuje się.
Jak wynika z raportu OECD, Polska jest jednym z państw członkowskich o najwyższych dysproporcjach terytorialnych mierzonych wielkością PKB na mieszkańca na poziomie podregionów. Wśród wszystkich obszarów na poziomie podregionów województwo mazowieckie jest na drugim miejscu pod względem
największych wewnątrzregionalnych dysproporcji dochodowych w państwach
członkowskich OECD (OECD 2008). Wyprzedza je tylko region Londynu.
55
2.2. Przestrzenne zróżnicowanie struktury i zmian sytuacji
na rynku pracy w województwie mazowieckim
W tej części opracowania podjęta została próba analizy przestrzennego zróżnicowania sytuacji na rynku pracy w województwie mazowieckim. Do oceny
wykorzystano dane dotyczące stóp bezrobocia, struktury i zmiany liczby pracujących oraz zróżnicowania poziomu płac. Analizy prowadzone są zarówno w przekroju podregionów, jak i powiatów.
2.2.1. Przestrzenne zróżnicowanie stóp bezrobocia
Obserwując zróżnicowanie stóp bezrobocia w przekroju podregionów (por.
wykres 18) można zauważyć, że najniższa stopa bezrobocia przez cały badany
okres notowana były w podregionie miasto Warszawa. W 2004 r. kształtowała się
na poziomie 6,2%. W kolejnych latach, podobnie jak w pozostałych podregionach,
cechowała się tendencją malejącą. W 2008 r. stopa bezrobocia wyniosła 1,9%.
Najwyższa stopa bezrobocia notowana była w podregionie radomskim. W 2004 r.
kształtowała się na poziomie 28,1%. W 2008 r. pomimo spadku wskutek ożywienia gospodarczego nadal kształtowała się na poziomie powyżej 20% ludności
aktywnej zawodowo.
Wykres 18
Regionalne zróżnicowanie stóp bezrobocia w województwie mazowieckim
w przekroju podregionów w latach 2004−2008 (w %)
30
25
20
15
10
5
0
Mazowieckie
Podregion
ciechanowskopłocki
Podregion
ostrołęckosiedlecki
2004
2005
Podregion
radomski
2006
Podregion m.
Warszawa
2007
2008
Podregion
warszawski
wschodni
Podregion
warszawski
zachodni
56
Analizując przestrzenne zróżnicowanie stóp bezrobocia w przekroju podregionów, można zauważyć, że w badanych latach wzrosło ono znacząco. Współczynniki zmienności wzrosły z poziomu ok. 0,4 w 2004 r. do poziomu ok. 0,6 w 2008 r.
Ponadto, o ile stopa bezrobocia w podregionie o najniższej wartości tego wskaźnika (miasto Warszawa) była w 2004 ok. 4,5-krotnie wyższa niż w podregionie
o najwyższej stopie bezrobocia (radomskim), o tyle w 2008 r. różnica ta była ponad 10-krotna.
Jeszcze większe różnice wewnątrz województwa mazowieckiego można zauważyć, przechodząc na niższy poziom dezagregacji danych obejmujący powiaty
(por. tab. 9). Niższe współczynniki zmienności niż na poziomie podregionów
wskazują, co prawda, na mniejsze rozproszenie analizowanych wartości w próbie,
jednakże porównanie wartości największej do najmniejszej pokazuje, że najwyższa
wartość stopy bezrobocia (w powiecie szydłowieckim, podregion radomski) była
ponad 16 razy wyższa niż najniższa notowana stopa bezrobocia (w powiecie miasto
stołeczne Warszawa). Potwierdza to, że województwo mazowieckie jest regionem
bardzo niejednorodnym wewnętrznie.
Tabela 9
Charakterystyki zróżnicowania stóp bezrobocia w województwie mazowieckim
w przekroju podregionów i powiatów w latach 2004−2008
Podregiony
− współczynnik zmienności
− minimum
− maksimum
− maksimum / minimum
Powiaty
− współczynnik zmienności
− minimum
− maksimum
− maksimum / minimum
2004
0,44
6,2
28,1
4,5
2004
0,33
6,2
40,6
6,5
2005
0,46
5,6
27,7
4,9
2005
0,34
5,6
40,1
7,2
2006
0,49
4,6
25,5
5,5
2006
0,37
4,6
36,4
7,9
2007
0,57
2,9
22,1
7,6
2007
0,45
2,9
33,4
11,5
2008
0,64
1,9
20,4
10,7
2008
0,50
1,9
31,2
16,4
Analizując zróżnicowanie stóp bezrobocia wewnątrz poszczególnych podregionów, można zauważyć, że najbardziej niejednorodny wewnętrznie jest podregion warszawski zachodni (por. tab. 10). Zarówno współczynniki zmienności,
jak i relacja wartości największej do najmniejszej są tam najwyższe. W drugiej
kolejności największe różnice notowane są w podregionie radomskim, gdzie
znajduje się powiat szydłowiecki o najwyższej w całym analizowanym okresie
stopie bezrobocia. W 2004 r. stopa bezrobocia kształtowała się tam na poziomie
40,6%. W kolejnych latach, podobnie jak w całym województwie mazowieckim, spadała. W 2008 r. jednakże była wciąż na bardzo wysokim poziomie
(31,2% ludności aktywnej zawodowo).
57
Tabela 10
Zróżnicowanie stóp bezrobocia mierzone współczynnikami zmienności
w poszczególnych podregionach województwa mazowieckiego w latach 2004−2008
Podregion
Ciechanowsko-płocki
Ostrołęcko-siedlecki
Radomski
Warszawski wschodni
Warszawski zachodni
2004
0,14
0,20
0,30
0,15
0,26
2005
0,15
0,19
0,29
0,12
0,23
2006
0,20
0,21
0,30
0,12
0,28
2007
0,21
0,26
0,34
0,11
0,38
2008
0,23
0,26
0,36
0,24
0,39
Analizując zmiany, jakie nastąpiły w ciągu badanych lat, można zauważyć, że
obserwowane ożywienie gospodarcze w latach 2004−2008 przełożyło się na spadek stóp bezrobocia we wszystkich powiatach województwa mazowieckiego (por.
wykres 19). Największe zmiany zanotowano w powiecie mławskim, gdzie stopa
bezrobocia spadła o prawie 18 pkt. proc. (z 28,6 do 10,9%).
Wykres 19
Stopa bezrobocia w poszczególnych powiatach województwa mazowieckiego
w 2004 i 2008 r.
45
40
35
30
25
20
15
10
5
Powiat ciechanowski
Powiat gostyniński
Powiat mławski
Powiat płocki
Powiat płoński
Powiat sierpecki
Powiat żuromiński
Powiat m.Płock
Powiat łosicki
Powiat makowski
Powiat ostrołęcki
Powiat ostrowski
Powiat przasnyski
Powiat pułtuski
Powiat siedlecki
Powiat sokołowski
Powiat węgrowski
Powiat wyszkowski
Powiat m.Ostrołęka
Powiat m.Siedlce
Powiat białobrzeski
Powiat kozienicki
Powiat lipski
Powiat przysuski
Powiat radomski
Powiat szydłowiecki
Powiat zwoleński
Powiat m.Radom
Powiat m. st. Warszawa
Powiat garwoliński
Powiat legionowski
Powiat miński
Powiat nowodworski
Powiat otwocki
Powiat wołomiński
Powiat grodziski
Powiat grójecki
Powiat piaseczyński
Powiat pruszkowski
Powiat sochaczewski
Powiat warszawski zachodni
Powiat żyrardowski
0
2004
2008
58
Ożywienie gospodarcze przełożyło się na wzrost nierówności w poziomie bezrobocia zarówno w podregionach, jak i powiatach. Jako jedną z przyczyn utrzymujących się dużych różnic w stopach bezrobocia, jakie obserwowane są w Polsce
wewnątrz poszczególnych województw, wskazuje się niską mobilność międzyregionalną siły roboczej w Polsce. Raport OECD (OECD 2008) wskazuje, że jest
ona kilkukrotnie niższa w Polsce niż w innych krajach o podobnej gęstości zaludnienia lub podobnej liczbie jednostek terytorialnych. Jako główne przyczyny
niskiej mobilności wewnętrznej Polaków wskazuje się trudności mieszkaniowe
(w szczególności słabo rozwinięty rynek wynajmu mieszkań) oraz słabo rozwiniętą infrastrukturę transportową.
2.2.2. Regionalne zróżnicowanie dynamiki i struktury pracujących
Obserwując regionalne rozmieszczenie pracujących w latach 2003−2007 można
zauważyć, że poszczególne podregiony są pod tym względem bardzo niejednorodne. Około 48% wszystkich zatrudnionych w województwie mazowieckim pracuje
w podregionie miasto Warszawa (por. wykres 20). W pozostałych podregionach
pracuje przeciętnie od 9% (podregion radomski) do 12% (podregion ostrołęckosiedlecki) liczby pracujących ogółem w województwie mazowieckim. Zmiany,
jakie zachodzą w rozmieszczeniu pracujących w województwie mazowieckim,
wskazują na niewielki (z 46 do 48%) wzrost udziału pracujących w podregionie
miasto Warszawa i nieznaczny spadek pracujących w podregionie ostrołęcko-siedleckim i radomskim.
Z punktu widzenia przestrzennego zróżnicowania sytuacji na rynku pracy województwa mazowieckiego istotne znaczenie ma struktura pracujących w poszczególnych sektorach ekonomicznych. Dane dotyczące struktury pracujących w województwie mazowieckim wskazują, że w 2007 r. 8 w rolnictwie pracowało 19%
pracujących ogółem, w sektorze przemysłowym − 22%, a w usługach − 60%.
Struktura pracujących w przekroju sektorów ekonomicznych jest jednakże silnie
zróżnicowana przestrzennie (por. wykres 21).
W podregionie ostrołęcko-siedleckim prawie połowa osób pracowała w 2008 r.
w sektorze rolniczym (48%). Bardzo wysoki odsetek pracujących w rolnictwie notowany był też w podregionie radomskim (40%) i ciechanowsko-płockim (35%). W
podregionach warszawskim wschodnim i zachodnim było to odpowiednio 25 i
20%, a w podregionie miasto Warszawa zaledwie 0,6% pracujących ogółem.
Wysoki odsetek pracujących w sektorze rolniczym przekłada się na udziały
pracujących w pozostałych sektorach. W sektorze przemysłowym w 2008 r. w województwie mazowieckim pracowało 21% pracujących ogółem. W przypadku
przemysłu różnice między podregionami były istotne, ale nie tak duże, jak w przypadku rolnictwa. Najwięcej osób pracowało w sektorze przemysłowym w podregionie warszawskim wschodnim i zachodnim (odpowiednio 31 i 28% pracujących
__________
8
Nowsze dane dotyczące struktury pracujących w poszczególnych sektorach ekonomicznych nie
były dostępne w okresie pisania opracowania.
59
ogółem), a najmniej w podregionie miasto Warszawa (16%) i podregionie ostrołęcko-siedleckim (19%). W podregionie miasto Warszawa natomiast najwyższy
jest odsetek pracujących w sektorze usługowym (w 2008 r. pracowało w nim 83%
pracujących ogółem). W pozostałych podregionach odsetek ten był relatywnie
niski (od 52% w podregionie warszawskim zachodnim do 33% w podregionie
ostrołęcko-siedleckim).
Wykres 20
Rozmieszczenie pracujących w województwie mazowieckim w podziale
na podregiony w latach 2003−2008 (w % pracujących ogółem w województwie)
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
Podregion
ciechanowskopłocki
Podregion
2003
Podregion
radomski
2004
Podregion m.
Warszawa
2005
2006
2007
Podregion
warszawski
wschodni
Podregion
warszawski
zachodni
2008
Wykres 21
Struktura pracujących według sektorów ekonomicznych
w poszczególnych podregionach województwa mazowieckiego w 2008 r.
(w % pracujących ogółem w danym podregionie)
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
rolnictwo
przemysł
Podregion ciechanowsko-płocki
Podregion radomski
Podregion warszawski wschodni
usługi
Podregion ostrołęcko- siedlecki
Podregion m. Warszawa
Podregion warszawski zachodni
60
Jeszcze większe dysproporcje w sektorowej strukturze pracujących można zaobserwować w przekroju powiatów (por. wykres 22). W jednym powiecie (lipskim)
udział pracujących w sektorze rolniczym w 2008 r. przekraczał 70% ogółu pracujących w powiecie. W 10 (na 42) powiatach województwa mazowieckiego ponad
60% pracujących w 2008 r. pracowało w rolnictwie.
Wykres 22
Struktura pracujących według sektorów ekonomicznych
w poszczególnych powiatach województwa mazowieckiego przeciętnie
w 2008 r. (w % pracujących ogółem w danym powiecie)
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
Powiat lipski
Powiat ostrołęcki
Powiat siedlecki
Powiat przysuski
Powiat zwoleński
Powiat łosicki
Powiat żuromiński
Powiat makowski
Powiat płocki
Powiat węgrowski
Powiat grójecki
Powiat radomski
Powiat płoński
Powiat przasnyski
Powiat ostrowski
Powiat sokołowski
Powiat pułtuski
Powiat sierpecki
Powiat garwoliński
Powiat kozienicki
Powiat wyszkowski
Powiat gostyniński
Powiat mławski
Powiat ciechanowski
Powiat miński
Powiat sochaczewski
Powiat nowodworski
Powiat żyrardowski
MAZOWIECKIE
Powiat wołomiński
Powiat otwocki
Powiat legionowski
Powiat warszawski zachodni
Powiat grodziski
Powiat pruszkowski
Powiat m.Siedlce
Powiat m.Radom
Powiat m.Płock
0%
rolnictwo
przemysł
usługi
Zmiany w strukturze pracujących, jakie nastąpiły w badanym okresie, polegały na zmniejszeniu odsetka pracujących w rolnictwie i wzroście pracujących
w sektorze usługowym. W całym województwie mazowieckim udział pracujących w rolnictwie zmniejszył się z 20,5 do 18%, udział pracujących w usługach
wzrósł z 57 do 61% pracujących ogółem.
Regionalne rozmieszczenie pracujących w dużym stopniu wynika z rozmieszczenia produkcji. Analizując przestrzenne zróżnicowanie wielkości produkcji
można zauważyć, że w 2007 r. 63% wartości dodanej brutto w województwie
mazowieckim wytwarzane było w Warszawie. Udział pozostałych podregionów
61
w 2007 r. 9 kształtował się na poziomie od 5,4% w podregionie radomskim do
10,2% w podregionie warszawskim zachodnim (por. wykres 23).
Zmiany, jakie zaszły w badanym okresie (1999−2007) w rozmieszczeniu wielkości produkcji polegały na spadku udziału wytwarzanej produkcji w podregionie
ciechanowsko-płockim, ostrołęcko-siedleckim, radomskim i warszawskim wschodnim. Wzrost udziału w wielkości wytwarzanej produkcji nastąpił w podregionie
miasto Warszawa oraz podregionie warszawskim zachodnim.
Wykres 23
Struktura wartości dodanej brutto w województwie mazowieckim w podziale
na podregiony w latach 1999−2007 (w % wartości dodanej brutto województwa)
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Podregion
ciechanowskopłocki
Podregion
Podregion
radomski
1999
Podregion m.
Warszawa
Podregion
warszawski
wschodni
Podregion
warszawski
zachodni
2007
Źródło: obliczenia własne na podstawie Banku Danych Regionalnych www.stat.gov.pl.
2.2.3. Przestrzenne zróżnicowanie poziomu płac
Drugim obok wielkości produkcji czynnikiem, jaki na gruncie teorii ekonomii
determinuje wielkość popytu na pracę i tym samym wielkość i zmiany zatrudnienia w regionie, jest wysokość płac. Analizując przestrzenne zróżnicowanie płac
nominalnych w województwie mazowieckim, można również zauważyć bardzo
duże dysproporcje. Płace w podregionie miasto stołeczne Warszawa są na pozio__________
9
Nowsze dane dotyczące PKB per capita w przekroju podregionów nie były dostępne na etapie
pisania opracowania (październik 2010 r.).
62
mie znacznie wyższym niż w pozostałych podregionach (wykres 24). Dynamika
płac nominalnych w badanym okresie była podobna w poszczególnych podregionach (od 5,2% przeciętnie w podregionie radomskim do 6,1% średniorocznie
w podregionie warszawskim wschodnim).
Wykres 24
Przeciętne miesięczne wynagrodzenia brutto w województwie mazowieckim
i poszczególnych podregionach w latach 2002−2008 (w zł)
5000
4500
4000
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
Mazowieckie
Podregion
ciechanowskopłocki
2002
Podregion
2003
2004
Podregion
radomski
2005
Podregion m.
Warszawa
2006
2007
Podregion
warszawski
wschodni
Podregion
warszawski
zachodni
2008
Źródło: Bank Danych Regionalnych www.stat.gov.pl.
Podobna dynamika wzrostu wynagrodzeń w badanym okresie, jaka była obserwowana w poszczególnych podregionach województwa mazowieckiego, nie przełożyła się na istotne zmiany w strukturze wynagrodzeń. Płace nominalne w podregionie miasto Warszawa kształtowały się w 2008 r. na poziomie ok. 140% przeciętnej
płacy krajowej. Wyższe niż średnia krajowa płace nominalne obserwowane były
również w podregionie warszawskim zachodnim (105,5% płacy krajowej w 2008 r.).
W podregionie ciechanowsko-płockim były one zbliżone do średniej płacy nominalnej w kraju (ok. 98%). W pozostałych podregionach płace nominalne kształtowały się na znacznie niższym niż średnia krajowa poziomie (odpowiednio 92%
w warszawskim wschodnim, 88% w radomskim i 85% w ostrołęcko-siedleckim).
Analizując współczynniki zmienności, jak również stosunek najwyższej notowanej płacy do najniższej, można zauważyć, że przestrzenne zróżnicowanie
płac nominalnych w województwie mazowieckim utrzymywało się przez cały
badany okres na podobnym poziomie. Współczynnik zmienności kształtował się
63
na średnim poziomie 0,21. Najwyższa płaca (w podregionie miasto Warszawa)
była w badanym okresie ok. 1,7 razy wyższa od płacy najniższej (w podregionie
ostrołęcko-siedleckim). Jeszcze większe dysproporcje płacowe można zauważyć,
analizując przestrzenne zróżnicowanie płac w województwie mazowieckim w
przekroju powiatów (wykres 25). Najwyższe płace nominalne (w powiecie miasto
stołeczne Warszawa) były przeciętnie 2-krotnie wyższe niż najniższe płace (w powiecie żuromińskim i szydłowieckim).
Wykres 25
Zróżnicowanie płac nominalnych w województwie mazowieckim
w przekroju powiatów w 2008 r. (w zł)
5000
4500
4000
3500
3000
2500
2000
1500
1000
0
MAZOWIECKIE
Powiat m.Płock
Powiat pruszkowski
Powiat warszawski …
Powiat grodziski
Powiat kozienicki
Powiat nowodworski
Powiat legionowski
Powiat grójecki
Powiat żyrardowski
Powiat sochaczewski
Powiat otwocki
Powiat m.Siedlce
Powiat wołomiński
Powiat ciechanowski
Powiat m.Radom
Powiat ostrołęcki
Powiat płoński
Powiat miński
Powiat garwoliński
Powiat przasnyski
Powiat gostyniński
Powiat płocki
Powiat sokołowski
Powiat ostrowski
Powiat łosicki
Powiat lipski
Powiat wyszkowski
Powiat przysuski
Powiat węgrowski
Powiat pułtuski
Powiat zwoleński
Powiat sierpecki
Powiat siedlecki
Powiat radomski
Powiat mławski
Powiat makowski
Powiat żuromiński
500
Źródło: Bank Danych Regionalnych www.stat.gov.pl.
Analiza współczynników zmienności świadczy jednakże, że zróżnicowanie
płac nominalnych w przekroju powiatów jest niższe niż w przypadku podregionów (współczynnik zmienności kształtował się w 2008 r. na poziomie 0,17), co
wskazuje, że badana próba jest w mniejszym stopniu niejednorodna. Rozpatrując
zróżnicowanie płac nominalnych w przekroju powiatów, można zauważyć, że
poza wysokimi płacami w Warszawie (ok. 140% średniej krajowej), Płocku i powiecie pruszkowskim (ok. 121−119% średniej krajowej), w pozostałych powiatach
zróżnicowanie płac nie jest duże. Wyższe niż średnia krajowa płace nominalne
obserwowane są w 8 powiatach. Najniższe płace (w powiecie szydłowieckim)
kształtowały się na poziomie przeciętnie 72% średniej krajowej.
64
Przeprowadzone analizy dowodzą występowania istotnych różnic w przestrzennym zróżnicowaniu płac nominalnych w województwie mazowieckim. Dalej podjęta zostanie próba odpowiedzi na pytanie, czy jest ono wynikiem różnic
w sytuacji na lokalnych rynkach pracy.
Na gruncie zaproponowanej przez Blanchflowera i Oswalda (Blanchflower,
Oswald 1990; 1994) koncepcji sytuacja na regionalnym rynku pracy (mierzona
stopą bezrobocia) ma wpływ na poziom płac realnych w danym regionie. Zgodnie
z tą koncepcją regiony o wysokiej stopie bezrobocia charakteryzują się niższym
poziomem płac realnych niż regiony, gdzie stopa bezrobocia jest na niższym poziomie. Tę ujemną zależność między poziomem płac a sytuacją na regionalnym
rynku pracy autorzy nazwali krzywą płac (wage curve). Twórcy tej koncepcji podstawy teoretyczne upatrują w założeniu, że rynki pracy nie funkcjonują w warunkach doskonałej konkurencji, a płace nie kształtują się na poziomie oczyszczającym rynek. Teoretyczne podstawy krzywej płac oparte są na modelach nowej
ekonomii keynesowskiej (NEK): modeli przetargów płacowych, modeli niepisanych kontraktów, a przede wszystkim (jak podkreślają jej twórcy: Blanchflower,
Oswald 2005) na gruncie teorii płac wydajnościowych (efficiency wages) (Solow
1979; Summers 1988, s. 383−388; Rogut, Tokarski 2005, s. 75−88; Rogut 2007).
Standardową krzywą płac pokazującą zależność między poziomem płac a stopą
bezrobocia na regionalnym rynku pracy można zapisać jako:
wit = f (u it , X it )
(1)
gdzie:
wit – poziom płac realnych w regionie i w czasie t;
uit – stopa bezrobocia w regionie i w czasie t;
Xit – wektor czynników wywołujących presję płacową przy danym poziomie
stopy bezrobocia na regionalnym rynku pracy. Na gruncie teorii ekonomii przyjmuje się, że czynniki wywołujące presję płacową można podzielić na dwie grupy:
czynniki wewnętrzne dla przedsiębiorstwa (wydajność pracy, siła związków zawodowych oraz koszty produkcji) i czynniki zewnętrzne dla przedsiębiorstwa
(wysokość i długość okresu pobierania zasiłków dla bezrobotnych, odsetek bezrobotnych długookresowo i konkurencyjność rynku − Layard, Nickell, Jackman
2005, s. 212−213).
Analizując krzywą płac dla województwa mazowieckiego (por. wykres 26),
można zauważyć występowanie istotnej zależności między stopą bezrobocia na
lokalnym (powiatowym) rynku pracy a poziomem płac nominalnych. Przeciętnie
w badanym okresie, w powiatach o wysokiej stopie bezrobocia płace nominalne
kształtowały się na poziomie znacząco niższym niż w pozostałych powiatach.
Relatywnie wysokie płace były notowane w powiatach o niskich stopach bezrobocia. Wskazuje to, że zgodnie z teorią płac wydajnościowych, racjonalnie postę-
65
pujący pracodawcy, ustalając wysokość proponowanych wynagrodzeń, biorą pod
uwagę sytuację na lokalnym rynku pracy. Jednocześnie w regionach o wysokiej
stopie bezrobocia pozycja przetargowa pracowników jest gorsza i akceptują oni
niższe płace niż w pozostałych regionach. Utrzymywanie się wysokich różnic
w stopach bezrobocia między powiatowymi rynkami pracy jest ponadto wskaźnikiem niskiej mobilności międzyregionalnej siły roboczej.
Wykres 26
Krzywa płac w województwie mazowieckim w latach 2004−2008
5 000
4 500
płace nominalne (w zł)
4 000
3 500
3 000
2 500
2 000
1 500
1 000
500
0
2.3. Podsumowanie i wnioski
Jak wskazują wyniki przeprowadzonych analiz, poziom rozwoju gospodarczego
województwa mazowieckiego jest bardzo zróżnicowany wewnętrznie. PKB per
capita województwa mazowieckiego jest na poziomie znacznie wyższym niż średnia krajowa, co wynika przede wszystkim z bardzo wysokiej wartości tego
wskaźnika w podregionie miasto Warszawa (prawie 300% średniego PKB per
capita w kraju). W pozostałych podregionach PKB per capita jest znacznie niższy. W najmniej rozwiniętym podregionie ostrołęcko-siedleckim PKB per capita
kształtował się w latach 2000−2006 na poziomie ok. 73% średniej krajowej. Stopień zróżnicowania poziomu rozwoju gospodarczego województwa mazowieckiego jest jednym z najwyższych wśród wszystkich regionów państw członkowskich OECD.
66
Przeprowadzone analizy wskazują również na bardzo silne zróżnicowanie
stóp bezrobocia zarówno w przekroju podregionów, jak i powiatów. Różnice
między najwyższą stopą bezrobocia a najniższą w przekroju podregionów sięgały
22 pkt. proc. Jeszcze większe rozpiętości w stopach bezrobocia obserwowane
były na poziomie powiatów, gdzie różnica między wartością najwyższą a najniższą sięgała przeciętnie w badanym okresie ponad 30 pkt. proc.
Silne różnice zaobserwowano również, analizując przestrzenne rozmieszczenie pracujących. Prawie połowa zatrudnionych w województwie mazowieckim
pracuje w podregionie miasto Warszawa, reszta jest praktycznie równomiernie
rozłożona między pozostałe pięć podregionów. Specyficzne przestrzenne zróżnicowanie pracujących w województwie mazowieckim jest wynikiem bardzo silnej
koncentracji produkcji w okolicach Warszawy. W podregionie miasto Warszawa
wytwarzane jest ponad 60% łącznej wartości produkcji województwa. W pozostałych podregionach udział ten waha się od 5 do 10%.
Bardzo duże dysproporcje można zauważyć, analizując przestrzenne zróżnicowanie struktury pracujących według sektorów ekonomicznych w przekroju
powiatów. W niektórych powiatach województwa mazowieckiego odsetek pracujących w sektorze rolniczym przekracza 70% pracujących ogółem.
Wyraźne zróżnicowanie sytuacji na poszczególnych lokalnych rynkach pracy
w województwie mazowieckim determinuje poziom płac na lokalnych rynkach
pracy. Analizy zależności między stopą bezrobocia a poziomem płac oparte na
koncepcji krzywej płac wskazują na występowanie istotnej zależności między
tymi zmiennymi. W powiatach o wysokiej stopie bezrobocia poziom płac nominalnych jest znacznie niższy niż w powiatach o relatywnie niższej stopie bezrobocia. Bardzo duże i utrzymujące się różnice w sytuacji na lokalnych, powiatowych
rynkach pracy województwa mazowieckiego wskazują na niską mobilność przestrzenną siły roboczej.
Sylwia Roszkowska
Rozdział II
PRZYSZŁOŚĆ RYNKU PRACY
WOJEWÓDZTWA MAZOWIECKIEGO
Celem rozdziału jest przedstawienie i analiza wyników dotychczasowych badań nad przyszłością rynku pracy w województwie mazowieckim. Analizy te
mają odwzorować obraz kształtowania się oczekiwanych tendencji zarówno na
podażowej, jak i popytowej stronie rynku pracy w województwie mazowieckim.
Analizy dotyczące przyszłości rynku pracy są ważne z kilku powodów. Po
pierwsze, pozwalają określić, jak będzie zmieniać się liczba miejsc pracy, co ma
znaczenia dla sytuacji ekonomicznej ludności. Po drugie, pokazują jak zmieniać
się będą zasoby pracy, co ma istotne znaczenie dla przedsiębiorstw. Po trzecie,
analizy popytowej i podażowej strony rynku pracy mają znaczenie dla polityki
gospodarczej i umożliwiają wybór odpowiednich instrumentów tej polityki do
panującej sytuacji na rynku pracy.
Wydaje się, iż omawiane w opracowaniu analizy dają pełny obraz przewidywanych tendencji na rynku pracy w województwie mazowieckim, gdyż z jednej strony
pokazują, jak zmieniać będą się zasoby pracy, z drugiej zaś prezentują oczekiwane
zmiany po popytowej stronie rynku pracy. Ponadto przedstawione zostały różne
scenariusze rozwoju rynku pracy w województwie mazowieckim w zależności od
wykorzystania w nim szans rozwojowych. Dopełnieniem opracowania jest omówienie głównych celów strategicznych województwa mazowieckiego w dziedzinach bezpośrednio i pośrednio wpływających na rynek pracy na Mazowszu.
1. Prognoza zasobów pracy Mazowsza
według Głównego Urzędu Statystycznego
Ostatnią prognozę zasobów pracy przygotowaną przez Główny Urząd Statyczny można odnaleźć w publikacji GUS z 2009 r. pt. Prognoza ludności na lata
2008−2035 (GUS 2009). W prognozie skonstruowanych zostało 12 scenariuszy,
z których jeden uznano za najbardziej realistyczny. Wyniki zaprezentowane w tej
publikacji są rezultatem tak przyjętych założeń.
68
Sylwia Roszkowska
Wyniki najbardziej realistycznego scenariusza są następujące:
− Należy oczekiwać dodatniego przyrostu naturalnego do 2013 r., a w kolejnych latach spodziewany jest ujemny przyrost naturalny ze względu na niekorzystne zmiany w strukturze ludności według wieku oraz liczebności kobiet w wieku
rozrodczym.
− Ujemny przyrost naturalny będzie głównie rezultatem niekorzystnych zmian
relacji urodzeń i zgonów na obszarach miejskich.
− Przewiduje się, że wzrost liczby urodzeń będzie występował do roku 2011
(jako kontynuacja trendu od 2004 r.), a w kolejnych latach będzie malał, osiągając
w 2035 r. poziom o 30% niższy niż obecnie.
− Przyjęto również kontynuację pozytywnej tendencji zmian w umieralności
(notowanej od początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku). Zakłada się, iż przeciętne trwanie życia będzie się wydłużało, osiągając w 2035 r. wartości: w miastach – mężczyźni 77,5 lat i kobiety 82,8 lat, a na wsi − odpowiednio 76,7 i 83 lata.
− Zmniejszy się istotnie różnica w przeciętnym trwaniu życia mężczyzn i kobiet do ok. 6 lat, co oznacza mniejszą nadumieralność mężczyzn.
− Wydłużanie się przeciętnego trwania życia i jednoczesny niski poziom dzietności doprowadzą do niekorzystnych zmianach w strukturze wieku ludności, nastąpi gwałtowny proces starzenia się społeczeństwa i wzrostowa tendencja w liczbie
zgonów w całym prognozowanym okresie.
− W konsekwencji przyjętych założeń w całym prognozowanym okresie liczba ludności Polski będzie się systematycznie zmniejszać, tak iż na koniec 2035 r.
ludność Polski osiągnie 35 993 tys., co stanowi 94,4% stanu z roku 2007 (w tym
90% przewidywanego spadku liczby ludności będzie dotyczył miast).
− Na przebieg zmian w liczebności populacji na terenach miejskich i wiejskich, poza odmiennością zachowań prokreacyjnych, w znacznym stopniu wpływają obserwowane zmiany w charakterze migracji ze wsi do miast (zmniejszenie
znaczenia migracji stałych na rzecz migracji związanych z pracą lub nauką oraz
suburbanizacja przejawiająca się rosnącymi migracjami z miast na tereny wiejskie, zwłaszcza wokół dużych aglomeracji miejskich, co spowodowane jest niższymi
cenami mieszkań czy kosztów budowy domu, jak również rosnącym statusem
ekonomicznym, umożliwiającym zamieszkanie w korzystniejszym ekologicznie
rejonie).
− Struktura ludności według płci nie ulegnie zasadniczym zmianom; należy
oczekiwać, że do roku 2035 wartość współczynnika feminizacji utrzyma się niemal na stałym poziomie, tj. ok. 107 kobiet na 100 mężczyzn.
− Populacja kobiet w wieku rozrodczym będzie malała, przy czym wiek najintensywniejszych urodzeń przesuwa się w kierunku coraz starszych roczników i spadają urodzenia pochodzące od najmłodszych kobiet.
− Nastąpi pogłębienie procesu starzenia się społeczeństwa. Zjawisko to jest
obserwowane we wszystkich krajach zachodniej Europy. Jego przyczyn należy
upatrywać zarówno w malejących urodzeniach, jak i korzystnych zmianach związanych z obniżeniem umieralności populacji.
Przyszłość rynku pracy województwa mazowieckiego
69
− Analiza liczebności i struktury ludności według wieku stanowi potwierdzenie tezy o zaawansowanym starzeniu demograficznym. Obserwacja zmian przewidywanych do roku 2035 w podziale na ekonomiczne grupy wieku (0−17,
18−59/64, 60+/65+) dostarcza syntetycznych informacji o oczekiwanej ewolucji
struktur wiekowych w miastach oraz na wsi. O ile wśród ludności w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym w okresie prognozy będą występowały zmiany
rozmiaru tej subpopulacji w obu kierunkach, to w całym prognozowanym okresie
systematycznie będzie następował wzrost liczby osób w wieku poprodukcyjnym.
Szczególne znaczenie z punktu widzenia rynku pracy mają zmiany, jakich można
się spodziewać w populacji osób w wieku produkcyjnym 18−59/64, jak również
kształtowanie się wewnętrznej struktury tej grupy. Wewnętrzna struktura zbiorowości osób w wieku produkcyjnym, pokazująca relacje między ludnością w wieku mobilnym a niemobilnym, wskazuje na zaawansowane starzenie się zasobów
pracy. Przewiduje się, że udział młodszych generacji (18−44) spadnie poniżej
50% ogółu zbiorowości w wieku produkcyjnym.
W prognozie ludności GUS zostały również zaprezentowane założenia oraz
scenariusze kształtowania się procesów migracyjnych. Wydaje się, iż przygotowanie prognozy ruchu wędrówkowego nie jest zadaniem łatwym. Wynika to z faktu,
iż migracje uwarunkowane są różnego rodzaju czynnikami, które trudno jest jednocześnie uwzględnić, a tym bardziej rozpatrywać ich wszystkie kombinacje.
W prognozie migracji wewnętrznych uwzględnione zostały następujące czynniki:
− Napływ ludności będzie następował do regionów o niskiej stopie bezrobocia, tj. do województw mazowieckiego, małopolskiego oraz wielkopolskiego.
Odpływ natomiast z województw o wysokiej stopie bezrobocia: z warmińsko-mazurskiego, zachodniopomorskiego i lubuskiego.
− Napływ: do regionów, w których planowane są inwestycje, w tym związane
z napływem kapitału zagranicznego do Polski; do województw ściany wschodniej
(walory przyrodnicze i atrakcyjność turystyczna) dofinansowanych z funduszy
UE; do regionów leżących w pobliżu powstających szlaków transportowych (autostrady północ-południe, wschód-zachód), gdzie spodziewać się należy tworzenia nowych miejsc pracy.
− Przekształcenie się części obecnych migracji czasowych w migracje stałe
(przede wszystkim dotyczy to młodzieży studiującej).
− Suburbanizacja − odpływ z dużych miast na tereny wiejskie położone w pobliżu tych miast. Ponadto wysokie ceny mieszkań w miastach są czynnikiem hamującym odpływ ze wsi do miast, a poprawa sytuacji ekonomicznej wsi dzięki
dopłatom dla rolników są kolejnym takim czynnikiem.
− Ośrodki naukowe i naukowo-badawcze w miastach są elementem sprzyjającym napływowi.
− Założono ponadto, iż kolejne pokolenia będą bardziej mobilne niż ich rodzice i w przyszłości zmiany miejsca zamieszkania będą częstsze (miejsce pracy
jako czynnik determinujący wybór miejsca zamieszkania).
70
Sylwia Roszkowska
− Malejący zasób osób w wieku mobilnym oraz starzenie się ludności są czynnikami, które w dłuższej perspektywie czasowej będą powodować zmniejszanie się
migracji.
Do opracowania prognozy migracji zagranicznych przyjęto następujące założenia:
− Przekształcanie się części emigracji na pobyt czasowy w emigracje na stałe
(osoby, którym powiedzie się za granicą zdecydują się zamieszkać tam na stałe).
Jednocześnie przekształcenie się części obecnych imigracji czasowych w imigracje stałe (obserwowany wzrost imigracji czasowej zza wschodniej granicy).
Czynnikiem sprzyjającym imigracji jest rozszerzenie UE o Bułgarię i Rumunię
(początkowo niezbyt liczne przyjazdy na pobyt czasowy staną się częstsze i zaczną się przekształcać w imigracje na pobyt stały).
− Nastąpi kontynuacja wzrostu emigracji czasowych w celach zarobkowych
przez kilka najbliższych lat, w szczególności wyjazdy osób z wyżu demograficznego oraz wyjazdy spowodowane trudną sytuacją na rynku pracy w Polsce.
− Można oczekiwać wzrostu emigracji w kolejnych latach jako efektu łączenia rodzin czy działania sieci migracyjnych.
− Otwarcie rynków pracy Niemiec i Austrii w 2011 r. będzie czynnikiem
sprzyjającym migracji.
− Do czynników hamujących emigracje należy zaliczyć: nasycenie rynków
pracy w krajach, które otworzyły je dla Polaków po 2004 r., poprawę sytuacji
gospodarczej Polski, zmniejszanie się zasobów ludności w wieku produkcyjnym
oraz starzenie się społeczeństwa.
− Zakłada się, że wielu Polaków z emigracji z lat osiemdziesiątych XX wieku
po zakończeniu aktywności zawodowej zechce wrócić do kraju.
− Jako czynniki sprzyjające napływowi należy wymienić: poprawę sytuacji
gospodarczej kraju powodującą wzrost atrakcyjności Polski dla cudzoziemców;
napływ kapitału zagranicznego do Polski, zastępowanie Polaków wyjeżdżających
za granicę w niektórych zawodach oraz rodzajach działalności.
Na wykresie 1 przedstawiona jest prognoza ludności GUS według grup ekonomicznych w województwie mazowieckim.
Należy dodać, iż prognoza ta ze względu na miejsce zamieszkania (miasto, wieś)
nie odbiega znacząco od tej dla ludności ogółem. Z przedstawionych na wykresie
tendencji można wyciągnąć kilka wniosków. Po pierwsze, jedynie subpopulacja
ludności w wieku powyżej 45 lat będzie charakteryzowała się pod koniec analizowanego okresu tendencją rosnącą, tak iż w 2035 r. liczba osób w wieku
45−59/64 będzie o 20% wyższa, a liczba osób w wieku 60+/65+ o blisko 60%
wyższa niż w roku 2007. Po drugie, niedobrą perspektywą jest kurczący się zasób
osób w wieku produkcyjnym, który zgodnie z prognozą będzie systematycznie
malał, tak iż w 2035 r. będzie o ok. 4% niższy w porównaniu z danymi z roku
2007. Po trzecie, zdecydowanie niekorzystnym zjawiskiem jest malejący znacznie
szybciej, w porównaniu z zasobem ludności w wieku produkcyjnym, zasób osób
w wieku mobilnym, który w roku 2035 będzie wynosił 1674 tys., tj. o ok. 20%
mniej niż w bazowym roku 2007.
71
Wykres 1
Prognoza ludności według grup ekonomicznych
w województwie mazowieckim do 2035 r. (w tys.)
4000
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
2007
2008
2009
0-17
2010
18-59/64
2015
2020
18-44
2025
45-59/64
2030
2035
60+/65+
Źródło: opracowanie własne na podstawie Prognozy ludności na lata 2008−2035, GUS, 2009.
Na wykresach 2−4 znajduje się prognozowana w województwie mazowieckim struktura ludności według wieku. Będzie się ona różnić w przypadku płci,
zatem zdecydowano się również omówić wyniki tych projekcji.
Wykres 2
Prognozowana struktura ludności ogółem według wieku
w województwie mazowieckim do 2035 r. (w %)
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
2007
2008
2009
0-17
2010
18-44
2015
45-59/64
2020
2025
2030
2035
60+/65+
Sylwia Roszkowska
72
Wykres 3
Prognozowana struktura mężczyzn według wieku w województwie mazowieckim
do 2035 r. (w %)
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
2007
2008
2009
0-17
2010
18-44
2015
45-59/64
2020
2025
2030
2035
60+/65+
Wykres 4
Prognozowana struktura kobiet według wieku w województwie mazowieckim
do 2035 r. (w %)
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
2007
2008
2009
0-17
2010
18-44
2015
45-59/64
2020
2025
2030
2035
60+/65+
Z przedstawionych na wykresach 2−4 prognozowanych struktur ludności według wieku można wyciągnąć kilka następujących wniosków:
73
− Udział ludności w wieku przedprodukcyjnym (0−17) będzie nieznacznie
malał w analizowanym okresie, tak iż skurczy się z 19% w 2007 r. do 16% w 2035 r.
(w przypadku mężczyzn z 20% do 17% i kobiet z 18% do 15%).
− Niepokojące zjawisko można zaobserwować w przypadku prognozowanych
tendencji zasobów pracy. Udział ludności w wieku produkcyjnym będzie malał
tak, iż zmniejszy się z 64% w 2007 r. do 58% w 2035 r. Jak już wcześniej wspomniano, szczególnie niekorzystne wydaje się zjawisko kurczenia się ludności w wieku mobilnym (18−44 lat), który zmaleje w analizowanym okresie o ok. 10 pkt. proc.
(z ok. 40% do 30%).
− Rozpatrując kształtowanie się struktury kobiet według wieku, przewiduje się
spadek udziału tych w wieku produkcyjnym z 60% w roku 2007 do 53% w roku
2035. W analizowanym okresie udział kobiet w wieku mobilnym skurczy się
o ok. 8 pkt. proc., tak iż kobiety w wieku 18−44 będą stanowiły ok. 30% kobiet
ogółem. Takiego samego udziału (ok. 30%) na koniec analizowanego okresu należy spodziewać się w grupie kobiet w wieku poprodukcyjnym (w porównaniu
z danymi z roku 2007 wzrośnie on o ok. 10 pkt. proc.).
− Najbardziej korzystnie z punktu widzenia zasobów pracy będą kształtowały
się procesy zmiany struktury wieku wśród mężczyzn. Mimo spadku w analizowanym okresie, w roku 2035 ok. 63% wśród mężczyzn będą stanowiły osoby w
wieku produkcyjnym, w tym połowa z nich będzie w wieku mobilnym.
Na wykresie 5 zilustrowane jest kształtowanie się współczynnika obciążenia
demograficznego w województwie mazowieckim. Wskaźnik ten jest liczony jako
liczba osób w danym wieku (przedprodukcyjnym lub poprodukcyjnym) przypadających na 100 osób w wieku produkcyjnym.
Wykres 5
Prognozowany współczynnik obciążenia demograficznego w województwie
mazowieckim w okresie 2007−2035
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
37
30
27
2007
32
27
29 27
29 28
30
2008
2009
2010
2015
29
Przedprodukcyjny
32
2020
33
2025
44
42
41
30
2030
28
2035
Poprodukcyjny
Sylwia Roszkowska
74
Z analizy wykresu 5 wynika, iż znacznie wzrośnie obciążenie osób w wieku
produkcyjnym osobami w wieku poprodukcyjnym. W 2007 r. na 100 osób w wieku
produkcyjnym przypadało 27 osób w wieku poprodukcyjnym, zaś prognozowana
wartość w 2035 r. wyniesie ok. 44 (zatem o 17 osób więcej).
2. Prognoza popytu na pracę w województwie
mazowieckim do 2010 r.
Prognozę popytu na pracę w województwie mazowieckim do 2010 r. opracowano w ramach projektu Regionalny system koordynacji rynku pracy województwa mazowieckiego PRACA – ZATRUDNIENIE – SZKOLENIE realizowanego
w latach 2005−2007 przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych. 10
Do przygotowania prognozy popytu na pracę w zakresie prognozowanych
zmiennych (liczba pracujących) wykorzystano dane pochodzące z Badań Aktywności Ekonomicznej Ludności, obejmujące okres I kw. 1995 r. – IV kw. 2005 r.
oraz szeregi danych makroekonomicznych pochodzących z GUS (m.in. płace,
PKB, wskaźniki cen, nakłady inwestycyjne itp.) w charakterze predykatorów (Suchecki 2007).
W pierwszym kroku opracowywania prognozy zastosowano modele tendencji
rozwojowej liczby zatrudnionych oraz wolnych miejsc pracy. Otrzymano dość dobre dopasowanie w przypadku różnych kombinacji trendów liniowego, hiperbolicznego i logarytmicznego. Jednakże własności prognostyczne tych modeli w szczególności w dłuższym horyzoncie czasowym nie były zadowalające ze względu na
znaczny wzrost prognozowanych wielkości. Ponadto wykorzystano również metody prognozowania Holta i Wintersa oraz modele ARIMA, ARMA. Wyniki uzyskane za pomocą tych metod różniły się istotnie między sobą i nie dały jednoznacznych wyników.
W kolejnej części prowadzonych analiz podjęto próbę znalezienia współzależności między zmiennymi makroekonomicznymi i wielkościami na rynku pracy,
które umożliwiłyby przygotowanie prognozy. Zatem liczba zatrudnionych oraz
pracujących uzależniona została od wielkości:
− przeciętnej płacy realnej wyrażonej w cenach producenta;
− wolumenu PKB;
− stopy bezrobocia;
− zmiennej czasowej jako zmiennej symptomatycznej dla zmian ogólnej wydajności pracy oraz egzogenicznego postępu technicznego;
− opóźnionej zmiennej objaśnianej (wynik zastosowania formuły niepełnej adaptacji Brechlinga);
__________
10
Projekt był dofinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego 2004−2006 (Priorytet 2 – Wzmocnienie Rozwoju Zasobów
Ludzkich w Regionach).
75
− dodatkowych zmiennych (m.in. relacja płacy minimalnej do przeciętnej,
stopa inwestycji, stopa opodatkowania wynagrodzeń).
Wykorzystując wymienione zmienne zastosowano modele korekty błędem
(ECM). Model ECM umożliwił znalezienie długo- i krótkookresowych elastyczności liczby pracujących względem płac realnych oraz PKB. Nie została sporządzona prognoza oparta na ww. modelu, a jedynie interpretacja otrzymanych wyników. Ponadto oszacowany został model częściowego dostosowania popytu na
pracę w województwie mazowieckim, którego parametry wydają się być akceptowalne. W opracowaniu jednak nie przedstawiono szczegółowych testów dotyczących kształtowania się reszt (normalność, autokorelacja, wybór optymalnego
rzędu opóźnienia), stąd też trudno ocenić, mając podany jedynie współczynnik
determinacji oraz statystykę DW, czy model spełnia założenia i czy oszacowania
nie są obciążone.
Do wariantowych prognoz scenariuszowo-symulacyjnych wykorzystano wielorównaniowy model rynku pracy województwa mazowieckiego z 11 równaniami
łącznie współzależnymi. Prognoz podstawowych wielkości rynku pracy w województwie mazowieckim do 2010 r. dokonano na podstawie trzech scenariuszy:
1) w I scenariuszu (bazowym) założono 4-procentowy wzrost PKB i 2-procentowy wzrost wskaźnika cen w ujęciu rocznym;
2) w II scenariuszu (pesymistycznym) założono brak wzrostu PKB oraz 4-procentowy wzrost wskaźnika cen w ujęciu rocznym;
3) w III scenariuszu (optymistycznym) założono 8-procentowy wzrost PKB
rocznie oraz zerową inflację.
Scenariusze II i III wydają się mało prawdopodobne, gdyż trudno oczekiwać,
aby wysokiej stopie wzrostu gospodarczego nie towarzyszyły procesy inflacyjne
i odwrotnie. Akceptowalne wyniki pochodzące ze scenariusza bazowego wskazują na rosnącą tendencję liczby pracujących w województwie mazowieckim do
roku 2010.
Dodatkowo w omawianym opracowaniu sporządzono prognozę liczby pracujących według wielkich, dużych i wybranych średnich grup zawodowych w województwie mazowieckim.
Struktura klasyfikacji 11 zawodów jest wynikiem ich grupowania na podstawie
podobieństwa kwalifikacji zawodowych wymaganych do realizacji zadań danego
zawodu. Struktura wykorzystanej klasyfikacji została przedstawiona w tabeli 1.
Użyte zostały następujące narzędzia:
− w przypadku grup wielkich – modele trendu (liniowego i nieliniowego)
z sezonowością, modele wygładzania wykładniczego oraz modele autoregresyjne;
− w przypadku grup dużych – modele trendu (liniowego i nieliniowego) z sezonowością;
__________
11
Klasyfikacja zawodów i specjalności, załącznik do rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 8 grudnia 2004 r., DzU nr 265, poz. 2644.
Sylwia Roszkowska
76
− w przypadku grup średnich – ocena kierunków przewidywanych zmian na
podstawie wykresów.
Do prognozy wybrano modele, które charakteryzowały się najlepszymi właściwościami prognostycznymi – najniższymi błędami prognoz ex post.
Tabela 1
Struktura klasyfikacji zawodów i specjalności
Nazwa grupy wielkiej
Przedstawiciele władz publicznych, wyżsi
urzędnicy i kierownicy
Specjaliści
Technicy i inny średni personel
Pracownicy biurowi
Pracownicy usług osobistych i sprzedawcy
Rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy
Robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy
Operatorzy i monterzy maszyn i urządzeń
Pracownicy przy pracach prostych
Siły zbrojne
RAZEM
Liczba grup w ramach
grupy wielkiej
elemendużych
średnich
tarnych
3
4
4
2
2
4
4
3
3
1
30
6
20
17
7
7
8
17
20
10
4
116
33
65
69
20
21
13
74
72
21
4
392
Liczba
zawodów
i specjalności
43
440
313
51
77
40
318
338
83
4
1707
Źródło: Klasyfikacja zawodów i specjalności, załącznik do rozporządzenia Ministra Gospodarki
i Pracy z dnia 8 grudnia 2004 r., DzU nr 265, poz. 2644.
Prognozowany wzrost zatrudnienia w latach 2006−2010 uzyskano w następujących grupach wielkich:
− specjaliści;
− technicy i inny średni personel;
− robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy;
− operatorzy i monterzy maszyn i urządzeń.
Spadek nastąpił w grupach:
− pracownicy biurowi;
− rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy.
W pozostałych grupach odnotowano względną stabilizację.
W prognozie dotyczącej pracujących w grupach dużych w większości przypadków przewidywano wzrost w grupach należących do grup wielkich, w których
prognozowany jest wzrost. W pozostałych grupach prognozowano względnie
stabilny poziom pracujących. Wyniki wydają się dość dyskusyjne. Trudno bowiem
sobie wyobrazić, iż w grupach wielkich prognozowany jest spadek, a w żadnej
z grup średnich taka tendencja ma nie wystąpić.
77
3. Foresight MAZOVIA dla województwa mazowieckiego
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową przygotował projekcje zmian na
rynku pracy w zależności od różnych scenariuszy rozwoju gospodarczego województwa mazowieckiego. Projekcje te można znaleźć w dwóch raportach 12:
1) Foresight MAZOVIA, Scenariusz rozwoju w obszarze „Rozwój gospodarczy”;
2) Foresight MAZOVIA, Scenariusz rozwoju w obszarze „Kapitał ludzki”.
W obu opracowaniach przygotowane zostały trzy scenariusze: bazowy, pozytywny oraz negatywny. Scenariusz bazowy jest najbardziej prawdopodobny. Należy dodać, iż wszystkie scenariusze zostały przygotowane przy podobnych założeniach względnie stabilnej i korzystnej koniunktury makroekonomicznej. Różnice
w prezentowanych scenariuszach wynikają z różnych założeń dotyczących wykorzystania szans rozwojowych w województwie mazowieckim oraz odmiennych
warunków zewnętrznych względem tego województwa.
Scenariusz bazowy
W scenariuszu bazowym zakłada się, iż będzie następował dynamiczny rozwój
sektora przedsiębiorstw (w tym powstawanie nowych podmiotów gospodarczych),
który wpłynie na wzrost zatrudnienia w województwie mazowieckim. Należy się
spodziewać niedoboru siły roboczej na lokalnym rynku pracy, który będzie uzupełniany migracjami. Niedobór siły roboczej zostanie złagodzony poprzez poprawę
infrastruktury transportowej (poprawiającej mobilność przestrzenną) oraz upowszechnianie się w większym wymiarze zjawiska telepracy. Według szacunków
Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową (IBnGR) liczba pracujących w województwie mazowieckim wzrośnie do roku 2020 o ponad 20% w porównaniu z danymi w roku bazowym 2006 (tempo wzrostu będzie dodatnie i malejące w tym
okresie). Stopa bezrobocia będzie maleć (na skutek spadku bezrobocia w podregionach; w Warszawie spadek będzie niezauważalny, ponieważ jest ona zbliżona do
poziomu naturalnej stopy bezrobocia), tak iż na koniec 2010 r. wyniesie ok. 6%.
W latach 2010−2015 spodziewany jest wzrost stopy bezrobocia do poziomu ok. 10%,
na skutek oczekiwanego spowolnieniem tempa wzrostu gospodarczego. Pod koniec
prognozowanego okresu stopa bezrobocia w województwie mazowieckim wyniesie
ok. 7% i będzie to wynikiem stopniowego wzrostu współczynnika aktywności zawodowej oraz wskaźnika zatrudnienia (por. tab. 2).
W prognozowanym okresie należy spodziewać się rosnącej stopy aktywności
zawodowej oraz wskaźnika zatrudnienia łagodzących negatywne skutki przemian
demograficznych (spadek liczby ludności w wieku produkcyjnym). Do 2020 r.
oczekuje się, iż tendencje demograficzne przeważą i zmniejszy się liczba pracują__________
12
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Foresight MAZOVIA, Scenariusz rozwoju w obszarze „Rozwój gospodarczy”, kwiecień 2008, http://www.formazovia.pl/download/scenariusze/rozwoj_gospodarczy.pdf; Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Foresight MAZOVIA, Scenariusz
rozwoju w obszarze „Kapitał ludzki”, kwiecień 2008, http://www.formazovia.pl/download/scenariusze/kapital_ludzki.pdf.
Sylwia Roszkowska
78
cych przypadających na jedną osobę w wieku emerytalnym. Konsekwencją tego
może być konieczność zwiększenia składek na ubezpieczenia społeczne (aby zapewnić odpowiedni poziom świadczeń emerytalnych). Wzrost składek emerytalnych oznaczać będzie wzrost pozapłacowych kosztów pracy i może wpłynąć negatywnie na proces zatrudniania nowych pracowników. Ponadto wzrost kosztów
pracy może rzutować na spadek atrakcyjności inwestycyjnej regionu i przeniesienie części planowanych inwestycji do regionów, w których obciążenia płac są
niższe. Według IBnGR te negatywne efekty gospodarcze należy traktować jako
zagrożenie, którego prawdopodobieństwo i zakres realizacji jest nieznaczny.
Tabela 2
Wyniki projekcji IBnGR podstawowych wielkości rynku pracy
w województwie mazowieckim do roku 2020 w scenariuszu bazowym
Wskaźnik
Stopa bezrobocia (w %)
Liczba pracujących (w tys.)
Stopa aktywności zawodowej (w %)
Wskaźnik zatrudnienia (w %)
Relacja liczby osób pracujących
do liczby osób w wieku poprodukcyjnym
2006
11,8
2116,1
56,9
49,9
2010
6,0
2364,4
60,5
54,0
2015
10,0
2520,8
64,5
57,0
2020
7,0
2593,9
67,5
58,5
2,38*
2,53
2,35
2,13
* Wartość dla 2005 r.
Źródło: Foresight MAZOVIA, Scenariusz rozwoju w obszarze „Rozwój gospodarczy”, Foresight
MAZOVIA, Scenariusz rozwoju w obszarze „Kapitał ludzki”.
Według danych GUS w 2006 r. w województwie mazowieckim współczynnik
aktywności zawodowej wyniósł 56,9%, a wskaźnik zatrudnienia 49,9%. W scenariuszu bazowym należy oczekiwać systematycznego wzrostu obu tych wskaźników do roku 2020, przy czym zjawisko to będzie bardziej wyraźne w pierwszej
połowie analizowanego okresu. W relacji liczby pracujących (płatników składek)
do liczby osób pobierających emerytury (osób w wieku poprodukcyjnym) należy
oczekiwać pogorszenia (z wyjątkiem roku 2010 ze względu na szybki wzrost zatrudnienia), co oznacza pogorszenie się sytuacji systemu świadczeń z ubezpieczeń
społecznych.
Scenariusz negatywny
W scenariuszu negatywnym przewidywany wzrost zatrudnienia będzie niższy
od potencjalnych możliwości regionu ze względu na prognozowane zmniejszenie
liczby przedsiębiorstw oraz względny spadek konkurencyjności lokalnego rynku
pracy. Ograniczenie liczby podmiotów gospodarczych w województwie mazowieckim będzie wynikało z jednej strony z zakończenia działalności przez wiele
podmiotów, z drugiej zaś z przenoszenia części działalności przedsiębiorstw do
regionów (także poza granice Polski) z otoczeniem bardziej przyjaznym dla prowadzenia działalności gospodarczej.
79
Szacunki IBnGR wskazują, iż liczba pracujących w województwie mazowieckim do roku 2020, co prawda, wzrośnie, ale będzie to wzrost zaledwie o 9%.
Również zostanie wyhamowany spadkowy trend stopy bezrobocia, tak iż w 2020 r.
wyniesie ona 10% (tab. 3).
Tabela 3
w województwie mazowieckim do roku 2020 w scenariuszu negatywnym
Wskaźnik
2006
11,8
2116,1
56,9
49,9
2010
7,0
2333,0
57,5
51,0
2015
12,0
2299,7
58,0
52,0
2020
10,0
2305,7
60,0
52,0
2,38*
2,36
2,10
1,83
* Wartość dla roku 2005.
W scenariuszu negatywnym (podobnie jak w scenariuszu bazowym) do 2020 r.
należy spodziewać się niekorzystnych tendencji demograficznych w województwie mazowieckim, tj. spadku liczby ludności oraz procesów starzenia się społeczeństwa.
Trzeba oczekiwać jednak, iż negatywne tendencje demograficzne będą nieznacznie łagodzone przez wzrost wskaźników aktywności zawodowej i zatrudnienia. Według projekcji IBnGR w współczynnik aktywności zawodowej zwiększy
się do 60%, a wskaźnik zatrudnienia do 52%. Relacja pracujących do ludności
w wieku poprodukcyjnym będzie pogarszać się do 2020 r. w większym stopniu
niż w scenariuszu bazowym. Przełoży się to na pogorszenie sytuacji systemu
świadczeń z ubezpieczeń społecznych oraz zwiększy pozapłacowe koszty pracy.
Zatem spodziewać się można wzrostu stopy bezrobocia i rozwoju szarej strefy,
jak również spadku atrakcyjności inwestycyjnej regionu.
Scenariusz pozytywny
W scenariuszu pozytywnym przyjęto założenie, iż w województwie mazowieckim w ciągu najbliższych kilkunastu lat wartość PKB per capita powinna
wzrosnąć do ok. 182% wartości średniej ogólnopolskiej (w roku 2005 wartość PKB
per capita w województwie mazowieckim wynosiła 158,4% przeciętnej krajowej). Ten proces powiększania uwarunkowany będzie m.in. inwestycjami w związku z organizacją w Warszawie meczów Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej w roku
2012. Chociaż głównym beneficjentem będzie Warszawa, to należy spodziewać
się poprawy infrastruktury komunikacyjnej, turystycznej i sportowej w całym
regionie. Rozwój infrastruktury oraz odpowiednia promocja przyczynią się do
znaczącego przyspieszenia napływu kapitału zagranicznego. Głównym motorem
Sylwia Roszkowska
80
będą duże przedsiębiorstwa z sektora usługowego. Źródłem wzrostu i rozwoju będzie ich zdolność do uzyskiwania przewag konkurencyjnych wynikających z postępu
technologicznego. Przedsiębiorstwa te (często z udziałem kapitału zagranicznego)
mają środki na inwestycje, zaplecze naukowo-badawcze oraz korzystają z efektów skali. Te, które funkcjonują w strukturze koncernów międzynarodowych,
zaczną w większym stopniu wykorzystywać możliwości rozwoju stwarzane przez
procesy globalizacyjne. Wynikiem tych działań będzie spadek kosztów prowadzenia działalności, geograficzne rozproszenie produkcji, lepszy dobór wykwalifikowanych kadr oraz łatwość w docieraniu do nowych rynków zbytu.
W tym scenariuszu zakłada się ponadto, iż będą utrzymywać się niższe koszty
pracy niż w krajach wysoko rozwiniętych (pomimo systematycznego wzrostu
wynagrodzeń). Zjawisko to będzie sprzyjało dalszemu rozwojowi offshoringu (tj.
przenoszenia wybranych procesów biznesowych przedsiębiorstwa poza granicę
kraju; przeniesienie może nastąpić w ramach jednego koncernu międzynarodowego lub niezwiązanych ze sobą przedsiębiorstw). Oczekiwać należy, iż województwo mazowieckie dzięki lokalizacji w centrum kontynentu i stale poprawiającej
się infrastrukturze (drogowej, komunikacyjnej i teleinformatycznej) oraz stosunkowo licznej i dobrze wykwalifikowanej sile roboczej ma szansę stać się regionalnym liderem offshoringu w skali europejskiej.
Tabela 4
w województwie mazowieckim do roku 2020 w scenariuszu pozytywnym
Wskaźnik
2006
11,8
2116,1
56,9
49,9
2010
5,0
2408,2
61,5
55,0
2015
8,0
2609,2
66,5
59,0
2020
5,0
2771,3
69,5
62,5
2,38*
2,52
2,50
2,43
* Wartość dla roku 2005.
Omówione prognozowane procesy gospodarcze przełożą się na rynek pracy
w województwie mazowieckim. Oczekiwać należy wzrostu zatrudnienia na skutek rozwoju przedsiębiorstw, a nawet niewystarczającej podaży pracy z lokalnego
ryku pracy. Podobnie jak w scenariuszu bazowym zakłada się, iż niedobór pracowników uzupełniany będzie dodatnim saldem migracji oraz rosnącą mobilności
przestrzenną dzięki poprawie infrastruktury transportowej, a także zjawiskiem
telepracy. Według IBnGR liczba pracujących w województwie mazowieckim
wzrośnie w 2020 r. i będzie o ponad 30% wyższa w porównaniu z danymi w roku
2006. Ponadto obniżać się będzie stopa bezrobocia głównie na skutek spadku
bezrobocia w innych niż Warszawa podregionach województwa mazowieckiego.
81
Należy oczekiwać, że w całym okresie stopy zatrudnienia i aktywności zawodowej, będą rosły i w ten sposób łagodziły negatywne skutki przemian demograficznych.
W scenariuszu pozytywnym trzeba spodziewać się wzrostu współczynnika
aktywności zawodowej w województwie mazowieckim do 69,5% w 2020 r. oraz
wzrostu wskaźnika zatrudnienia do 62,5% w tym samym roku. Według szacunków IBnGR w 2020 r. relacja liczby pracujących do liczby osób pobierających
emerytury będzie lepsza niż w 2005 r., co wydaje się zjawiskiem korzystnym
z punktu widzenia systemu ubezpieczeń społecznych.
4. Strategia rozwoju województwa mazowieckiego
Obowiązująca obecnie Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego (aktualizacja) 13 pochodzi z 2006 r. i została opracowana w Mazowieckim Biurze
Planowania Przestrzennego i Rozwoju Regionalnego pod kierunkiem prof. dr hab.
Zbigniewa Strzeleckiego. Opracowanie to jest aktualizacją Strategii Województwa Mazowieckiego z 2001 roku, która okazała się nieaktualna w 2005 r. ze
względu na inny przebieg procesów gospodarczych w województwie mazowieckim niż założony w jej pierwotnej wersji.
Przy opracowywaniu obecnej strategii założono, iż głównym atutem województwa mazowieckiego w XXI wieku jest potencjał społeczny, gospodarczy
oraz centralne położenie ze stolicą kraju. Stąd też, zgodnie ze Strategią, działania
na Mazowszu (w tym inwestycje) powinny być ukierunkowane na następujące
dziedziny:
− rozwój kapitału społecznego, w tym społeczeństwa informacyjnego;
− wzrost konkurencyjności i innowacyjności gospodarki;
− stymulowanie rozwoju i funkcji metropolitarnych Warszawy;
− aktywizację i modernizację obszarów pozametropolitarnych;
− rozwój społeczeństwa obywatelskiego oraz kształtowanie wizerunku regionu.
Do wymienionych celów zostały przyporządkowane kierunki działań, które
tworzą spójną koncepcję strategiczną dla pożądanego scenariusza rozwoju Mazowsza oraz rozwiązania planistyczne w przypadku scenariuszy skrajnych.
Autorzy Strategii podkreślają, iż rozwój regionalny jest determinowany przez
wiele czynników, w szczególności tych niezależnych od samorządu województwa. Do tych czynników należą: sytuacja geopolityczna na świecie, skala i tempo
globalizacji gospodarki, krajowe i unijne rozwiązania prawno-systemowe. Zatem
na potrzeby tej Strategii zostały opracowane trzy scenariusze: realistyczny, optymistyczny i pesymistyczny.
__________
13
Samorząd Województwa Mazowieckiego, Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego
(aktualizacja), Warszawa 2006, http://www.mbpr.pl/dokum/strategia_WM_2020.pdf.
82
Sylwia Roszkowska
Scenariusz realistyczny powstał na podstawie istniejącej wiedzy o uwarunkowaniach procesów rozwojowych i przy założeniu, że procesy te będą przebiegały
zgodnie z deklarowanymi w dniu przygotowywania tendencjami polityki krajowej i unijnej. Ten scenariusz jest podstawą do sformułowania zamierzeń rozwojowych Mazowsza do 2020 r., które są zgodne z aspiracjami mieszkańców oraz
władz regionu. Scenariuszowi temu nadano umowną nazwę Spójne Mazowsze.
Scenariusz pesymistyczny, nazwany Przegrane Mazowsze, jest prognozą ostrzegawczą, która wskazuje na możliwość zaistnienia splotu negatywnych czynników
utrudniających realizację zamierzonych celów. Rolą tego scenariusza jest ukazanie województwa mazowieckiego w kontekście niesprzyjającej koniunktury.
Scenariusz optymistyczny Triumfujące Mazowsze ma na celu pobudzenie dążeń do większego zaangażowania na rzecz dokonania przeobrażeń i wskazania na
szanse oraz możliwości rozwojowe, które wydają się mało realne. Jak już wcześniej wspomniano, to scenariusz bazowy jest podstawą do wyznaczenia wizji rozwoju województwa mazowieckiego oraz działań, które powinny być podjęte, aby
tę wizję urzeczywistnić. Stąd też pozostałe dwa scenariusze nie będą w dalszej
części opracowania omawiane.
W scenariuszu realistycznym rozwój województwa mazowieckiego w dużym
stopniu oparty jest na występowaniu i wykorzystaniu takich czynników w regionie, jak korzystna sytuacja społeczno-gospodarcza, umiejętności wykorzystywania zewnętrznych czynników wsparcia oraz aktywność władz i mieszkańców.
Zakłada się, iż Mazowsze w perspektywie do 2020 r. będzie właściwie gospodarować przestrzenią oraz korzystać z potencjału społeczno-ekonomicznego, demograficznego i intelektualnego swoich mieszkańców. Czynniki rozwoju będą wykorzystane w celu sprostania konkurencyjności, innowacyjności oraz kształtowania
gospodarki opartej na wiedzy. Uwarunkowania zewnętrze i wewnętrzne sprzyjać
będą spójnemu rozwojowi województwa i zachowaniu dziedzictwa narodowego
oraz utrzymaniu tożsamości regionalnej.
Wizję rozwoju województwa mazowieckiego można ująć jako: „Mazowsze
konkurencyjnym regionem w układzie europejskim i globalnym”. Autorzy Strategii zdają sobie sprawę, iż wizja stanowi poważne wyzwanie dla województwa
w aspekcie członkostwa Polski w Unii Europejskiej, postępującej na świecie globalizacji, szybkiego postępu naukowo-technicznego oraz kształtowania się społeczeństwa informacyjnego.
Do 2020 r. w województwie mazowieckim dokonają się liczne zmiany w sferze społecznej i gospodarczej, które doprowadzą do tego, iż stanie się ono regionem rozwiniętym, z dominującą pozycją sektora usług i dorówna pod względem
sektorowej struktury pracujących wysoko rozwiniętym regionom europejskim.
Mazowsze zostanie uznane za jeden z ważniejszych biegunów wzrostu środkowowschodniej Europy. Przyszła struktura gospodarcza województwa zostanie oparta
na dziedzinach obsługujących gospodarkę opartą na wiedzy i rozwoju społeczeństwa informacyjnego. Należy się spodziewać, iż na Mazowszu powstaną centra
83
zaawansowanych technologii, przez co region wpisze się w europejską przestrzeń
badawczą i europejski obszar wiedzy.
Jednocześnie należy oczekiwać rozwoju dziedzin zaspokajających potrzeby
i aspiracje lokalnych społeczności, w szczególności przeobrażeń w sektorze rolnym i na obszarach wiejskich (powodujących wyraźne zmniejszenie udziału rolnictwa w dochodach ludności). Nastąpią dwukierunkowe zmiany: w rolnictwie
uwzględniona zostanie rola specjalistycznych działów produkcji rolnej oraz gospodarstw nastawionych na ekorozwój; poza rolnictwem należy oczekiwać tworzenia nowych miejsc pracy na skutek aktywizacji obszarów wiejskich.
Spójność przestrzenna województwa pozwoli na rozwój miast subregionalnych
oraz pozostałych ośrodków miejskich, wpłynie też na aktywizację i modernizację
obszarów peryferyjnych (w tym recesywnych). Rozbudowa i modernizacja infrastruktury transportowej przyczyni się również do zmniejszenia barier rozwojowych. Należy oczekiwać, iż Warszawa stanie się wiodącą metropolią w części
środkowowschodniej Europy. Będzie odgrywać przewodnią rolę jako ośrodek
naukowy, uniwersytecki oraz innowacyjny w kraju; centrum polityczne i dyspozycyjno-administracyjne biorące udział w przeobrażeniach Europy; centrum gospodarcze obsługujące gospodarkę rynkową oraz pośredniczące w kontaktach
zagranicznych; centrum kulturowe o znaczeniu europejskim. Warszawa będzie
silnie generować i przekazywać impulsy rozwojowe dla regionu i kraju oraz korzystnie oddziaływać na przestrzeń całego województwa. Intensywny rozwój Mazowsza spowoduje wzrost konkurencyjności gospodarki odpowiadającej wyzwaniom cywilizacyjnym. Dynamicznemu rozwojowi gospodarczemu regionu
towarzyszyć będą przemiany w sferze społecznej. Wyższa jakość życia mieszkańców pobudzi aktywność społeczną. Kapitał społeczny, będący w części wynikiem
realizacji celów strategicznych, stanie się podstawą do dalszego rozwoju regionu.
Wizja rozwoju województwa mazowieckiego znajduje odzwierciedlenie w misji strategicznej: Mazowsze, jako najbardziej rozwinięty gospodarczo region w Polsce, podejmuje uczestnictwo w rywalizacji z innymi rozwiniętymi regionami, poprzez eliminowanie dysproporcji rozwojowych, rozwój nowoczesnej gospodarki
opartej na wiedzy oraz zapewnienie mieszkańcom Mazowsza optymalnych warunków do rozwoju jednostki, rodziny, jak i całej społeczności, przy jednoczesnym
zachowaniu spójnego i zrównoważonego rozwoju.
Strategiczne kierunki działań odzwierciedlone są w celu nadrzędnym, którym
jest wzrost konkurencyjności gospodarki i równoważenie rozwoju społeczno-gospodarczego w regionie jako podstawa poprawy jakości życia mieszkańców.
Sformułowano również trzy cele strategiczne, które − zdaniem autorów −
Strategii umożliwią realizację nadrzędnego celu strategicznego. Są nimi:
1) budowa społeczeństwa informacyjnego i poprawa jakości życia mieszkańców województwa;
2) zwiększanie konkurencyjności regionu w układzie międzynarodowym;
3) poprawa spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej regionu w warunkach zrównoważonego rozwoju.
84
Sylwia Roszkowska
Ponadto wyznaczone zostały cele pośrednie, które wskazują kierunki działań
dla osiągnięcia celów strategicznych:
1) rozwój kapitału społecznego;
2) wzrost innowacyjności i konkurencyjności gospodarki regionu;
3) stymulowanie rozwoju funkcji metropolitalnych Warszawy;
4) aktywizacja i modernizacja obszarów pozametropolitalnych;
5) rozwój społeczeństwa obywatelskiego oraz kształtowanie wizerunku regionu;
Pierwszy z wymienionych celów pośrednich odnosi się w szczególności do rynku
pracy, zatem na nim zostanie skupiona uwaga w dalszej części opracowania.
Autorzy Strategii podkreślają, iż kapitał społeczny stanowi bardzo ważny czynnik przewagi konkurencyjnej województwa mazowieckiego. Aby umożliwić rozwój tego kapitału powinny zostać podjęte działania m.in. w kierunkach wzrostu
poziomu wykształcenia i poprawy jakości kadr oraz wzrostu zatrudnienia w regionie i przeciwdziałaniu bezrobociu.
Motywem przewodnim działań podjętych w kierunku wzrostu poziomu wykształcenia jest przekonanie, iż zarówno osiągnięcie, jak i utrzymanie wysokiego
tempa rozwoju gospodarczego wymaga kadr o wysokich kwalifikacjach. Stąd konieczny jest ciągły wzrost poziomu wykształcenia ludności oraz upowszechnianie
umiejętności korzystania z technik komputerowych (w tym lepsza dostępność do
sprzętu i technik komunikowania się). Powszechnie wiadomo jednak, iż istnieją
istotne różnice w poziomie wykształcenia ludności (w szczególności w podziale na
miejsce zamieszkania – miasto i wieś), a zmniejszenie tych różnic wymagać będzie podjęcia działań zmierzających do wyrównywania szans edukacyjnych dzieci
i młodzieży pochodzących z obszarów wiejskich i małych miast oraz z rodzin
najuboższych i środowisk zmarginalizowanych. Rozwiązaniem tego problemu
może być poprawa technicznej infrastruktury edukacyjnej (budynków szkolnych
i ich wyposażenia), podniesienie jakości kadr kształcących oraz udoskonalenie
systemu stypendialnego. Zadania realizowane przez placówki edukacyjne powinny być ponadto wspierane przez działalność organizacji pozarządowych (w obszarze edukacji pozaszkolnej i w poradnictwie). Niezwykle ważne jest również
podejmowanie działań prowadzących do uczenia się przez całe życie, gdyż zmieniające się warunki społeczno-gospodarcze wymagają doskonalenia przedsiębiorczości.
Cel wzrostu poziomu wykształcenia oraz poprawy jakości kadr będzie realizowany poprzez następujące działania:
− inwestowanie w bazę oświatową oraz wspieranie ośrodków edukacyjnych;
− upowszechnianie umiejętności obsługi komputerów i znajomości języków
obcych;
− wdrażanie innowacyjnych metod nauczania (nowatorskie programy, kształcenie na odległość);
− wspieranie rozwoju szkolnictwa wyższego w ośrodkach zamiejscowych;
− wspieranie sieci placówek przedszkolnych zlokalizowanych na obszarach
wiejskich (co umożliwi równy start);
85
− umożliwienie dostępu do edukacji dzieci i młodzieży niepełnosprawnej poprzez dostosowanie istniejących i utworzenie nowych placówek odpowiednio
przystosowanych do różnych rodzajów niepełnosprawności;
− doskonalenie systemu poradnictwa psychologiczno-pedagogicznego (w szczególności doradztwa zawodowego) w gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych;
− dokształcanie kadr kształcących poprzez samokształcenie, kursy, szkolenia,
stypendia, staże, seminaria, konferencje, studia podyplomowe oraz doktoranckie;
− dostosowanie kierunków kształcenia zawodowego do potrzeb regionalnych
i lokalnych rynków pracy;
− utworzenie szeroko dostępnego systemu informacji o kształceniu ustawicznym (obejmującego również potrzeby osób niepełnosprawnych);
− objęcie systemem kształcenia ustawicznego nauczycieli, co jest warunkiem
odpowiedniej jakości kształcenia;
− aktywizowanie osób starszych w środowisku lokalnym w celu poprawy ich
sprawności fizycznej i intelektualnej oraz integracji międzypokoleniowej.
W zakresie wysokiego poziomu zatrudnienia i przeciwdziałania bezrobociu
wskazano, iż wysoki poziom zatrudnienia i niskie bezrobocie mają wymiar ekonomiczny i społeczny. Działania na rzecz aktywizacji zawodowej są pożądane w szczególności na obszarach występowania bezrobocia o charakterze strukturalnym.
Zwiększenie poziomu zatrudnienia w regionie powinno następować poprzez:
− tworzenie nowych miejsc pracy;
− podnoszenie kwalifikacji zasobów pracy;
− aktywizację zawodową osób bezrobotnych oraz niepełnosprawnych;
− dopływ i przepływ kapitału oraz poprawę warunków infrastrukturalnych
(zwiększających mobilność przestrzenną).
Ponadto autorzy Strategii wskazują, że należy poszerzyć aktywne formy
przeciwdziałania bezrobociu oraz umożliwić tworzenie nowych alternatywnych
i elastycznych form zatrudnienia. Aktywizacja bezrobotnych powinna nastąpić
w szczególności w obszarach aktywizacji zawodowej osób bezrobotnych z terenów pozametropolitalnych oraz trudnych segmentów rynku pracy (długotrwale
bezrobotni, młodzież, osoby w wieku 50+), co wymagać będzie nowych rozwiązań programowo-instytucjonalnych w prywatnych i publicznych służbach zatrudnienia, instytucjach szkoleniowych oraz ośrodkach pomocy społecznej. Łagodzenie
skutków długotrwałego bezrobocia strukturalnego, które powoduje marginalizację, powinno odbyć się poprzez wspieranie przeciwdziałania dyskryminacji tych
osób na rynku pracy. Osoby długotrwale bezrobotne, jak również osoby zagrożone restrukturyzacją miejsc pracy powinny być obejmowane programami reorientacji zawodowej. Rynek pracy powinien także odpowiadać potrzebom gospodarki, stąd ważny jest adekwatny system edukacji (w którym powinny być
uwzględnione regionalne prognozy popytu na pracę). Do działań wspierających
zatrudnienie trzeba by włączyć również promowanie programów wspierających
samozatrudnienie oraz rozwiązań umożliwiających łączenie pracy zawodowej
z życiem rodzinnym.
86
Sylwia Roszkowska
5. Podsumowanie i wnioski
Prowadzone w opracowaniu rozważania dotyczące oczekiwanych tendencji
na mazowieckim rynku pracy można podsumować następująco:
− Według prognozy Głównego Urzędu Statystycznego liczba ludności w wieku produkcyjnym w województwie mazowieckim pozostanie na względnie stałym poziomie do roku 2015, potem zacznie się kurczyć. Od 2015 r. niepokojącym
zjawiskiem wydaje się w większym stopniu malejąca liczba ludności w wieku
mobilnym.
− Ponadto od 2015 r. będą rosły współczynniki obciążenia demograficznego
ludności w wieku produkcyjnym. W znacznym stopniu zwiększy się relacja osób
w wieku poprodukcyjnym do ludności w wieku produkcyjnym.
− W prognozach popytu na pracę do 2010 r. należy oczekiwać wzrostu liczby
pracujących w województwie mazowieckim. Ponadto, analizując zmiany liczby
zatrudnionych według zawodów, trzeba spodziewać się wzrostu w następujących
grupach: specjaliści, technicy i inny średni personel, robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy, operatorzy i monterzy maszyn i urządzeń. Spadek zatrudnienia prognozowany jest w grupach pracowników biurowych oraz rolników, ogrodników,
leśników i rybaków.
− Przygotowane przez Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową scenariusze
rozwoju województwa mazowieckiego do roku 2010 podejmują m.in. analizy
rynku pracy na podstawie stopnia wykorzystania szans rozwojowych w województwie mazowieckim. Według scenariusza najbardziej prawdopodobnego (bazowego) Mazowsze wykorzysta większość szans rozwojowych. W związku z tym
liczba pracujących w województwie mazowieckim będzie rosła tak, iż w 2020 r.
będzie o 20% wyższa niż w 2006 r., a stopa bezrobocia w tym okresie spadnie do
7%. Ponadto należy oczekiwać wzrostu współczynnika aktywności zawodowej,
który w roku 2020 wyniesie 67,5% i będzie wyższy niż w 2006 r. o ok. 10 pkt. proc.
− Zgodnie ze Strategią Rozwoju Województwa Mazowieckiego celem nadrzędnym podejmowanych w województwie mazowieckim działań powinien być
wzrost konkurencyjności gospodarki oraz zrównoważenie rozwoju społeczno-ekonomicznego. Przełoży się to na poprawę jakości życia mieszkańców Mazowsza. Jednym z celów pośrednich jest rozwój kapitału społecznego, który wskazuje
na działania w kierunkach wzrostu poziomu wykształcenia mieszkańców Mazowsza, zwiększenia zatrudnienia i spadku bezrobocia. Ten cel pośredni powinien być
osiągnięty m.in. poprzez szerokie działania w sferze edukacji (zarówno wczesnoszkolnej, jak i kształcenia ustawicznego), tworzenie nowych miejsc pracy,
aktywizację zawodową osób bezrobotnych oraz niepełnosprawnych, a także
poprawę infrastruktury umożliwiającą zwiększenie mobilności przestrzennej.
Sylwia Roszkowska
Rozdział III
PROGNOZY POPYTU NA PRACĘ
W WOJEWÓDZTWIE MAZOWIECKIM DO 2013 R.
Prognozy popytu na pracę pozwalają określić, jak zmieniać się będzie liczba
miejsc pracy. Ma to bardzo duże znaczenia dla ekonomicznej sytuacji ludności.
Poza tym prognozy popytu na pracę w odróżnieniu od prognoz podaży pracy charakteryzują się większymi wahaniami i mają większy wpływ na zmiany stopy
bezrobocia. Podaż pracy jest bowiem zdeterminowana głównie przez czynniki demograficzne. Ponadto prognozy popytu na pracę mają znaczenie dla polityki gospodarczej (w tym na szczeblu regionalnym) i umożliwiają dostosowanie tej polityki do sytuacji panującej na rynku pracy.
Głównym tematem rozdziału jest przedstawienie prognoz popytu na pracę
w województwie mazowieckim na lata 2010−2013 przygotowanych w ramach
projektu Badanie dotychczasowych trendów społeczno-gospodarczych oraz
opracowanie prognozy zmian zasobów pracy Mazowsza do 2013 r. Ze względu
na ograniczoną dostępność danych statystycznych dotyczących wolnych miejsc
pracy popyt na pracę jest mierzony liczbą pracujących. W opracowaniu wykorzystano kwartalne dane za okres I kw. 1999 – II kw. 2010 r. Prognozy przygotowano zarówno za pomocą ekstrapolacji, jak i modelu ekonometrycznego objaśniającego zmiany liczby pracujących zmianami poziomu produkcji oraz płac. Przyjęto
pewne założenia dotyczące ich kształtowania się w przyszłości i na tej podstawie
skonstruowano wielowariantowe prognozy popytu na pracę.
W rozdziale przedstawiono metody prognozowania popytu na pracę, dane statystyczne wykorzystane do opracowania prognoz, modele będące podstawą prognoz oraz prognozy popytu na pracę w województwie mazowieckim w latach
2010−2013. Rozdział zamyka podsumowanie prowadzonych analiz.
88
Sylwia Roszkowska
1. Metody prognozowania popytu na pracę
W tej części opracowania zaprezentowane zostaną metody prognozowania popytu na pracę. Istnieje wiele technik prognozowania, ale bardziej szczegółowo zostaną
omówione tylko te, które wykorzystano do przygotowania prognozy popytu na pracę.
Prognozowanie zjawisk ekonomicznych, w tym popytu na pracę, odbywa się
różnymi metodami. Wybór metody prognozowania zależny jest od kształtowania
się danego zjawiska ekonomicznego, częstotliwości danych oraz współzależności,
jakie występują między analizowanymi zmiennymi ekonomicznymi.
Metody prognozowania można podzielić na kilka grup (Suchecki 1999):
− badania ankietowe oraz prognozy eksperckie,
− metody ekstrapolacyjne,
− modele ekonometryczne,
− metody bootstrapowe (nieparametrycznego szacowania rozkładów).
Badania ankietowe prowadzone są na ogół wśród pracodawców. Na podstawie wyników ankiet, w których pracodawcy deklarują rozmiary zatrudnienia,
konstruowane są prognozy popytu na pracę. Do głównych wad tych badań należy
zaliczyć deklarowany i subiektywny charakter przewidywań pracodawców w zakresie kształtowania się zjawisk ekonomicznych w przedsiębiorstwach oraz ich
otoczeniu, a także relatywnie wysoki koszt tego typu badań w relacji do na ogół
małej próby badanych przedsiębiorstw. Z subiektywizmem prognoz związane są
również metody eksperckie. Metody te opierają się na wiedzy specjalistów z danej dziedziny, którzy formułują prognozy. Eksperci wykorzystują także bardziej
sformalizowane techniki i metody badawcze (w tym modele ekonometryczne).
Prognozy podstawowych wielkości rynku pracy (liczby zatrudnionych, wynagrodzeń, produktywności pracy) oparte na badaniach ankietowych i metodach
eksperckich można znaleźć w cyklicznych raportach NBP (NBP 2008; 2010),
m.in. w Informacji o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu koniunktury w II kw. 2010 oraz prognoz koniunktury na III kw.
2010 oraz Badaniu rynku pracy w województwie mazowieckim IV edycja – maj
2008. W raportach tych opracowane są oczekiwania przedsiębiorstw na najbliższe
półrocze czy kwartał dotyczące kształtowania się wielkości rynku pracy.
Do metod ekstrapolacyjnych należą zarówno metody wygładzania wykładniczego, jak i modele tendencji rozwojowej (Cieślak 2005). W modelach tendencji
rozwojowej (zwanych również modelami szeregów czasowych) główną rolę odgrywa zmienna czasowa (trend) najczęściej w postaci ciągu liczb naturalnych.
Zmienna ta nie jest bezpośrednią przyczyną zmian zachodzących w analizowanym zjawisku, ale stanowi raczej aproksymantę szeregu nieznanych czynników
determinujących analizowane wielkości ekonomiczne.
Różny charakter procesów ekonomicznych sprawia, iż w ekstrapolacji przyjmuje się różnorakie formy trendu, m.in. liniowy, wykładniczy, wielomianu n-tego
stopnia, potęgowy logarytmiczny czy hiperboliczny. Ponadto w analizach tych
uwzględnia się często sezonowość rozpatrywanego zjawiska. Modele tendencji
rozwojowej ze względu na swoją prostotę oraz przyjęte założenia mogą być wy-
Prognozy popytu na pracę w województwie mazowieckim do 2013 r.
89
korzystywane w szczególności do przygotowywania prognoz krótkookresowych
(zakłada się w nich bowiem, iż ekstrapolowana zmienna nie będzie wykazywać
istotnych zmian w okresie prognozy).
Metody wygładzania wykładniczego polegają na wykorzystaniu ważonej
średniej ruchomej w prognozowaniu analizowanego zjawiska. W zależności od
składowych analizowanego szeregu czasowego można wykorzystać prosty model
wygładzania wykładniczego, model Holta oraz Wintersa (zostanie omówiona
tylko metoda Wintersa jako najszersza z wymienionych metod, bo będzie wykorzystywana w analizach empirycznych).
Model Wintersa może być stosowany w przypadku szeregów, które charakteryzują się tendencją rozwojową, wahaniami sezonowymi oraz wahaniami przypadkowymi. Model ten jest najbardziej elastyczny spośród modeli wygładzania
wykładniczego, ponieważ uwzględnia trzy parametry. W addytywnej wersji tego
modelu występują trzy następujące równania (Dittmann 2005):
Ft −1 = α(y t −1 − C t −1− r ) + (1 − α )(Ft − 2 − S t − 2 )
(1)
St −1 = β (Ft −1 − Ft −2 ) + (1 − β )St −2
(2)
C t −1 = γ (y t −1 − Ft −1 ) + (1 − γ )C t −1− r
(3)
Gdzie:
Ft −1 − wygładzona wartość zmiennej prognozowanej w czasie t-1 po eliminacji wahań sezonowych;
S t −1 − wygładzona wartość zmiennej prognozowanej w czasie t-1;
C t −1 − ocena wskaźnika sezonowości w czasie t-1;
r − długość cyklu sezonowego (w przypadku danych kwartalnych r = 4);
α , β, γ − parametry modelu z przedziału 0,1 .
Równanie prognozy na okres t > n ma postać:
y t = Fn + S n (t − n ) + C t − r
*
(4)
przy czym n jest liczbą wyrazów w szeregu czasowym.
Wykorzystując model Wintersa, niezbędne staje się dokonanie wyboru wartości początkowych F1 , S1 , C1 ,..., C r , za które można przyjąć:
• pierwszą wartość zmiennej prognozowanej lub średnią z wartości zmiennej
w pierwszym cyklu;
Sylwia Roszkowska
90
• różnicę drugiej i pierwszej wartości zmiennej prognozowanej lub różnicę
średnich wartości zmiennej wyznaczonej dla drugiego i pierwszego cyklu;
• wyznaczoną na podstawie szeregu czasowego średnią różnic odpowiadających tej samej fazie cyklu sezonowego, wartości zmiennej prognozowanej i wygładzonych wartości trendu.
Prognozy opracowane na podstawie modeli ekonometrycznych są oparte na zależnościach przyczynowo-skutkowych między analizowanymi zmiennymi ekonomicznymi. Popyt na pracę jest w tego typu modelach funkcją czynników go determinujących, w szczególności (w zależności od przyjętych podstaw teoretycznych
modelu) funkcją wielkości produkcji, płac realnych czy wydajności pracy.
Na podstawie kompilacji modelu neoklasycznego i keynesowkiego popyt na
pracę jest funkcją płac realnych oraz wielkości agregatowego popytu (Lucas,
Rapping 1969; Layard, Nickell 1986; Rogut 2005). Zatem funkcja popytu na pracę w postaci logarytmiczno-liniowej ma postać:
( )
ln LDt = α 0 + α 1 ln (w t ) + α 2 ln (Yt ) + ξ t
(5)
gdzie:
LDt – popyt na pracę w okresie t;
wt – poziom płac realnych w okresie t;
Yt – wielkość agregatowego popytu (w ujęciu realnym) na dobra i usługi
w okresie t;
α – stała bez bezpośredniej interpretacji ekonomicznej;
α1 < 0 – elastyczność popytu na pracę względem płac realnych;
α 2 > 0 – elastyczność popytu na pracę względem agregatowego popytu;
ξ – składnik losowy.
Do równania (5) włącza się również zmienną czasową jako aproksymantę
zmian produktywności czynników produkcji czy postępu technicznego (Hamermesh 1993). Parametr stojący przy tej zmiennej określa, w jakim stopniu zmiany
produktywności czynników produkcji przekładają się na zmiany produkcji. W wielu wypadkach należy oczekiwać ujemnego znaku tego parametru, który wskazuje,
iż wzrost produktywności czynników produkcji hamuje czy raczej obniża wzrost
popytu na pracę (praca jest wypierana przez kapitał rzeczowy w procesie produkcyjnym). Zmodyfikowane równanie (5) ma postać:
( )
ln LDt = α 0 + α 1 ln (w t ) + α 2 ln (Yt ) + α 3 t + ξ t
(6)
przy czym t to zmienna czasowa, α 3 to parametr określający wpływ zmian
produktywności czynników produkcji na zmiany popytu na pracę, a pozostałe
oznaczenia są analogiczne do opisanych w równaniu (5).
91
Kolejną kwestią związaną z analizami popytu na pracę jest proces dostosowań realizowanego popytu do popytu potencjalnego. Przyjmuje się, iż obserwowany popyt na pracę dostosowuje się częściowo do popytu potencjalnego.
Wykorzystanie mechanizmu adaptacyjnego daje następującą formułę (Welfe W.,
Welfe A. 1996):
( )
(
) ( ( )
(
ln L t − ln L t −1 = κ ln L*t − ln L t −1
))
(7)
gdzie:
L*t − potencjalny (wyznaczony z funkcji produkcji) popyt na pracę w okresie t;
L t − obserwowany popyt na pracę w okresie t;
κ − współczynnik dostosowania efektywnego popytu na pracę do popytu potencjalnego, przy czym κ ∈ (0,1) .
Przyjmując, że potencjalny popyt na pracę jest opisany równaniem (6) i wykorzystując mechanizm adaptacyjny (7) po kilku przekształceniach otrzymuje się:
( )
( )
ln L t = κα 0 + κα1 ln (w t ) + κα 2 ln (Yt ) + κα 3 t + (1 − κ ) ln ln L t −1 + ξ t (8)
W dalszej części opracowania równanie (8) będzie wykorzystane do analiz
popytu na pracę w województwie mazowieckim.
2. Dane statystyczne
Wykorzystane w opracowaniu dane statystyczne mające służyć prognozom
popytu na pracę w województwie mazowieckim pochodzą z oficjalnych danych
GUS. Do analizy popytu na pracę wykorzystano dane o liczbie pracujących pochodzące z Badań Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) oraz o liczbie
pracujących w przemyśle (w sektorze przedsiębiorstw). Ponadto do objaśnienia
zmian popytu posłużono się następującymi zmiennymi makroekonomicznymi:
płace realne (przeciętne wynagrodzenie w gospodarce, przeciętne wynagrodzenie
w przemyśle) oraz produkcja (PKB i produkcja sprzedana przemysłu). Wszystkie
zmienne użyte do konstrukcji prognoz pochodzą z opracowań Głównego Urzędu
Statystycznego, tj. „Biuletynu Statystycznego” oraz Aktywności Ekonomicznej
Ludności, i obejmują okres I kw. 1999 r. – II kw. 2010 r. (łącznie 47 obserwacji).
Liczba pracujących (bądź zatrudnionych) wydaje się najlepszym miernikiem
popytu na pracę z tego względu, iż zawiera informację o wszystkich pracujących.
Na popyt na pracę składa się liczba pracujących oraz wolnych miejsc pracy. Źródłem informacji o wolnych miejscach pracy w Polsce są dane pochodzące z urzędów pracy. Dane te są w pewnym sensie niekompletne, tzn. nie przedstawiają
Sylwia Roszkowska
92
informacji o wszystkich wolnych miejscach pracy w gospodarce polskiej. Informacje dostarczane urzędom pracy dotyczą w większości mniej atrakcyjnych i trudniejszych do obsadzenia miejsc pracy. Ponadto podkreśla się, że zgłaszanie przez
przedsiębiorstwa wolnych miejsc pracy ma aspekt cykliczny: w okresie dobrej
koniunktury, gdy popyt na pracę jest wysoki i trudno znaleźć pracowników, liczba zgłaszanych do urzędów pracy miejsc pracy jest wyższa niż w okresie recesji,
gdy występuje duża nadwyżka podaży pracy na rynku i stosunkowo łatwo o dobrego pracownika. Przedsiębiorstwa nie muszą wówczas korzystać z pośrednictwa urzędów pracy i tym samym znaczna część wolnych miejsc pracy w ogóle nie
jest zgłaszana (Kwiatkowski, Lehman, Schaffer 1992). Niedoszacowanie liczby
wolnych miejsc pracy nie jest takie samo we wszystkich regionach. Tam gdzie
jest wyższy udział sektora prywatnego usług, niedoszacowanie jest większe, niż
w regionach uprzemysłowionych, rolniczych i z wysokim udziałem pracujących
w sektorze publicznym. Zatem w opracowaniu przyjęto liczbę pracujących jako
miernik popytu na pracę.
Na wykresie 1 przedstawiono kształtowanie się liczby pracujących oraz zatrudnionych w przemyśle w województwie mazowieckim w okresie I kw. 1999 r.
– II kw. 2010 r.
Wykres 1
Pracujący ogółem oraz zatrudnieni w przemyśle w województwie mazowieckim
w okresie I kw. 1999 – II kw. 2010 (w tys.)
3000
2500
2000
1500
1000
2010-1
2009-3
2009-1
2008-3
2008-1
2007-3
2007-1
2006-3
2006-1
2005-3
2005-1
2004-3
2004-1
2003-3
2003-1
2002-3
2002-1
2001-3
2001-1
2000-3
2000-1
1999-3
0
1999-1
500
450
400
350
300
250
200
150
100
50
0
pracujący ogółem (lewa skala)
zatrudnienie w przemyśle (prawa skala)
Źródło: opracowanie własne na podstawie „Biuletynu Statystycznego” oraz Aktywności Ekonomicznej Ludności (różne wydania z lat 1999−2010, GUS).
Z wykresu 1 można wyciągnąć kilka następujących wniosków:
− Obserwując kształtowanie się liczby pracujących, łatwo wyodrębnić trzy
podokresy. Do roku 2003 liczba pracujących wykazywała nieznaczną tendencję
93
malejącą. W latach 2003−2005 można dostrzec znaczne wahania, po czym rozpoczął się wzrost. Jednak od IV kw. 2008 r. daje się zauważyć symptomy spowolnienia gospodarczego – liczba pracujących zmalała i rozpoczęła się tendencja
stabilizacji.
− W procesie kształtowania się liczby zatrudnionych w przemyśle (w sektorze
przedsiębiorstw) należy wyodrębnić tendencję spadkową do roku 2003, względną
stabilizację w okresie 2003−2005 oraz nieznaczny wzrost od 2005 r. Skutki spowolnienia widoczne są dopiero w I kw. 2009 r.
− Trzeba dodać, iż w analizowanym okresie udział w ogóle zatrudnionych
w przemyśle pracujących systematycznie się zmniejszał (z 20% w I kw. 1999 r.
do ok. 13% w II kw. 2010 r.). Spowodowane jest to wzrostem udziału pracujących w sektorach usługowych.
Wielkość produkcji jest jedną z determinant popytu na pracę. Należy tu nawiązać do teorii ekonomicznej J. M. Keynesa (Keynes 1956). Według podejścia
Keynesa popyt na siłę roboczą zależy m.in. od rozmiarów globalnego popytu na
towary.
Najczęściej rozmiary produkcji można mierzyć za pomocą PKB bądź wartości dodanej brutto. Z danymi dotyczącymi tych kategorii związany jest pewien
problem, gdyż nie ma danych dotyczących tych makrokategorii o częstotliwości
kwartalnej dla województwa mazowieckiego. Wydaje się, iż problem ten można
rozwiązać na dwa sposoby. Można przyjąć produkcję sprzedaną przemysłu (w przypadku której istnieją dane kwartalne w analizowanym okresie dla województwa mazowieckiego) jako aproksymację wartości produkcji (co jest częstym zabiegiem
stosowanym w tego typu analizach) bądź dokonać oszacowania kwartalnych rachunków PKB dla województwa mazowieckiego, wykorzystując dane kwartalne
dla gospodarki polskiej.
W prezentowanych analizach dokonano szacunków PKB, wykorzystując równanie przejścia łączące dane roczne dotyczące PKB w województwie mazowieckim i całej gospodarce oraz odwzorowując sezonowość PKB w całej gospodarce
na szeregu danych kwartalnych w województwie mazowieckim (Welfe, Kelm
1995; 1996).
Alternatywą do równania przejścia jest wykorzystanie metod transformacji
danych o częstotliwości rocznej do większej częstotliwości zaprogramowanych
w programach statystyczno-ekonometrycznych (m. in. Econometric Views), jednak algorytmy te nadają się przede wszystkim do szeregów odsezonowanych.
Na wykresie 2 zaprezentowano oszacowane dane dotyczące PKB w ujęciu
kwartalnym w województwie mazowieckim oraz produkcję sprzedaną przemysłu
w tym województwie.
Oba wskaźniki cechowały się tendencją wzrostową w analizowanym okresie,
choć w różnym tempie w poszczególnych podokresach. Ponadto można zaobserwować relatywnie dużą ich zmienność sezonową.
Sylwia Roszkowska
94
Wykres 2
PKB
2010-1
2009-3
2009-1
2008-3
2008-1
2007-3
2007-1
2006-3
2006-1
2005-3
2005-1
2004-3
2004-1
2003-3
2003-1
2002-3
2002-1
2001-3
2001-1
2000-3
2000-1
1999-3
100000
90000
80000
70000
60000
50000
40000
30000
20000
10000
0
1999-1
PKB oraz produkcja sprzedana przemysłu w województwie mazowieckim
w okresie I kw. 1999 r. – II kw. 2010 r. (w mln zł, ceny stałe z 2000 r.)
produkcja sprzedana przemys łu
Źródło: opracowanie własne na podstawie „Biuletynu Statystycznego” (różne wydania z lat 1999−
2009, GUS).
Przeciętne realne wynagrodzenie w gospodarce oraz realne wynagrodzenie
w przemyśle w województwie mazowieckim zaprezentowano na wykres 3. Podobnie jak produkcja, wynagrodzenia cały czas cechowały się tendencją wzrostową
z wyraźnym przyśpieszeniem w drugiej połowie analizowanego okresu.
Wykres 3
2010-1
2009-3
2009-1
2008-3
2008-1
2007-3
2007-1
2006-3
2006-1
2005-3
2005-1
2004-3
2004-1
2003-3
2003-1
2002-3
2002-1
2001-3
2001-1
2000-3
2000-1
1999-3
4000
3800
3600
3400
3200
3000
2800
2600
2400
2200
2000
1999-1
Przeciętne wynagrodzenie w gospodarce oraz w przemyśle w województwie
mazowieckim w okresie I kw. 1999 r. – II kw. 2010 r. (w zł, ceny stałe z 2000 r.)
przeciętne wynagrodzenie w gospodarce
przeciętne wynagrodzenie w przemyśle
95
Ponadto przeciętne wynagrodzenie w gospodarce było wyższe niż w przemyśle i cechowało się większymi wahaniami sezonowymi.
Na wykresie 4 przedstawiono dynamikę produkcji, zatrudnienia oraz płac dla
województwa mazowieckiego.
Wykres 4
Dynamika PKB, pracujących i przeciętnego wynagrodzenia w województwie
mazowieckim w okresie I kw. 1999 r. – II kw. 2010 r. (rok 1999 = 100)
160
150
140
130
120
110
100
90
pracujący (BAEL)
PKB
2010-1
2009-3
2009-1
2008-3
2008-1
2007-3
2007-1
2006-3
2006-1
2005-3
2005-1
2004-3
2004-1
2003-3
2003-1
2002-3
2002-1
2001-3
2001-1
2000-3
2000-1
1999-3
1999-1
80
przeciętne wynagrodzenie w gospodarce
Z przedstawionych na wykresie 4 dynamik analizowanych wielkości można
wyciągnąć następujące wnioski:
− PKB oraz przeciętne wynagrodzenie w województwie mazowieckim rosły
w analizowanym okresie tak, iż na koniec badanego okresu PKB w ujęciu realnym było o ok. 35%, a wynagrodzenie o ok. 40% wyższe niż w roku 1999.
− Liczba pracujących BAEL charakteryzowała się na początku badanego
okresu tendencją spadkową, a poziom pracujących z I kw. 1999 r. został osiągnięty w III kw. 2006 r. Jak już wcześniej wspomniano, w ostatnich kwartałach notowany był spadek liczby pracujących na skutek spowolnienia gospodarczego.
W dalszej części opracowania analizy oraz prognozy będą oparte na danych
obejmujących wszystkie sektory działalności, tj. na PKB, pracujących w województwie mazowieckim oraz przeciętnym wynagrodzeniu. Nie rozpatrywano
sektora przemysłowego z kilku powodów. Po pierwsze, analizując przemysł, nie
bierze się pod uwagę sektora usług oraz budownictwa i rolnictwa. Po drugie,
udział przemysłu w produkcji ogółem charakteryzuje się tendencją malejącą
w ostatnich latach i fakt ten powoduje, iż konstruując scenariusze i prognozy,
Sylwia Roszkowska
96
należy dodatkowo przewidywać udział tego sektora w produkcji ogółem. Po trzecie, restrukturyzacja tego sektora powoduje, iż trudno jest modelować zmiany
pracujących zarówno w gospodarce, jak i sektorze przemysłowym w zależności
od innych charakterystyk ekonomicznych przemysłu.
Analizując zależności między pracującymi w województwie mazowieckim
a PKB oraz płacami, należy stwierdzić, iż są one różne w poszczególnych podokresach – można wyodrębnić lata 1999−2003, w których występowało spowolnienie gospodarcze w Polsce oraz czas dobrej koniunktury od 2003 r. Zależności
te zilustrowano na wykresach 5 i 6.
Wykres 5
Pracujący i przeciętne wynagrodzenie w województwie mazowieckim
w okresie I kw. 1999 r. – II kw. 2010 r. (w tys.)
3050
3000
2950
2900
2850
2800
2750
2700
2650
2600
2550
2500
IV kw. 2003 r. – I kw. 2010 r.
4000
przeciętne wynagrodzenie
przeciętne wynagrodzenie
I kw. 1999 r. – III kw. 2003 r.
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
0
1000
2000
0
3000
1000
2000
3000
pracujący (BAEL)
pracujący (BAEL)
Wykres 6
Pracujący i PKB w województwie mazowieckim
w okresie I kw. 1999 r. – II kw. 2010 r. (w tys.)
I kw. 1999 r. – III kw. 2003 r.
IV kw. 2003 r. – II kw. 2010 r.
76000
100000
90000
74000
PKB
PKB
72000
70000
68000
66000
80000
70000
60000
50000
40000
30000
20000
10000
0
64000
0
1000
2000
pracujący (BAEL)
3000
0
1000
2000
3000
pracujący (BAEL)
97
Z wykresów 5 i 6 płynie kilka wniosków. W pierwszym podokresie występowała ujemna zależność między płacami a liczbą pracujących, co jest zgodne z teorią
ekonomii. Od roku 2003 natomiast zależność ta jest dodatnia, zatem wzrost płac
realnych nie jest czynnikiem ograniczającym popyt na pracę. Wynika to zapewne
z dobrej koniunktury oraz zwiększania zatrudnienia przez przedsiębiorców niezależnie od poziomu płac. Zależność między liczbą pracujących i poziomem produkcji (PKB) w pierwszym podokresie jest ujemna, co może być związane z restrukturyzacją gospodarki. W drugim podokresie liczba pracujących zależy dodatnio od
wartości produkcji.
3. Analizy ekonometryczne
Na podstawie uprzednio zaprezentowanych danych skonstruowane zostały
modele ekonometryczne mające służyć prognozowaniu popytu na pracę (liczby
pracujących). Dane wykorzystane do analiz obejmować będą okres I kw. 1999 r.
– III kw. 2010 r. Poza danymi dotyczącymi liczby pracujących, PKB oraz przeciętnych płac w województwie mazowieckim zostanie również wykorzystany
trend, zmienne sezonowe oraz zmienne zerojedynkowe (dla nietypowych obserwacji). Należy przy tym dodać, iż w pierwszym kroku testowana była stacjonarność wykorzystanych zmiennych makroekonomicznych. Test KPSS nie odrzucił
(na poziomie istotności 5%) hipotezy o trendostacjonarności poszczególnych
zmiennych w analizowanym okresie.
Do dość popularnych modeli prognozowania popytu na pracę należy zaliczyć modele tendencji rozwojowej (trendu liniowego czy wykładniczego). Jednak
w analizowanym okresie liczba pracujących charakteryzowała się, po pierwsze,
dość dużymi wahaniami sezonowymi, a po drugie zmianami tendencji. Oszacowane funkcje trendu cechował względnie niski współczynnik dopasowania (rzędu
0,3), a prognozy uzyskane na tej podstawie nie były wiarygodne, zatem nie będą
one prezentowane.
Z grupy metod mechanicznych dość dobre efekty daje wykorzystanie modelu
wygładzania wykładniczego Wintersa (por. pkt 1, rozdz. III). Wyniki oszacowań
podane są w tabeli 1.
Uzyskane wyniki zilustrowane są na wykresie 7 oraz w aneksie w tabeli 1A.
Z wykresu 7 płynie wniosek, iż liczba pracujących w województwie mazowieckim będzie rosła tak, że na koniec 2013 r. wyniesie ok. 2500 tys. (będzie
o ok. 3,5% wyższa niż w II kw. 2010 r.).
Sylwia Roszkowska
98
Tabela 1
Wyniki oszacowań modelu Wintersa dla liczby pracujących
w województwie mazowieckim
Próba: 1999Q1 2010Q1
Liczba obserwacji: 46
Metoda: Winters z sezonowością addytywną
Zmienna: pracujący
Parametr
alpha
beta
gamma
Suma kwadratów reszt
Średni błąd kwadratowy
średnia
Poziomy na koniec okresu
trend
2009Q3
2009Q4
2010Q1
Zmienne sezonowe
2010Q2
0,79
0
0
303147,5
81,17981
2398,599
6,256250
8,440057
6,729261
-16,59290
1,423580
Źródło: opracowanie własne.
Wykres 7
Prognoza liczby pracujących w województwie mazowieckim
na podstawie metody Wintersa (w tys.)
2700
2500
2300
2100
1900
1700
Liczba pracujących
2013Q2
2012Q3
2011Q4
2011Q1
2010Q2
2009Q3
2008Q4
2008Q1
2007Q2
2006Q3
2005Q4
2005Q1
2004Q2
2003Q3
2002Q4
2002Q1
2001Q2
2000Q3
1999Q4
1999Q1
1500
Prognozowana liczba pracujących
W kolejnym kroku wykorzystano modele z rozkładem opóźnień (Welfe W., Welfe A. 1996) (ang. ADL – Autoregressive Distributed Lag). W modelach tych przyjmuje się, iż analizowana zmienna zależy od swoich wartości opóźnionych. Esty-
99
mując parametry tego równania, wykorzystano procedurę od ogółu do szczegółu.
W tabeli 2 przedstawione są wyniki estymacji modelu ADL, który charakteryzował się najlepszymi właściwościami.
Tabela 2
Wyniki estymacji równania z autoregresyjnym rozkładem opóźnień
Zmienna objaśniająca
Stała
ln(L -1)
ln(L -4)
ln(L -5)
d9903*t
d0803
R2
Skor. R2
AIC
S.C.
DW
Statystyka Jarque-Bera
Próba
Liczba obserwacji
Zmienna objaśniana ln(L)
statystyka
oszacowanie
t-Studenta
1,1316
2,8900
0,5895
5,9584
0,4786
4,3714
-0,2135
-1,7902
-0,0032
-3,8228
0,0759
2,8046
0,939
0,931
-4,344
-4,093
1,909
3,498
1999q1-2010q2
46
L – liczba pracujących, d9903 – zmienna zerojedynkowa przyjmująca 1 w okresie I kw. 1999 r. – III kw. 2003 r.,
d0803 – zmienna zerojedynkowa przyjmująca 1 w III kw. 2008 r.; AIC – kryterium Akaike’a, S.C. – kryterium
Schwartza, R2 (skor. R2) – współczynnik determinacji (skorygowany), DW – statystyka Durbina-Watsona.
Na wykresie 8 przedstawiona jest prognoza liczby pracujących według modelu ADL wraz z właściwościami prognostycznymi tego modelu, a na wykresie 9
zestawienie wartości prognozowanych z danymi rzeczywistymi. Szczegółowe
wyniki prognozy na podstawie tego modelu znajdują się w aneksie w tabeli 1A.
Wydaje się, iż uzyskane za pomocą modelu autoregresyjnego prognozy liczby
pracujących do roku 2013 nie są zbyt optymistyczne. Model ten jednak charakteryzuje się dobrym dopasowaniem do danych rzeczywistych. Zgodnie z nim średniorocznie liczba pracujących pozostanie w zasadzie na stałym poziomie i podlegać będzie nieznacznym wahaniom sezonowym. Taki wynik nie jest wykluczony,
biorąc pod uwagę spowolnienie gospodarcze w latach 2008−2009.
Metody mechaniczne (metody tendencji rozwojowej czy wygładzania wykładniczego), choć są bardzo interesujące i często dostarczają dość dobrych wyników, nie uwzględniają innych zmiennych determinujących dane zjawisko. Popyt na pracę czy liczba pracujących zależy od poziomu płac oraz wielkości
wytworzonego produktu. Zatem zmiany w poziomie płac i PKB będą determinowały dynamikę popytu na pracę.
Sylwia Roszkowska
100
Wykres 8
Prognoza liczby pracujących i właściwości prognostyczne modelu ADL (w tys.)
2700
2600
2500
2400
2300
2200
2100
2000
1900
Prognoza liczby pracujących
2013Q2
2012Q2
2011Q2
2010Q2
2009Q2
2008Q2
2007Q2
2006Q2
2005Q2
2004Q2
2003Q2
2002Q2
2001Q2
1700
2000Q2
1800
+/- Błąd standardow y
73,31034
55,63350
2,574952
0,017109
0,007768
0,164631
0,827600
Pierwiastek błędu średniokwadratowego
Średni błąd bezwzględny
Średni błąd procentowy
Współczynnik Theila
udział obciążenia
udział wariancji
udział kowariancji
Wykres 9
Prognoza liczby pracujących w województwie mazowieckim według modelu
z autoregresyjnym rozkładem opóźnień
2700
2500
2300
2100
1900
1700
Liczba pracujących
2013Q2
2012Q3
2011Q4
2011Q1
2010Q2
2009Q3
2008Q4
2008Q1
2007Q2
2006Q3
2005Q4
2005Q1
2004Q2
2003Q3
2002Q4
2002Q1
2001Q2
2000Q3
1999Q4
1999Q1
1500
101
Podstawą przyczynowo-skutkowego modelowania popytu na pracę w województwie mazowieckim jest funkcja popytu na pracę będąca syntezą teorii keynesowskiej i neoklasycznej (por. pkt 2, rozdz. III). Funkcja popytu na pracę przyjmuje następującą postać:
ln(L t ) = α + β ln(w t ) + γ ln(Yt ) + ξ t
(9)
gdzie:
L – liczba pracujących w województwie mazowieckim w okresie t;
w – poziom przeciętnego wynagrodzenia płac realnych w województwie mazowieckim w okresie t;
Y – poziom realnego PKB w województwie mazowieckim w ujęciu kwartalnym w okresie t;
α – stała bez bezpośredniej interpretacji ekonomicznej;
β < 0 – elastyczność popytu na pracę względem płac realnych; gdy β > 0 ,
należy oczekiwać, iż poziom płac nie jest czynnikiem hamującym popyt na
pracę;
γ > 0 – elastyczność popytu na pracę względem realnej produkcji; γ < 0
może być wynikiem procesów restrukturyzacyjnych, wówczas wzrost produkcji
nie przekłada się na wzrost zatrudnienia;
ξ – składnik losowy.
Parametry β oraz γ to elastyczności, zatem informują, o ile procent
zmieni się wielkość popytu na pracę pod wpływem zmian (odpowiednio) płac
czy PKB.
Okazuje się, że w równaniu (9) jeden z oszacowanych parametrów jest nieistotny statystycznie. Z pewnością jest to związane ze współliniowością występującą między zmiennymi objaśniającymi, gdyż współczynnik korelacji liniowej
między nimi wynosi ok. 0,88. Zatem w dalszych analizach objaśniano zmiany
liczby pracujących albo płacami realnymi, albo realnym PKB.
Ponadto równanie (9) zostało zmodyfikowane tak, że włączono do niego
zmienną czasową (trend), zmienne zerojedynkowe (korygujące oszacowania ze
względu na zmiany zależności między liczbą pracujących a zmiennymi objaśniającymi, por. wykresy 5 i 6), zmienne sezonowe oraz opóźnioną zmienną
objaśnianą.
Otrzymano dwie grupy równań. W pierwszej zmienną objaśnianą jest PKB,
w drugiej zaś płace. Dodatkowo w roli regresorów wystąpiły zmienne zerojedynkowe oraz trend. Wyniki estymacji zaprezentowane są w tabelach 3 i 4.
Sylwia Roszkowska
102
Tabela 3
Wyniki estymacji modeli objaśniających zmiany liczby pracujących
w województwie mazowieckim za pomocą zmian PKB
Stała
ln(Y)
ln(Y)*d9903
d9903
model I
-1,680
(-1,328)
0,358
(2,379)
-1,043
(-4,063)
11,639
(4,059)
model II
-5,115
(-2,166)
0,795
(2,692)
-0,806
(-2,818)
9,001
(2,817)
-0,042
(-1,705)
ln(t)
-
d9903*t
-
-
-0,0178
(-0,947)
-0,0016
(-0,095)
0,0003
(0,020)
0,694
(7,927)
0,905
0,887
-3,882
-3,561
2,010
1,119
0,0289
(0,880)
0,0387
(1,406)
0,0370
(1,361)
0,514
(3,774)
0,912
0,893
-3,915
-3,555
1,841
1,819
1999q1 – 2010q2
45
Q1
Q2
Q3
ln(L -1)
R2
Skor. R2
AIC
S.C.
DW
Próba
Liczba obserwacji
model III
-4,141
(-2,509)
0,744
(3,268)
-0,706
(-2,749)
8,593
(2,801)
-0,0060
(-2,183)
0,0258
(0,967)
0,0365
(1,591)
0,0356
(1,555)
0,443
(3,115)
0,916
0,898
-3,962
-3,600
1,781
2,123
L – liczba pracujących, Y – PKB w cenach stałych z 2000 r., t − zmienna czasowa, d9903 – zmienna zerojedynkowa przyjmująca 1 w okresie I kw. 1999 r. – III kw. 2003 r., Q1, Q2, Q3 – zmienne zerojedynkowe przyjmujące wartość 1 kolejno w I, II i III kw.; AIC – kryterium Akaike’a, S.C. – kryterium Schwartza, R2 (skor. R2)
– współczynnik determinacji (skorygowany), DW – statystyka Durbina-Watsona. W nawiasach pod oszacowaniem podano wartości statystyk t-Studenta.
Z zaprezentowanych w tabeli 3 oszacowań funkcji popytu na pracę można
wyciągnąć następujące wnioski:
− Elastyczność liczby pracujących względem realnego PKB jest istotna statystycznie i dodatnia, co zgadza się z teorią makroekonomii. Jednakże w pierwszej
części analizowanego okresu należy spodziewać się ujemnej zależności (por. wykresy 4 i 5), co zostało odzwierciedlone z w oszacowaniu parametru ln(Y)*d9903.
103
− Najlepszy z zaprezentowanych w tabeli 3 jest model III, gdyż charakteryzuje się najwyższym współczynnikiem dopasowania danych teoretycznych do empirycznych i najniższymi kryteriami Akaike’a, a i Schwartza. W oszacowaniach parametrów oraz statystykach bardzo zbliżony do modelu III jest model II. W modelach
tych elastyczność liczby pracujących względem PKB wynosi blisko 0,8. Zatem
wzrost PKB o 1% powodował w analizowanym okresie wzrost liczby pracujących o ok. 0,8%.
− Oszacowanie przy zmiennej czasowej jest na granicy istotności statystycznej
i wynosi (-)0,04, zatem z okresu na okres liczba pracujących przeciętnie w badanym okresie spadała ok. 40 osób.
− Ponadto liczba pracujących w danym kwartale zależała dodatnio i istotnie
statystycznie od liczby pracujących w kwartale poprzedzającym.
Jak już wcześniej wspomniano, nie było możliwe jednoczesne włączenie do
empirycznego modelu popytu na pracę wielkości produkcji oraz poziomu płac ze
względu na wysoki współczynnik korelacji między tymi zmiennymi oraz wynikający z tego problem współliniowości. W tabeli 4 przedstawiono wyniki oszacowań funkcji popytu na pracę w zależności od poziomu przeciętnych płac realnych.
Tabela 4
Wyniki estymacji modelu objaśniającego zmiany liczby pracujących
w województwie mazowieckim za pomocą zmian przeciętnego wynagrodzenia
Stała
ln(w)
ln(w)*d9903
d9903*ln(t)
Q1
Q2
Q3
d0803
d9904
ln(L -1)
R2
Skor. R2
AIC
S.C.
DW
Próba
Liczba obserwacji
statystyka
oszacowanie
t-Studenta
-0,524
-0,932
0,647
4,094
0,0281
4,601
-0,0882
-5,155
-0,0393
-3,512
0,0076
0,669
0,0050
0,397
0,0672
2,474
-0,143
-4,978
0,389
3,205
0,946
0,932
-4,350
-3,948
2,045
4,498
1999q1-2010q2
46
d9904 – zmienna zerojedynkowa przyjmująca 1 w IV kw. 1999 r., d0803 – zmienna zerojedynkowa przyjmująca
1 w III kw. 2008 r. Pozostałe oznaczenia jak do tab. 3.
104
Sylwia Roszkowska
Z zaprezentowanych w tabeli 4 oszacowań funkcji popytu na pracę płyną następujące wnioski:
− Elastyczność pracujących względem płac realnych jest dodatnia, co stoi
w sprzeczności z teorią ekonomii, która sugeruje, iż wzrost płac powinien hamować wzrost popytu na pracę.
− Wydaje się, że dodatnią elastyczność można wytłumaczyć wzrostem gospodarczym po 2003 r. W szczególności po przystąpieniu Polski do struktur UE nastąpiło przyspieszenie wzrostu gospodarczego i pracodawcy zwiększali zatrudnienie, a stawka płac nie była czynnikiem ograniczającym. Ponadto na proces ten
miały wpływ dopłaty oraz unijne środki skierowane do gospodarki polskiej.
− Podobnie jak w wynikach zaprezentowanych w tabeli 3 zmienna czasowa
ma znak ujemny, co wskazuje na spadek liczby pracujących spowodowany innymi czynnikami niż uwzględnione w modelach.
− Opóźniona zmienna objaśniana dodatnio wpływa na modelowaną liczbę
pracujących i rząd wielkości jest zbliżony do zaprezentowanego w tabeli 3.
− Model przedstawiony w tabeli 4 charakteryzuje się dość wysokim skorygowanym współczynnikiem determinacji (blisko 0,93). Innymi słowy, zmiany liczby pracujących zostały objaśnione w ponad 90% przez zmienne wykorzystane
w modelu.
4. Prognozy popytu na pracę
W tej części opracowania zostaną opisane właściwości prognostyczne modeli
zaprezentowanych w pkt. 3, rozdz. III (w szczególności modeli objaśniających
zmiany liczby pracujących zmianami produkcji oraz płac). Ponadto zostanie
przedstawiona wielowariantowa prognoza popytu na pracę w województwie mazowieckim do 2013 r. Przy założeniu różnego tempa wzrostu realnego PKB
i płac realnych opracowano projekcje zmiany liczby pracujących w województwie mazowieckim.
Na wykresie 10 zilustrowane są właściwości prognostyczne modeli I−III oraz
modelu zaprezentowanego w tabeli 4.
Z przedstawionych na wykresie 10 właściwości prognostycznych modeli płynie kilka wniosków. Po pierwsze, najlepsze właściwości prognostyczne (prognoza
ex post) ma model III, który charakteryzuje się najniższym przeciętnym błędem
procentowym − ok. 2,4% oraz najniższym współczynnikiem Theila − ok. 0,015.
Po drugie, model II i III charakteryzują się bardzo zbliżonymi wartościami błędów i nieznacznie odbiegającymi od właściwości modelu I. Po trzecie, model III
charakteryzuje się (por. tab. 3) najwyższym dopasowaniem wśród modeli I–III.
Stąd też w dalszej części opracowania prognozy wariantowe sporządzone zostaną
na podstawie modeli I oraz III.
105
Wykres 10
Właściwości prognostyczne modeli I–III
Model I
2009Q4
2009Q1
2008Q2
2007Q3
2006Q4
2006Q1
2005Q2
2004Q3
2003Q4
2003Q1
2002Q2
2001Q3
2000Q4
2000Q1
1999Q2
2700
2600
2500
2400
2300
2200
2100
2000
1900
1800
1700
+/- Błąd standardowy
73,6565
60,3621
2,8291
udział wariancji
udział kowariancji
0,01719
0,00299
0,10430
0,89271
68,0168
53,9776
2,5370
udział wariancji
udział kowariancji
0,01586
0,00117
0,04055
0,95828
65,5668
51,6170
2,4049
udział wariancji
udział kowariancji
0,01529
0,00097
0,03568
0,96335
Model II
2009Q4
2009Q1
2008Q2
2007Q3
2006Q4
2006Q1
2005Q2
2004Q3
2003Q4
2003Q1
2002Q2
2001Q3
2000Q4
2000Q1
1999Q2
2700
2600
2500
2400
2300
2200
2100
2000
1900
1800
1700
Model III
2009Q4
2009Q1
2008Q2
2007Q3
2006Q4
2006Q1
2005Q2
2004Q3
2003Q4
2003Q1
2002Q2
2001Q3
2000Q4
2000Q1
1999Q2
2700
2600
2500
2400
2300
2200
2100
2000
1900
1800
1700
Sylwia Roszkowska
106
Prognozy będą prowadzone według trzech scenariuszy wzrostu PKB. W pierwszym założono tempo 1% wzrostu PKB (w każdym kwartale, rok do roku), począwszy od III kwartału 2010 r. W drugim przyjęto tempo 3% wzrostu PKB, a w
trzecim tempo w wysokości 5%. Scenariusze pierwszy i trzeci należy uznać za
mało prawdopodobne, zaś scenariusz drugi za najbardziej realistyczny. W tabeli
2A w aneksie oraz na wykresie 11 przedstawiono wyniki prognozy na podstawie
modelu I oraz III.
Wykres 11
Prognozy liczby pracujących w województwie mazowieckim na podstawie
modelu I i III przy założeniu różnego tempa wzrostu PKB (w tys. osób)
2013Q3
2013Q4
2013Q4
3%
2013Q2
2013Q1
2012Q4
2012Q3
2012Q2
2012Q1
2011Q4
2011Q3
2011Q2
2011Q1
1%
2013Q3
Pracujący
2010Q4
2010Q3
2010Q2
2010Q1
2009Q4
2009Q3
2009Q2
2009Q1
2008Q4
2008Q3
2008Q2
3200
3100
3000
2900
2800
2700
2600
2500
2400
2300
2200
2008Q1
Model I
5%
Model III
3400
3200
3000
2800
2600
Pracujący
1%
3%
2013Q2
2013Q1
2012Q4
2012Q3
2012Q2
2012Q1
2011Q4
2011Q3
2011Q2
2011Q1
2010Q4
2010Q3
2010Q2
2010Q1
2009Q4
2009Q3
2009Q2
2009Q1
2008Q4
2008Q3
2008Q2
2200
2008Q1
2400
5%
107
Z zaprezentowanych w tabeli 2A oraz na wykresie 11 prognoz wynika, że
liczba pracujących w województwie mazowieckim będzie rosła do 2013 r. Zmiany liczby pracujących zależą od tempa wzrostu PKB i już przy 1-procentowym
tempie wzrostu należy oczekiwać pozytywnych efektów. Ponieważ elastyczność
liczby pracujących względem produkcji nie jest wysoka w przypadku modelu I, to
zmiany PKB tylko w nieznacznym stopniu będą przekładać się na zamiany liczby
pracujących. Należy oczekiwać jednak, iż na koniec 2013 r. liczba pracujących
w województwie mazowieckim będzie (w zależności od przyjętych założeń) o ok.
10−30% wyższa niż w II kw. 2010 r. Zgodnie z najbardziej prawdopodobnym
scenariuszem można spodziewać się, przy względnie dobrej koniunkturze, wzrostu liczby pracujących w województwie mazowieckim o ok. 450−530 tys. (tj. ok.
19−22%) w porównaniu z okresem bazowym.
Na wykresie 12 przedstawione są właściwości prognostyczne modelu, w którym liczba pracujących w województwie mazowieckim objaśniana jest przez poziom płac realnych w tym województwie (por. tab. 4).
Wykres 12
Właściwości prognostyczne modelu objaśniającego popyt na pracę
płacami realnymi (w tys.)
2700
2600
2500
2400
2300
2200
2100
2000
1900
1800
1700
51,83130
Średni błąd bezwzględny 42,70330
2009Q4
2009Q1
2008Q2
2007Q3
2006Q4
2006Q1
2005Q2
2004Q3
2003Q4
2003Q1
2002Q2
2001Q3
2000Q4
2000Q1
1999Q2
Średni błąd procentowy 1,980939
udział wariancji
udział kowariancji
0,012084
0,000790
0,020430
0,978780
Porównując właściwości modelu z płacami realnymi z modelami I−III należy
odnotować, że ten pierwszy charakteryzuje się względnie lepszymi właściwościami prognostycznymi dla prognozy ex post (niższym średnim błędem procentowym prognozy oraz niższym współczynnikiem Theila).
Należy jednak pamiętać, iż wyestymowana elastyczność liczby pracujących
względem płac realnych jest dodatnia. Wynika to z faktu, iż płace są na polskim
rynku pracy wynikiem kształtowania się produktywności pracy oraz sztywności
Sylwia Roszkowska
108
na rynku pracy (mierzonych stopą bezrobocia). Zakładając, iż w ciągu najbliższych 4 lat zależności te pozostaną niezmienione i elastyczność liczby pracujących względem płac będzie dodatnia (co wydaje się rozsądnym założeniem),
można dokonać wariantowej prognozy liczby pracujących. Można zatem rozpatrywać następujące warianty tempa wzrostu płac – wzrost płac o 0,5% w każdym
kwartale (rok do roku), począwszy od III kw. 2010 r., wzrost o 2% oraz o 4%.
Takie scenariusze wzrostu płac wynikają poniekąd z przyjętych scenariuszy
zmian realnego PKB oraz założenia, iż płace dostosowują się z pewnym opóźnieniem do zmian produkcji. Najbardziej prawdopodobny wariant to wzrost płac
realnych o 2%.
Wariantowe prognozy przedstawione zostały w aneksie w tabeli 3A oraz na
wykresie 13.
Wykres 13
Prognozy liczby pracujących w województwie mazowieckim według
modelu VI przy założeniu różnego tempa wzrostu płac realnych (w tys. osób)
3000
2900
2800
2700
2600
2500
2400
Pracujący
0,5%
2%
2013Q4
2013Q3
2013Q2
2013Q1
2012Q4
2012Q3
2012Q2
2012Q1
2011Q4
2011Q3
2011Q2
2011Q1
2010Q4
2010Q3
2010Q2
2010Q1
2009Q4
2009Q3
2009Q2
2009Q1
2008Q4
2008Q3
2008Q2
2200
2008Q1
2300
4%
Z zaprezentowanych w tabeli 3A projekcji wynika, iż liczba pracujących w województwie mazowieckim będzie wzrastać, a wzrost ten będzie uzależniony od
wzrostu płac realnych. Zgodnie ze scenariuszem najbardziej realistycznym liczba
pracujących w województwie mazowieckim na koniec 2013 r. będzie o ok. 280 tys.
wyższa niż w II kw. 2010 r.
Podsumowując analizy w tej części opracowania, w najbardziej realistycznym
scenariuszu należy spodziewać się przeciętnego tempa wzrostu pracujących na
poziomie 3,5−4% (w przypadku modelu z produkcją) oraz ok. 2,5% (zgodnie
z modelem z płacami) rocznie, co jest wynikiem akceptowalnym.
109
5. Podsumowanie i wnioski
Z prowadzonych w opracowaniu analiz dotyczących prognozy liczby pracujących w województwie mazowieckim na lata 2010−2013 można wyciągnąć kilka
następujących wniosków:
− W analizowanym okresie 1999−2010 liczba pracujących w województwie
mazowieckim charakteryzowała się dość dużą zmiennością, zatem niemożliwe
było skonstruowanie akceptowalnego modelu tendencji rozwojowej (trendu).
− Metody ekstrapolacji, w szczególności metoda Wintersa, wskazują na tendencję wzrostową liczby pracujących w województwie mazowieckim do 2013 r.
− Jeśli chodzi o zależności liczby pracujących od realnego PKB oraz płac realnych, to analizowany okres 1999−2010 nie jest homogeniczny, przy czym można wyróżnić dwa podokresy. W okresie 1999−2003 występowała ujemna zależność między liczbą pracujących i płacami realnymi oraz realnym PKB, a od 2003
r. zależności te były odwrotne.
− Z przeprowadzonych projekcji wynika, iż wzrost produkcji o 1−5% rocznie
będzie przekładał się na wzrost liczby pracujących w województwie mazowieckim.
− Ponadto uzyskano dodatnią elastyczność liczby pracujących względem płac
realnych, co nie jest zgodne z teorią ekonomii. Przyjmując jednak, iż płace są wynikową kształtowania się wydajności pracy oraz sztywności na rynku pracy i ich
zmiany podążają za zmianami realnego PKB, skonstruowano również wariantowe
prognozy oparte na różnych scenariuszach zmian płac realnych.
− Uzyskane wyniki dają zbieżne rezultaty. Przy średniorocznym tempie wzrostu PKB rzędu 3% w latach 2010−2013 należy spodziewać się wzrostu liczby
pracujących w województwie mazowieckim tak, że na koniec 2013 r. liczba pracujących będzie o ok. 20% wyższa niż w II kw. 2010 r., co będzie wynikiem jej
średniorocznego wzrostu o ok. 3,5−4%. Zakładając średnioroczny wzrost płac
realnych o 2%, należy oczekiwać średniorocznego tempa wzrostu pracujących na
poziomie 2,5%.
ANEKS
Tabela 1A
Prognoza liczby pracujących w województwie mazowieckim na podstawie
metody Wintersa i modelu z autoregresyjnym rozkładem opóźnień,
III kw. 2010 r. – IV kw. 2010 r. (tys. osób)
Okres
(metoda Wintersa)
2010-2
2010-3
2010-4
2011-1
2011-2
2011-3
2011-4
2012-1
2012-2
2012-3
2012-4
2013-1
2013-2
2013-3
2013-4
Przyrost absolutny
Przyrost procentowy
2412
2413,295
2417,841
2400,775
2425,048
2438,32
2442,866
2425,8
2450,073
2463,345
2467,891
2450,825
2475,098
2488,37
2492,916
80,91584
3,355
(model z autoregresyjnym
rozkładem opóźnień)
2412
2408,986
2399,838
2391,187
2384,187
2398,849
2395,913
2391,992
2388,174
2394,436
2393,594
2391,848
2389,828
2392,449
2392,255
-19,7454
-0,819
Przyrost pracujących (procentowy i absolutny) w stosunku do I kw. 2009 r.
111
Tabela 2A
Prognozy liczby pracujących w województwie mazowieckim
przy założeniu różnego tempa wzrostu realnego PKB,
1
2412
2438,172
2528,871
2458,980
2481,829
2495,831
2579,407
2501,884
2520,772
2531,954
2614,562
2534,517
2552,626
2563,235
2646,352
Model I
Model III
Przewidywane tempo wzrostu PKB
(rok do roku, w %)
3
5
1
3
2412
2412
2412
2412
2455,347
2472,310
2463,282
2499,485
2559,125
2589,149
2550,483
2604,742
2496,830
2534,517
2467,663
2527,381
2525,954
2569,992
2506,548
2570,462
2562,271
2629,152
2524,203
2628,085
2664,020
2749,701
2597,385
2722,484
2594,746
2689,169
2506,142
2634,663
2621,909
2725,042
2542,536
2676,443
2657,423
2786,517
2559,065
2735,026
2761,376
2913,371
2632,629
2832,617
2688,506
2848,618
2539,88
2740,965
2715,904
2886,183
2576,643
2784,306
2752,167
2950,985
2593,340
2845,193
2859,447
3085,102
2667,864
2946,689
5
2412
2535,508
2659,079
2587,354
2634,729
2734,121
2851,028
2767,112
2814,622
2919,350
3043,508
2953,640
3004,223
3115,947
3248,438
234,3525
447,4471
673,1023
255,8645
534,6889
836,4379
9,72
18,55
27,91
10,61
22,17
34,68
Okres
2010-2
2010-3
2010-4
2011-1
2011-2
2011-3
2011-4
2012-1
2012-2
2012-3
2012-4
2013-1
2013-2
2013-3
2013-4
Przyrost
absolutny
Przyrost
procentowy
Sylwia Roszkowska
112
Tabela 3A
Prognozy liczby pracujących w województwie mazowieckim
przy założeniu różnego tempa wzrostu płac realnych,
Okres
2010-2
2010-3
2010-4
2011-1
2011-2
2011-3
2011-4
2012-1
2012-2
2012-3
2012-4
2013-1
2013-2
2013-3
2013-4
Przyrost
absolutny
Przyrost
procentowy
Przewidywane tempo wzrostu płac realnych
(rok do roku, w %)
0,5
2
4
2412
2412
2412
2439,754
2463,246
2494,379
2484,244
2517,530
2561,835
2439,200
2475,470
2523,826
2479,803
2518,096
2569,184
2474,176
2537,129
2622,074
2505,890
2579,467
2679,184
2455,354
2531,198
2634,166
2494,212
2572,740
2679,423
2487,770
2591,385
2733,756
2519,351
2634,312
2792,971
2468,427
2584,896
2745,915
2507,445
2627,272
2793,042
2500,951
2646,293
2849,659
2532,692
2690,122
2911,376
120,6924
278,1216
499,3763
5,00
11,53
20,70
Część II
BADANIE MAZOWIECKICH PRACODAWCÓW
Rozdział IV
KONDYCJA EKONOMICZNA
I SKŁONNOŚĆ DO TWORZENIA MIEJSC PRACY
PODMIOTÓW WOJEWÓDZTWA MAZOWIECKIEGO
Badanie pracodawców województwa mazowieckiego przeprowadzone w ramach projektu Badanie dotychczasowych trendów społeczno-gospodarczych
oraz opracowanie prognozy zmian zasobów pracy Mazowsza do 2013 r. dostarczyło opinii na temat dotychczasowej i przewidywanej sytuacji ekonomicznej
reprezentowanych przez nich podmiotów, a także planowanych zmian w zatrudnieniu. Analiza otrzymanych wyników pozwoliła na przedstawienie potencjału
ekonomicznego podmiotów funkcjonujących na Mazowszu oraz wskazania możliwości jego zmian w najbliższej przyszłości, przekładających się na zmiany popytu na pracę.
1. Dotychczasowa i przewidywana sytuacja ekonomiczna
Oceny zastanej kondycji ekonomicznej własnych przedsiębiorstw respondenci
dokonali poprzez udzielenie odpowiedzi na trzy pytania umożliwiające subiektywne określenie:
− zmian przychodów firmy w okresie ostatnich trzech lat, ze szczególnym
uwzględnieniem wpływu kierunków realizowanej sprzedaży na rynki zagraniczne
oraz lokalne,
− sytuacji ekonomicznej firmy oraz
− przyczyn niepomyślnej sytuacji ekonomicznej, jeśli wcześniejsza opinia wskazywała na występowanie strat.
W przypadku pierwszej kwestii uczestnicy wywiadów kwestionariuszowych
wypowiadali się proporcjonalnie, to znaczy mniej więcej co trzeci badany wskazał, iż w okresie ostatnich trzech lat przychody firmy wzrosły, utrzymywały się
na stabilnym poziomie lub też zmniejszały się 14 (tab. 1).
__________
14
Wszystkie dane powoływane w rozdziale IV niniejszego opracowania, przedstawione w tabelach i na wykresach pochodzą z badania ilościowego przeprowadzonego w ramach projektu Bada-
116
Jak wynika z danych zawartych w tabeli 1, najczęściej badani wybierali odpowiedź wskazującą na stabilizację przychodów, co może wynikać z obserwowanej jeszcze przed rokiem ograniczonej aktywności ekonomicznej gospodarki.
Generalnie jednak, kondycję ekonomiczną badanych podmiotów należałoby ocenić jako dobrą, ponieważ prawie 70% wszystkich przedstawicieli przedsiębiorstw
nie deklarowało zmniejszenia dochodów przez firmy. Nie zaobserwowano też
istotnych różnic w tym zakresie, wziąwszy pod uwagę podział na podmioty zlokalizowane po lewej i po prawej stronie Wisły. Świadczy to o sprzyjających dotychczasowych uwarunkowaniach działalności gospodarczej w całym województwie mazowieckim, niezależnie od miejsca prowadzonej działalności.
Tabela 1
Ocena zmian wielkości dochodów w okresie ostatnich trzech lat
Kierunek zmian
wielkości dochodów firmy
Rosły
Utrzymywały się
na stabilnym poziomie
Zmniejszyły się
Ogółem
Mazowieckie
częstość
%
335
32,6
379
313
1027
36,9
30,5
100,0
Prawa strona Wisły
częstość
%
179
32,5
204
168
551
37,0
30,5
100,0
Lewa strona Wisły
częstość
%
156
32,8
175
145
476
36,8
30,4
100,0
Rozkład tych odpowiedzi był uzależniony od wielkości firmy. Ponad połowa
dużych przedsiębiorstw wskazywała na wzrost przychodów w ostatnich trzech
latach. W małych i średnich przedsiębiorstwach odsetek ten utrzymywał się na
poziomie ok. 40% − te podmioty w najmniejszym stopniu odczuwały spadek
przychodów w ostatnim okresie. Wzrost przychodów najrzadziej deklarowali
przedstawiciele mikropodmiotów, w których ocenie najczęściej pojawiała się
informacja o spadku przychodów lub ich stabilizacji (po ok. 1/3 firm).
Zmiany przychodów firm mogły być uzależnione od rynków, na których realizowana była sprzedaż wytwarzanych przez przedsiębiorstwa towarów i usług.
W związku z tym respondentów zapytano, czy realizują zamówienia z zagranicy
i jaki odsetek przychodów jest uzyskiwany z eksportu, a także jaki jest udział
sprzedaży na rynek lokalny. 15
Zdecydowana większość badanych wypowiedziała się negatywnie co do możliwości eksportowych firmy (79,8% wszystkich badanych, tj. 820 osób). W takim
__________
nie dotychczasowych trendów społeczno-gospodarczych oraz opracowanie prognozy zmian zasobów
pracy Mazowsza do 2013 r., chyba że będzie zaznaczone inaczej.
15
Za rynek lokalny uznano w tym przypadku obszar powiatu, w którym znajduje się siedziba
firmy.
Kondycja ekonomiczna i skłonność do tworzenia miejsc pracy…
117
samym stopniu dotyczyło to podmiotów zlokalizowanych na obu brzegach Wisły.
Były to w większości firmy duże i średnie. Pojedynczo reprezentowane były mikropodmioty. Może to świadczyć o ograniczonym znaczeniu wymiany międzynarodowej dla kształtowania wielkości przychodów firm zlokalizowanych w województwie mazowieckim, a w konsekwencji dla ich kondycji ekonomicznej (tab. 2).
Tabela 2
Możliwości eksportowe firm
Wyszczególnienie
Tak
Nie
Ogółem
Mazowieckie
częstość
%
207
20,2
820
79,8
1027
100,0
Lewa strona Wisły
częstość
%
96
20,2
380
79,8
476
100,0
Prawa strona Wisły
częstość
%
111
20,1
440
79,9
551
100,0
Trzeba zaznaczyć, że w przedsiębiorstwach realizujących produkcję na eksport stanowi on istotny czynnik kształtujący wielkość przychodów (tab. 3).
Tabela 3
Udział przychodów z eksportu w ogólnych dochodach firmy
Wyszczególnienie
1−5%
6−15%
16−40%
41−100%
Trudno powiedzieć
Ogółem
Mazowieckie
częstość
59
46
49
45
8
207
%
28,5
22,2
23,7
21,7
3,9
100,0
Lewa strona Wisły
częstość
23
26
26
18
3
96
%
23,9
27,1
27,1
18,8
3,1
100,0
Prawa strona Wisły
częstość
36
20
23
27
5
111
%
32,5
18,0
20,7
24,3
4,5
100,0
Tylko mniej niż 1/3 oceniła, że przychody firmy z wymiany zagranicznej mają niewielki wpływ, poniżej 5%, na ich poziom. Były to najczęściej firmy małe
i mikropodmioty. W podmiotach większych udział ten był znacznie wyższy, a prawie 1/4 wskazań dotyczyła wpływu w granicach od 41 do 100%. Najwyższy odsetek obserwowany był głównie w tych przedsiębiorstwach, które zatrudniały
powyżej 250 pracowników. Żadnej odpowiedzi nie potrafiło wybrać 8 osób (3,9%).
Jak wynika z danych zawartych w tabeli 3, zróżnicowanie opinii zależało
również od położenia firmy. Wśród tych, które działały na prawym brzegu Wisły
częściej wpływ eksportu był bardziej ograniczony, ale również częściej był bardzo wysoki. Wśród firm zlokalizowanych w zachodniej części województwa
wpływ przychodów z zagranicy był wprawdzie mniejszy, ale sytuacja pod tym
118
względem bardziej wyrównana, ponieważ uzyskiwał je większy odsetek podmiotów. Może to świadczyć o większej ekspansywności firm położonych na lewym
brzegu Wisły, co jest konsekwencją łatwiejszego dostępu do rynków Europy Zachodniej (brak konieczności przeprawy przez Wisłę).
Niewielka skala wymiany międzynarodowej prowadzonej przez firmy z terenu województwa mazowieckiego spowodowała, że poddano weryfikacji zasięg
ich działania, pytając o udział produkcji/usług trafiającej na rynek lokalny (tab. 4).
Tabela 4
Odsetek produkcji towarów/usług realizowanych na potrzeby rynków lokalnych
Wyszczególnienie
0−10%
11−69%
70−99%
100%
Nie wiem
Ogółem
Mazowieckie
częstość
%
186
18,1
230
22,4
251
24,4
310
30,2
50
4,9
1027
100,0
Lewa strona Wisły
częstość
%
90
18,9
101
21,2
126
26,5
135
28,4
24
5,0
476
100,0
Prawa strona Wisły
częstość
%
96
17,4
129
23,4
125
22,7
175
31,8
26
4,7
551
100,0
Sytuacja pod tym względem była dość zróżnicowana, ale tylko mniej niż co
trzecia firma produkowała wyłącznie na potrzeby lokalne. W większości były to
podmioty zlokalizowane we wschodniej części województwa mazowieckiego, co
potwierdza wcześniejsze obserwacje wskazujące na niewielki wpływ wymiany
międzynarodowej na wielkość przychodów przedsiębiorstw tam zlokalizowanych.
Opinię taką wyrazili przede wszystkim przedstawiciele mikropodmiotów. Tym
niemniej dość znaczny udział produkcji na potrzeby rynków lokalnych w pozostałych przedsiębiorstwach ponownie wskazuje na ograniczone znaczenie wymiany
międzynarodowej w działaniach firm województwa mazowieckiego, niezależnie
od miejsca lokalizacji.
Jak wynika z przeprowadzonej analizy, w ocenie sytuacji ekonomicznej firm
należałoby zwrócić uwagę na dwa czynniki:
− po pierwsze – pozytywną opinię o kształtowaniu się wielkości przychodów,
− po drugie – niewielkie znaczenie eksportu w zmianach ich poziomu i dominację działalności ukierunkowanej na zaspokojenie potrzeb rynków lokalnych.
Wskazane determinanty znalazły odzwierciedlenie w ocenach bezpośrednich,
dotyczących kondycji ekonomicznej badanych podmiotów (tab. 5). Tylko mniej
niż co dziesiąty uczestnik wywiadów kwestionariuszowych uznał, że kondycja ta
jest bardzo dobra. Ponad 81% badanych oceniło ją jako dobrą (przynoszącą zyski)
lub przeciętną (firma nie rozwija się, ale też nie przynosi strat). W tym przypadku
nie wystąpiły istotne różnice w podziale na wielkość podmiotów ze względu na
liczbę zatrudnionych.
119
Tabela 5
Kondycja ekonomiczna firm w opiniach respondentów
Wyszczególnienie
Bardzo dobra, tzn. firma
przynosi zyski i daje
dobre perspektywy
Dobra, tzn. przynoszącą
zyski
Przeciętna, tzn. firma
nie rozwija się, ale też
nie przynosi strat
Pogarszająca się, tzn. firma
zaczyna przynosić straty
Na skraju przepaści
(bankructwa)
Ogółem
Mazowieckie
częstość
%
Prawa strona Wisły
częstość
%
Lewa strona Wisły
częstość
%
87
8,5
40
7,3
47
9,9
466
45,4
246
44,6
220
46,2
371
36,1
217
39,4
154
32,4
92
9,0
47
8,5
45
9,4
11
1027
1,1
100,0
1
551
0,2
100,0
10
476
2,1
100,0
Tylko co dziesiąta osoba wybrała odpowiedź o pogarszającej się sytuacji ekonomicznej firmy, zaledwie 11 respondentów wskazało na możliwość bankructwa.
Zaprezentowane wypowiedzi wskazują na dość ostrożne podejście badanych do
kwestii oceny kondycji ekonomicznej przedsiębiorstw. Jest to zapewne konsekwencją braku znajomości wszystkich „twardych” parametrów ją charakteryzujących. W przypadku badania osiąganych dochodów było to bardziej jednoznaczne.
Analizując tę samą kwestię w podziale na firmy zlokalizowane w powiatach
lewobrzeżnych i prawobrzeżnych, trzeba podkreślić, że zdecydowanie wyżej
kondycję ekonomiczną oceniali przedsiębiorcy, których firmy działały w zachodniej części województwa. W tym przypadku większy był udział ocen bardzo dobrych (9,9%) i dobrych (46,2%). Większy był również odsetek wskazań dotyczących pogarszającej się sytuacji ekonomicznej (9,4%) oraz możliwości bankructwa
(2,1%). Mniej natomiast było opinii wskazujących na przeciętną kondycję ekonomiczną (32,4%). W porównaniu zatem do analogicznych danych ze wschodniej
części województwa mazowieckiego potencjał ekonomiczny części zachodniej
można ocenić jako wyższy, za to łatwiej osiągać straty, a nawet doprowadzić firmę do bankructwa, głównie ze względu na poziom konkurencji.
Jednak ogólnie sytuację w całym regionie można ocenić pod tym względem
pozytywnie, ponieważ odsetek firm, które mają problemy z kontynuowaniem
działalności z sukcesem, należałoby ocenić jako niewielki. W pełni zatem zasadne
wydają się być wnioski o warunkach sprzyjających działalności gospodarczej
występujących na tym obszarze.
120
Najlepiej sytuację ekonomiczną firm oceniały przedsiębiorstwa duże, w których pojawiło się ponad 70% ocen bardzo dobrych i dobrych. Nieco gorzej pod
tym względem było w podmiotach średnich i małych (ok. 60% ocen bardzo dobrych i dobrych). Najgorzej kondycję finansową firm oceniali mikroprzedsiębiorcy, ponieważ udział ocen bardzo dobrych i dobrych był mniej więcej równy odsetkowi ocen przeciętnych i wskazujących na pogarszanie się. Bankructwem
zagrożone były przede wszystkim firmy małe i mikropodmioty. W pozostałych
kategoriach przedsiębiorstw takiej możliwości ankietowani w ogóle nie wybrali.
Z uwagi na to, że 103 osoby spośród całej badanej populacji wskazały na pogarszającą się kondycję ekonomiczną podmiotów lub wręcz możliwość bankructwa, przyjrzyjmy się czynnikom, które mogły doprowadzić do takiej sytuacji.
Stanowili oni ok. 10% badanej zbiorowości. 16 Łącznie uzyskano 274 wypowiedzi.
Decydującym czynnikiem w opiniach badanych był brak pieniędzy u klientów, co w sposób zdecydowany ograniczyło popyt na towary lub usługi (26,6%
wskazań). Najważniejsze było to dla przedsiębiorców małych i mikropodmiotów,
ponieważ skala ich działania jest w sposób bardzo istotny powiązana z tym, co
dzieje się na rynku towarów i usług. Często również działalność takich podmiotów ma charakter niszowy, a co za tym idzie, ograniczenie popytu może intensywnie wpływać na osiągane efekty i konieczność uelastycznia działań. Również
dla średnich i dużych przedsiębiorstw czynnik ten miał istotne znaczenie, bo połowa wskazań pochodziła właśnie od nich. Taka struktura odpowiedzi ma związek głównie z zasięgiem realizowanej produkcji/usług, które zaspokajają przede
wszystkim potrzeby rynków lokalnych.
Prawie 45% odpowiedzi uzasadniających pogorszenie sytuacji ekonomicznej
firm lub zagrożenie bankructwem nawiązywało do ograniczenia zdolności nabywczych gospodarstw domowych (konsumentów), co przede wszystkim podkreślane było przez właścicieli mikropodmiotów, w większości zapewne podmiotów
o charakterze rodzinnym.
Prawie 1/5 deklaracji dotyczyła zbyt dużej konkurencji, a ok. 17% – pogorszenia sytuacji ekonomicznej odbiorców. Opinia ta miała zasadnicze znaczenie dla
średnich firm, chociaż ważna była również dla mikroprzedsiębiorców i małych
podmiotów gospodarczych. W ogóle nie pojawiła się w przypadku dużych podmiotów gospodarczych, które na rynku towarów i usług czują się zawsze pewniej.
Znacznie rzadziej wymieniany był powód pogorszenia płynności finansowej
(6,9% wskazań) oraz braku środków na rozwój firmy (mniej więcej co dziesiąte
wskazanie). Na determinanty te wskazali głównie właściciele mikropodmiotów
i małych przedsiębiorstw, co jest szczególnie zrozumiałe w przypadku ograniczonej dostępności do funduszy. Należałoby jednocześnie podkreślić, że w miarę
badania coraz większych firm czynnik ten był wskazywany rzadziej, a w ogóle
nie dostrzegali go przedstawiciele dużych firm.
__________
16
W przypadku firm prawobrzeżnych było to 48 osób (8,7% zlokalizowanych na prawym brzegu
Wisły), lewobrzeżnych – 55 osób (11,6% firm zlokalizowanych na lewym brzegu Wisły).
121
Nawiązywano również do światowego kryzysu finansowego, którego znaczenie podkreślało ponad 15% respondentów, przy czym najczęściej zwracali na to
uwagę reprezentanci średnich i dużych przedsiębiorstw, prowadzący zapewne
handel zagraniczny. Niewielkie znaczenie tego elementu wynika przede wszystkim z ograniczonego realizowania przez podmioty eksportu.
Wśród innych deklarowanych przez respondentów przyczyn, pojawiających
się jednostkowo (19 wskazań) występowały, takie jak: „jeden ze wspólników jest
również producentem i nie miał odpowiedniej masy produkcyjnej”, „wprowadzono przedstawicieli handlowych, którzy powodowali zbyt duże koszty”, „różnice
kursowe, brak kredytowania moich kontrahentów”, „dopuszczenie przez państwo
do sprzedaży chińskich wyrobów”, „warunki pogodowe”, „nie jest to towar pierwszej potrzeby”, „zwolnienie ludzi z przemysłu, brak pracowników posiadających
odpowiednie kwalifikacje”, „zbyt duża podaż zbyt mały popyt, powierzchnia podażowa”, „zmiana sytuacji na rynku”, „zmiana technologii − klienci stają się samoobsługowi”. Trzeba podkreślić, że powody te zgłaszali głównie respondenci,
których przedsiębiorstwa były zlokalizowane na lewym brzegu Wisły.
W przypadku analizy przestrzennej tej samej kwestii uzyskano 131 wypowiedzi reprezentantów firm zlokalizowanych w powiatach prawobrzeżnych oraz 143
deklaracje z podmiotów położonych na lewym brzegu Wisły. Zauważono przy
tym, że (wykres 1):
− przedstawiciele firm działających w powiatach na prawym brzegu Wisły
częściej zwracali uwagę na występującą dużą konkurencję (21,4% wskazań) oraz
pogorszenie sytuacji ekonomicznej odbiorców (19,1% wskazań);
− przedstawiciele podmiotów działających w powiatach na prawym brzegu
Wisły częściej uzasadniali niekorzystne uwarunkowania ich działania brakiem
środków na rozwój (11,2% wskazań) oraz pogorszeniem płynności finansowej
(5,6% wskazań);
− respondenci z podmiotów działających na prawym brzegu Wisły częściej
podawali pojedyncze powody zaliczone do kategorii „inne” (5,6% wskazań), jak
również mniejszą wagę przykładali do światowego kryzysu finansowego.
Jak wynika z danych zawartych na wykresie 1, dla podmiotów działających
w województwie mazowieckim najistotniejsze jest ograniczenie chęci klientów
do nabywania towarów/usług w następstwie braku środków finansowych. Powód
ten jest podkreślany niezależnie od miejsca prowadzenia działalności gospodarczej. Poza tym, generalnie, nie ma istotnych różnic w opiniach między tymi, którzy prowadzą działalność w powiatach lewobrzeżnych i prawobrzeżnych. Niewielkie zróżnicowanie pozwala jednak na wnioskowanie o większym znaczeniu
dla przedsiębiorców prawobrzeżnych nasilającej się konkurencji, a w powiatach
lewobrzeżnych – kwestii finansowych, wpływających na kondycję ekonomiczną
firmy.
Przyjrzymy się teraz opiniom respondentów co do oczekiwanych uwarunkowań kształtowania sytuacji ekonomicznej reprezentowanych przez nich podmiotów. Analiza została przeprowadzona na podstawie wypowiedzi przedstawicieli
firm, odnoszących się do następujących kwestii:
122
− możliwości rozwoju przedsiębiorstw oraz determinant tego procesu,
− oczekiwanych efektów podjętych działań rozwojowych,
− możliwości ograniczania działalności przedsiębiorstw oraz ich skali i przyczyn.
Wykres 1
Powody niekorzystnej sytuacji ekonomicznej firm w opiniach respondentów (w %)
4
2,3
inne
5,6
6,9
6,9
7
pogorszenie/utrata płynności finansowej
17,5
19,1
16,1
20,1
21,4
18,9
pogorszenie sytuacji ekonomicznej naszych
odbiorców
zbyt duża konkurencja na rynku
6,9
brakuje środków na rozwój firmy
9,1
11,2
26,6
26,7
26,6
klienci nie mają pieniędzy i w mniejszym
stopniu korzystają z moich towarów/usług
15,7
16,8
14,7
światowy kryzys finansowy
0
Powiaty lewobrzeżne N=143
Ogółem - województwo N=274
5
10
15
20
25
30
Powiaty prawobrzeźne N=131
Wszystkich badanych, niezależnie od tego, jaką deklarowali dotychczasową
kondycję ekonomiczną przedsiębiorstwa, zapytano o to, czy przewidywane są w
okresie najbliższych 12 miesięcy działania, związane z rozwojem firmy. Ponad
połowa respondentów wypowiedziała się w tej kwestii pozytywnie (67,5%, tj. 591
osób). W grupie tej byli przede wszystkim reprezentanci firm średnich, dużych
oraz małych (od 73 do 64%). Najrzadziej taką opinię wyrażali przedstawiciele
mikropodmiotów (ok. 50% deklaracji). Pozostali nie widzieli takiej perspektywy,
a tylko 19 uczestników wywiadów kwestionariuszowych (1,9%) nie potrafiło
jednoznacznie wypowiedzieć się na ten temat.
Spośród wszystkich respondentów, którzy odpowiedzieli twierdząco na to pytanie, 309 reprezentowało firmy z siedzibą w powiatach na prawym brzegu Wisły.
Mimo że stanowiły one większość ogólnej liczby badanych podmiotów (52,2%),
123
to jednak ich udział wśród firm zlokalizowanych na prawym brzegu Wisły był
mniejszy aniżeli w powiatach lewobrzeżnych (odpowiednio 56,1% i 59,2%).
Świadczy to o większej ekspansywności przedsiębiorstw położonych w zachodniej części województwa mazowieckiego, popartej większym dotychczasowym
potencjałem gospodarczym.
Różnorodne były kierunki rozwoju deklarowane przez uczestników wywiadów kwestionariuszowych. Uzyskano w tej dziedzinie ogółem 1679 deklaracji.
Najczęściej podkreślano znaczenie większego udziału w rynku (30,3% wskazań).
Ten kierunek działań rozwojowych był tak samo ważny dla wszystkich rodzajów
podmiotów bez względu na wielkość. Niemałe znaczenie dla działań rozwojowych miało również wejście na nowe rynki (19,6% wskazań) oraz wprowadzenie
nowych produktów, co podkreślił prawie co czwarty respondent. Opinię taką wyrażali głównie przedstawiciele firm średnich, a najrzadziej mikropodmiotów. Plany rozwijania działalności firmy w znacznie mniejszym stopniu wiązano z uruchomieniem nowych oddziałów, a także uzyskaniem funduszy unijnych (10−13%
wskazań). Pierwszy kierunek działań rozwojowych preferowały przede wszystkim mikropodmioty oraz firmy małe, gdzie co trzeci przedstawiciel przewidywał
utworzenie nowego oddziału. Pozyskanie środków z Unii Europejskiej jako element rozwojowy dominował w wypowiedziach reprezentantów firm dużych.
Taki rozkład odpowiedzi wskazuje na to, że głównym motorem napędowym
działań rozwojowych firm w województwie mazowieckim jest poszerzenie rynku,
na którym realizują swoją produkcję. Bez mała połowa wszystkich badanych
podkreśliła znaczenie tego czynnika. Jednocześnie firmy te niechętnie tworzą
nowe oddziały, jak również korzystają z funduszy Unii Europejskiej. Jak wynika
z dotychczasowych obserwacji, nie są to najważniejsze determinanty, które decydują o efektach prowadzonej działalności.
Respondenci wskazywali również na cały szereg innych czynników, które
traktowane mogły być jako stymulatory lub przejawy działań rozwojowych
przedsiębiorstw przez nich reprezentowanych. Należały do nich m.in.: inwestycje
(budowa, sprzęt), modernizacja zakładu, zatrudnienie nowych pracowników, poprawa jakości, poprawa sytuacji gospodarczej, poszerzenie specjalności, pozyskanie nowych klientów, reorganizacja, rozwój technologii, większy popyt,
zwiększenie konkurencyjności.
W analizie wypowiedzi badanych w tej samej kwestii, przy uwzględnieniu
położenia geograficznego przedsiębiorstwa, rozkład odpowiedzi był podobny.
Zarówno na lewym, jak i prawym brzegu Wisły najważniejszym czynnikiem
wpływającym na rozwój działających tam firm był większy udział w rynku. 17
Wprowadzenie nowego produktu było kolejnym elementem wpływającym na
rozwój przedsiębiorstw, przy czym dużo częściej znaczenie tego procesu podkreślali respondenci ze wschodniej części województwa mazowieckiego. Oni również uznali, że ważne z analizowanego punktu widzenia jest wejście na nowe rynki, a szczególnie uzyskanie funduszy unijnych. Ci, których firmy zlokalizowane
__________
17
W przypadku firm prawobrzeżnych uzyskano 892 wypowiedzi, a lewobrzeżnych – 791 wskazań.
124
były w zachodniej części regionu, częściej decydowali się na uruchomienie nowych oddziałów.
Przedstawiona analiza świadczy o jednakowym traktowaniu problemu działań
rozwojowych w firmach województwa mazowieckiego, funkcjonujących w różnych warunkach otoczenia. Na szczególne podkreślenie zasługuje jednak to, że
większe nadzieje na wykorzystanie funduszy unijnych jest domeną przedsiębiorstw działających w części wschodniej, zaś inwestycje i modernizacja, a także
uruchamianie nowych oddziałów – w części zachodniej.
Podejmowane przez firmy działania przyczyniające do ich rozwoju zawsze wiążą
się z oczekiwaniami decydentów dotyczącymi zwiększenia przychodów, a w konsekwencji zysków. Dlatego też w wywiadzie kwestionariuszowym zadano pytanie
o szacunkowy wzrost wielkości dochodów oczekiwanych w 2010 r. w związku
z rozwojem firmy. W kwestii tej wypowiedziało się 591 badanych, czyli wszyscy,
którzy przewidywali działania rozwojowe w swoich podmiotach. Spośród tych
uczestników wywiadów kwestionariuszowych, tylko mniej więcej co piąty nie był
w stanie w miarę dokładnie zadeklarować wielkości zwiększających się przychodów. Jest to konsekwencja powiązania procedur rozwojowych w firmach z koniecznością określenia ram finansowych, co jest szczególnie ważne przy ubieganiu się o ich dofinansowanie.
Najczęściej oczekiwana przez respondentów zmiana przychodów firmy, będąca efektem jej rozwoju, mieściła się w granicach od 11 do 20%. Wybrał tę odpowiedź więcej niż co czwarty badany, który uważał, że w wyniku procesów
rozwojowych wzrosną przychody przedsiębiorstwa (tab. 6). Przewidywania takie
snuli respondenci niezależnie od wielkości firmy. Mniej więcej taki sam odsetek
badanych określił wielkość wzrostu przychodów na poziomie 10%, przy czym
opinia taka przeważała wśród przedstawicieli małych i średnich przedsiębiorstw.
Tabela 6
Wzrost przychodów firmy w związku z jej rozwojem
Wyszczególnienie
Do 9%
O 10%
11−20%
21% i więcej
Nie wiem
Ogółem
Mazowieckie
częstość
%
76
12,7
149
25,4
159
26,9
95
16,1
112
18,9
591
100,0
Lewa strona Wisły
częstość
%
32
11,4
73
25,9
75
26,6
48
17,0
54
19,1
282
100,0
Prawa strona Wisły
częstość
%
44
14,2
76
24,6
84
27,2
47
15,2
58
18,8
309
100,0
Można zatem uznać, że oczekiwania respondentów związane z procesami
rozwojowymi ich firm były dość optymistyczne, tym bardziej że ponad 16% badanych zadeklarowało wzrost przychodów o więcej niż 21%. Prawie 1/4 uczest-
125
ników wywiadów kwestionariuszowych reprezentujących mikropodmioty miała
takie przekonanie. Pozostali przedstawiciele firm byli pod tym względem bardziej
ostrożni. Sytuacja ta może znaleźć uzasadnienie w przygotowaniach związanych
z procesami rozwojowymi, w których istotną rolę odgrywa biznes plan z wymaganym oszacowaniem efektów prowadzonych działań.
W analizie przestrzennej, czyli uwzględniającej położenie podmiotów po lewej i prawej stronie Wisły, nie dopatrzono się zasadniczych różnic w rozkładzie
odpowiedzi oceniających efekty działań rozwojowych. Można było jedynie dostrzec, że bardziej optymistyczni byli przedstawiciele firm prawobrzeżnych, gdzie
dwóch badanych wskazało nawet, że w 2010 r. przychody firmy na skutek podjętych prac związanych z jej rozwojem wzrosną nawet o 300%.
Wszystkich uczestników wywiadów kwestionariuszowych, którzy nie zadeklarowali rozwoju firmy, zapytano, czy przewidują w okresie najbliższych 12 miesięcy
spadek przychodów firmy. Było to ogółem 436 osób, z tego 194 respondentów
było przedstawicielami firm położonych na lewym brzegu Wisły, a 242 – na prawym. Większość badanych uznała, że braku akceptacji dla rozwoju firm nie można traktować jako przesłanki dla obniżenia ich przychodów. Zaprzeczyli oni bowiem wystąpieniu takiej możliwości (54,8% wszystkich odpowiadających na to
pytanie, tj. 239 osób). Pozostali (175 osób, tj. 40,1%) uważali, że występuje niebezpieczeństwo obniżenia przychodów firmy. Reprezentowali oni głównie kategorie mikropodmiotów i małych firm. Tylko 22 badanych nie potrafiło wypowiedzieć się na ten temat.
Zdecydowanie bardziej optymistyczni pod tym względem byli przedstawiciele firm położonych w zachodniej części województwa mazowieckiego, ponieważ
aż 55,2% udzielających odpowiedzi na to pytanie nie zadeklarowała obniżenia
przychodów firm. W przypadku firm we wschodniej części województwa odsetek
był mniejszy i wyniósł 54,5%. Może to jeszcze raz wskazywać na lepszą kondycję ekonomiczną firm położonych w lewobrzeżnej części regionu.
Pozostała część uczestników wywiadów kwestionariuszowych uważała, że
w okresie najbliższych 12 miesięcy w firmach może wystąpić spadek przychodów. Deklaracje takie złożyło 73 przedstawicieli podmiotów gospodarczych działających w części lewobrzeżnej województwa mazowieckiego oraz 102 badanych,
których podmioty zlokalizowane były na prawym brzegu Wisły. Stanowili oni
odpowiednio 37,6% i 42,2% wszystkich tych, którzy nie przewidywali działalności rozwojowej w swoich przedsiębiorstwach. Ponadto odpowiednio 7,2% i 3,3%
tej populacji stanowili ci, którzy nie potrafili wypowiedzieć się w tej kwestii. Jak
z tego wynika, bardziej pesymistyczni pod względem możliwości osiągania zadowalających przychodów byli przedsiębiorcy, których firmy działały we wschodniej części regionu. Oni mieli również pełniejsze rozeznanie co do przyszłego
potencjału reprezentowanych przez siebie podmiotów gospodarczych.
Oceniając skalę spadku przychodów w porównaniu do 2009 r., co było
przedmiotem wypowiedzi tylko tych badanych, którzy zadeklarowali ograniczenie wielkości przychodów w okresie najbliższych 12 miesięcy, należy podkreślić,
że prawie 40% respondentów deklarowało poziom od 10 do 19%. Więcej niż co
126
czwarty uczestnik wywiadów kwestionariuszowych uznał, że spadek będzie
większy i osiągnie wielkość miedzy 20 a 30%. Były to głównie opinie przedstawicieli dużych i średnich firm. Jednocześnie co piąty przedsiębiorca (mikropodmioty i firmy małe) był przekonany o jeszcze większym zmniejszeniu poziomu
przychodów firmy w porównaniu do 2009 r. Świadczy to o bardzo niekorzystnej
sytuacji w tych podmiotach i możliwym gwałtownym ograniczeniu ich potencjału
ekonomicznego w najbliższym czasie.
Generalnie tylko lub aż w 17% firm województwa mazowieckiego przewidywano znaczne ograniczenie działalności gospodarczej (175 podmiotów), przy czym
75 z nich znajdowało się w zachodniej części regionu, a 102 – we wschodniej. Zjawisko to dotyczyło zatem przede wszystkim podmiotów z części wschodniej regionu. Ich przedstawiciele podawali znacznie większe liczby charakteryzujące
spadek przychodów, co może wskazywać gorsze warunki działania na tym obszarze.
Przyglądając się wypowiedziom badanych na temat powodów takiej sytuacji,
należy podkreślić, że największą wagę przykładali oni do pogorszenia warunków
ekonomicznych odbiorców (29,1% wskazań). 18 Niemały odsetek wskazań dotyczył spadku popytu (26,4% wskazań). Ponad 55% deklaracji uzasadniało spadek
przychodów w firmach ograniczeniem zapotrzebowania na produkowane towary
lub świadczone usługi. Czynniki te miały znaczenie dla wszystkich firm, niezależnie od ich wielkości. Znacznie mniej istotne w tym przypadku okazało się wystąpienie kryzysu finansowego oraz wzrost konkurencji na rynku (odpowiednio
23,4% i 19,2% wskazań), przy czym ten ostatni czynnik był szczególnie podkreślany przez przedstawicieli mikropodmiotów. Może to wskazywać, że dla kondycji ekonomicznej firm większe znaczenie ma sytuacja na rynku towarów i usług
aniżeli czynniki o charakterze makroekonomicznym. Istotne jest również, że firmy w województwie mazowieckim potrafią sobie radzić z konkurencją występującą na rynku, ponieważ ten czynnik wskazał zaledwie co piąty badany.
Analizując wypowiedzi respondentów na temat ograniczenia przychodów
firm w podziale na zachodnią i wschodnią część regionu, należałoby podkreślić,
że udział poszczególnych determinant był bardzo zbliżony. W firmach zlokalizowanych na prawym brzegu Wisły częściej podkreślano znaczenie czynników
związanych z ograniczeniem popytu, natomiast wśród działających w części zachodniej – wzrost konkurencji. Ponadto ci ostatni wskazywali również częściej
inne powody, np. związane z szarą strefą, wzrostem kosztów czy nasyceniem
rynku towarami przez nich wytwarzanymi.
Wszystkich, którzy uznali, że w ciągu najbliższych 12 miesięcy w ich firmach
wystąpi ograniczenie przychodów, zapytano, czy w związku z tym nastąpi w nich
również ograniczenie skali działalności. W tym przypadku zdecydowana większość wypowiedziała się negatywnie (60% osób). Potwierdziło taką możliwość
tylko ok. 39% badanych (głównie przedstawicieli firm średnich), a jedna osoba nie
potrafiła wyrazić jednoznacznej opinii. Był to przedstawiciel firmy ze wschodniej
__________
18
Uzyskano łącznie 526 odpowiedzi.
127
części regionu. W przypadku odpowiedzi twierdzących ograniczenie skali działania było znaczne. Aż 80% badanych wskazało, że może ono być większe niż 10%
dotychczasowej produkcji lub świadczonych usług, Obawiali się tego głównie
reprezentanci firm najmniejszych. Jeden z respondentów chciał nawet zamknąć
firmę. Był to przedsiębiorca działający po lewej stronie Wisły (mikropodmiot).
Bardziej radykalni w swoich opiniach na ten temat byli przedstawiciele podmiotów zlokalizowanych w zachodniej części województwa, gdzie ponad 42%
respondentów wskazało na konieczność ograniczenia skali działalności. W powiatach wschodnich tylko 37,3% badanych było tego samego zdania. Świadczy to
o zróżnicowanym podejściu przedsiębiorców do możliwości kontynuowania prowadzonej działalności gospodarczej, np. ze względu na konkurencję. W powiatach wschodnich był to jeden z mniej ważnych czynników wpływających na
ograniczenie przychodów firm, natomiast w zachodnich – bardziej istotny. O braku możliwości dalszego prowadzenia działalności gospodarczej w dotychczasowej skali przez przedsiębiorców z zachodniej części województwa świadczyły
również odsetki, jakie podawali na określenie jej zmniejszenia. Były to liczby
zdecydowanie wyższe w porównaniu do deklarowanych przez osoby z firm części
wschodniej regionu.
Ogólnie sytuacja ekonomiczna podmiotów gospodarczych w województwie
mazowieckim jest dobra. Tylko mniej niż co piąta firma może napotykać w przyszłości na trudności w osiąganiu zwiększonych przychodów. Przyjrzyjmy się teraz, czy badane przedsiębiorstwa, stanowiące reprezentatywną populację badawczą podmiotów działających na Mazowszu, charakteryzują się porównywalną do
zadeklarowanej kondycji ekonomicznej skłonnością do tworzenia miejsc pracy
i zatrudniania nowych pracowników. Jest to tym bardziej ważne, że nawet w tych
firmach, w których przewiduje się spadki przychodów, przeważnie nie planuje
się i ograniczenia skali działalności gospodarczej.
2. Tendencje zmian w zatrudnieniu
Większość uczestników wywiadów kwestionariuszowych w ciągu najbliższych
12 miesięcy nie zamierzała zatrudniać żadnych pracowników (51,0%, tj. 524 osoby). Zapytani o tę możliwość byli wszyscy przedstawiciele pomiotów w próbie
badawczej (N=1027). Nieco mniejsza populacja – 476 respondentów (46,3%),
przede wszystkim z firm, które planowały rozwój i należały do przedsiębiorstw
średnich, przewidywała nabór kadr, a 27 badanych nie potrafiło wypowiedzieć się
w tej kwestii jednoznacznie. Podobna do wskazanej była struktura odpowiedzi,
jeśli wziąć pod uwagę położenie geograficzne firm.
Oznacza to, że mimo bardzo dobrych wyników ekonomicznych przedsiębiorstw
w województwie mazowieckim oraz podejmowanych w większości z nich działań
o charakterze rozwojowym, ich skłonność do przyjmowania nowych osób do pracy jest ograniczona. Może to mieć związek z pozytywną oceną dotychczas zatrudnianych pracowników, jak również adekwatnością obsady stanowisk pracy do
128
oczekiwań kadry menedżerskiej i realizowanych przez firmy zadań. Nie różnicuje
tego poglądu potencjał ekonomiczny rozmaitych obszarów Mazowsza. Potwierdza się zatem teza, że w okresach niestabilnej sytuacji ekonomicznej państwa
pracodawcy znacznie częściej utrzymują stan liczebny załogi, nie podejmując
żadnych działań mających na celu jej zmniejszenie lub zwiększenie. Zjawisko to
obserwowano od 2009 r. Przyczyniało się ono do pogorszenia pozycji konkurencyjnej na rynku pracy ludzi młodych, wchodzących w aktywność zawodową.
Wszyscy reprezentanci podmiotów gospodarczych, którzy udzielili twierdzącej odpowiedzi na pytanie o przyjęcie nowych pracowników w najbliższym roku,
zapytani zostali o liczbę pracowników, których zamierzają zatrudnić. Największa
liczba respondentów odpowiedziała, że 2. Był to co trzeci badany spośród tych,
którzy planowali przyjęcia. Poza tym znaczna liczba respondentów zamierzała
zatrudnić od 4 do 10 pracowników (23,7% tej samej populacji). Pozostali deklarowali zróżnicowanie liczby nowo przyjmowanych pracowników – od jednego do
więcej niż 10. Należałoby jednak podkreślić, że takich odpowiedzi było zdecydowanie najmniej − ok. 7% tej samem populacji. Zbliżona struktura dotyczyła
również tych firm, które działały po lewej i prawej stronie Wisły.
Powodami planowanego naboru pracowników, zgodnie z deklaracjami badanych,
którzy zamierzali zatrudnić pracowników, były przede wszystkim (N=1550):
− rozszerzenie działalności na rynku krajowym (24,7% wszystkich wskazań),
− rozbudowa firmy (21% wszystkich wskazań) oraz
− wzrost popytu krajowego na dobra i usługi (18,8% wszystkich wskazań).
Co dziesiąty przedsiębiorca wskazał również na konieczność uzupełnienia
liczby pracowników z powodu płynności kadr i także mniej więcej co dziesiąty
– na potrzebę wykorzystania środków unijnych. Pozostałe przyczyny były wymieniane znacznie rzadziej. Kluczowym czynnikiem było jednak rozszerzenie
prowadzonej działalności na rynku krajowym oraz rozbudowa firmy (odpowiednio 32,1% i 22,1% wszystkich wskazań). 19
W analizie przestrzennej wystąpiły w omawianej kwestii niewielkie różnice
między wypowiedziami przedstawicieli podmiotów gospodarczych funkcjonujących we wschodniej i zachodniej części województwa. Zauważono, że:
− w części zachodniej znacznie bardziej istotnymi powodami w porównaniu do
tych, które deklarowane były przez przedstawicieli firm zlokalizowanych w części
wschodniej, były wszystkie główne determinanty planowanych przyjęć pracowników, a także wzrost popytu zagranicznego na dobra i usługi;
− wśród tych samych badanych mniejsze znaczenie aniżeli w części wschodniej miało korzystanie z funduszy unijnych oraz rozszerzenie działalności na rynku zagranicznym.
Pozyskane wyniki wskazują, że firmy położone na lewym brzegu Wisły w nieco
mniejszym stopniu korzystają ze środków Unii Europejskiej, są częściej firmami
o zasięgu krajowym, wręcz lokalnym, na ich kondycję ekonomiczną wpływa rów__________
19
N=476. Każdy z respondentów mógł wybrać tylko jedną odpowiedź.
129
nież popyt zagraniczny na towary i usługi. Powody przyjmowania nowych pracowników we wszystkich firmach są podobne, bez względu na położenie.
Zaobserwowane zostały również różnice w deklarowanych powodach kluczowych. Podmioty z powiatów prawobrzeżnych wskazały na trzy przyczyny.
Najważniejszą było rozszerzenie prowadzonej działalności na rynku krajowym,
ale porównywalne znaczenie miała rozbudowa firmy i wzrost popytu krajowego
na dobra i usługi (odpowiednio 33,1% i ok. 18%). W przypadku przedsiębiorstw
położonych na lewym brzegu Wisły zdecydowanie dominowały powody uznane
za ważne również przez całą populację badanych, którzy przewidywali konieczność zatrudnienia nowych pracowników (odpowiednio 31,1% i 25,6%). 20
Badając rozkład odpowiedzi na pytanie o kluczowy powód zatrudniania nowych pracowników według wielkości firm, zauważono, że:
− w mikropodmiotach dominował pogląd o dużym znaczeniu rozszerzenia
działalności prowadzonej na rynku krajowym (prawie co trzeci podmiot wskazał
na ten czynnik) oraz wpływie rozbudowy firmy (tak wypowiedział się co czwarty
przedstawiciel tej kategorii firm);
− podobnie było w przypadku małych i średnich podmiotów gospodarczych,
przy czym w porównaniu do mikropodmiotów znacznie rzadziej wymieniana była
przyczyna naboru pracowników ze względu na rozbudowę firmy (odpowiednio co
piąty i mniej niż co piąty przedstawiciel tych kategorii przedsiębiorstw);
− duże firmy częściej wskazywały na determinantę związaną z rozszerzeniem
działalności prowadzonej na rynku krajowym (ponad 40% reprezentantów tych
firm), znaczenie dla nich miało również uzupełnienie liczby pracowników związane z ich przechodzeniem na renty i emerytury.
Jak z tego wynika, dla firm w województwie mazowieckim podstawową przyczyną, która mogłaby wpłynąć na zwiększenie zatrudnienia, jest rozszerzenie prowadzonej działalności na rynku krajowym. Pogląd ten nie ulega zasadniczej zmianie
ani ze względu na położenie geograficzne podmiotów, ani ich wielkość. Oznacza
to występowanie istotnej zależności między wielkością zapotrzebowania na towary/usługi wytwarzane przez nie i możliwością tworzenia nowych miejsc pracy.
Z uwagi na to, że potrzeby zatrudnieniowe firm z województwa mazowieckiego były raczej niewielkie, istotne jest rozpoznanie, jakich pracowników będą
one najczęściej poszukiwać. Ma to również znaczenie dla sytuacji na regionalnym
rynku pracy, ponieważ istotne jest, czy zapotrzebowanie zgłaszane przez pracodawców będzie mogło zostać zrealizowane.
Jak wynika z odpowiedzi uzyskanych w wywiadach kwestionariuszowych,
ogółem firmy na mazowieckim rynku pracy poszukiwać będą 2226 pracowników.
Najwięcej potrzebnych będzie pracowników na stanowiska robotnicze (62,1%)
oraz specjalistów (27,5%). Znacznie rzadziej oferty pracy będą skierowane do
kadry kierowniczej i na stanowiska nierobotnicze (odpowiednio 4,8% i 5,6%).
Zatem na mazowieckim rynku pracy może utrwalić się sytuacja braku odpowied__________
20
W przypadku powiatów wschodnich wypowiadało się 257 osób, a zachodnich – 219.
130
nich pracowników, ponieważ największe potrzeby respondentów dotyczą tej kategorii zasobów, w której występuje największe niedopasowanie podaży pracy
z popytem na nią. Równocześnie znacznie większe problemy pod tym względem
mogą wystąpić w części lewobrzeżnej Mazowsza, w której zapotrzebowanie na
robotników jest znacznie większe w porównaniu do potrzeb podmiotów zlokalizowanych w części prawobrzeżnej (wykres 2), gdzie pracodawcy potrzebują więcej pracowników na stanowiska nierobotnicze i kierownicze.
Zaprezentowana struktura zapotrzebowania na pracowników nie wykazuje bardzo dużego zróżnicowania, tym niemniej z dużą pewnością można twierdzić, że zapotrzebowanie na pracowników zgłaszane przez firmy funkcjonujące w zachodniej
części województwa mazowieckiego jest bardziej związane z ich podstawową działalnością, zaś podmiotów funkcjonujących w części wschodniej Mazowsza – z obsługą i zarządzaniem procesami wytwarzania/świadczenia towarów/usług. Ponadto
skłonność do zatrudniania kadry kierowniczej jest obserwowana przede wszystkim
w dużych przedsiębiorstwach, a poszukiwanie specjalistów i robotników – w mikropodmiotach, przy czym liczba takich pracowników nie przekracza najczęściej 2 osób.
Pracowników na stanowiska nierobotnicze przedsiębiorcy zatrudnią także w mikropodmiotach oraz małych firmach, ale ich liczba również jest dość ograniczona.
Wykres 2
Struktura zapotrzebowanie na pracowników według stanowisk pracy (w %)
5,6
8,3
2,6
stanowiska
nierobotnicze
62,1
60,4
63,9
stanowiska robotnicze
,
stanowiska
specjalistów
27,5
26,2
28,9
4,8
5,1
4,6
stanowiska
kierownicze
0
10
Powiaty lewobrzeźne
20
30
Powiaty prawobrzeźne
40
50
60
70
Ogółem województwo
Wszystkim uczestnikom wywiadów kwestionariuszowych zadano również
pytanie o to, czy zamierzają w okresie najbliższych 12 miesięcy zwolnić pracowników. Pozytywnie w tej kwestii wypowiedziało się zaledwie 11,5% (118 osób),
131
głównie przedstawicieli dużych firm. Należy podkreślić, że tylko 13 respondentów nie udzieliło w tym przypadku jednoznacznej odpowiedzi (1,3% próby badawczej). Ze względu na położenie geograficzne firm (lewy lub prawy brzeg Wisły) nie zaobserwowano żadnego zróżnicowania.
Wszystkie osoby deklarujące chęć zwolnienia pracowników zapytano o przewidywaną liczbę wypowiedzi. Zdecydowana większość respondentów wskazała na
1 lub 2 pracowników (53,4% badanych, tj. 63 osoby). Tylko mniej więcej co dziesiąty uczestnik wywiadów kwestionariuszowych chciał zwolnić ponad 10 pracowników, a prawie co piąty – od 4 do 10. Tylko 10 przedsiębiorców nie potrafiło dokładnie określić liczby pracowników, których chcieliby się pozbyć. W podziale na
podmioty z siedzibą we wschodniej i zachodniej części regionu można zaobserwować następujące prawidłowości:
− podmioty zlokalizowane po prawej stronie Wisły częściej zamierzały zwolnić większą liczbę pracowników niż 1 czy 2,
− podmioty zlokalizowane po lewej stronie Wisły częściej nosiły się z zamiarem zwolnienia tylko 1 lub 2 pracowników.
Może to wskazywać na większe trudności z utrzymaniem stanu liczebnego załogi w części prawobrzeżnej województwa, co prawdopodobnie ma związek
z bardziej ograniczonymi możliwościami rozwoju, deklarowanymi przez te firmy.
Jednak podstawową przyczyną wskazywaną przez badanych były nieodpowiednie
do ich oczekiwań kwalifikacje dotychczas zatrudnianych pracowników, jak również brak efektów pracy adekwatnych do oczekiwań (łącznie 17,8% wszystkich
wskazań). 21 Na takie przyczyny zwolnień pracowników zwracali uwagę przede
wszystkim reprezentanci mikropodmiotów, jak również średnich firm. Poza tym
uczestnicy wywiadów kwestionariuszowych w większości deklarowali:
− spadek popytu krajowego na dobra i usługi (16,6% wszystkich wskazań), co
w większości podkreślali reprezentanci mikropodmiotów i średnich firm oraz
− złą sytuację finansową firmy (12,3%), podkreślaną przez badanych z mikropodmiotów i małych firm.
Najrzadziej natomiast wymieniano prywatyzację (0,1% wskazań), na którą
wskazał jeden przedstawiciel mikropodmiotu. Mniej więcej co dziesiąty badany
uznał ponadto, że ważna jest również sezonowość prowadzonej działalności
(głównie mikropodmioty i firmy średnie), wzrost kosztów pracy (mikropodmioty
i firmy małe) oraz racjonalizacja zatrudnienia. Ten ostatni czynnik pojawił się
przede wszystkim w opiniach przedstawicieli średnich przedsiębiorstw.
Biorąc pod uwagę położenie geograficzne podmiotów, przedstawiciele tych,
które funkcjonowały na prawym brzegu Wisły, zwracali szczególną uwagę na te
same determinanty, które miały znaczenie dla wszystkich respondentów, chociaż
zdecydowanie mniejsze były w ich przypadku problemy związane z brakiem
__________
21
Uzyskano łącznie 416 wskazań, przy czym 204 pochodziły od przedstawicieli podmiotów
położonych w zachodniej częściej województwa, zaś 212 – położonych w prawobrzeżnej części
Mazowsza.
132
spójności między kwalifikacjami pracowników a wymaganiami stanowisk pracy.
Te kwestie były szczególnie ważne dla przedstawicieli firm zlokalizowanych
w części lewobrzeżnej województwa. Poza tym również ci ostatni w większym
stopniu realizowali działalność o charakterze sezonowym, co bezpośrednio
wpływało na konieczność zwolnień pracowników.
Ogółem wszyscy uczestnicy wywiadów kwestionariuszowych uznali, że zwolnionych zostanie 571 pracowników. W podziale na poszczególne stanowiska pracy
największą liczbę zagrożonych utratą pracy stanowili robotnicy (79,3%, tj. 453
osoby), a najmniejszą kadra kierownicza (2,8%, tj. 16 osób). Liczby przewidywanych do zwolnienia specjalistów, pracowników na stanowiskach nierobotniczych
są porównywalne − odpowiednio 48 i 54 osoby, tj. mniej niż co dziesiąty pracownik. Może to wskazywać, że główne powody zwolnień wynikają przede wszystkim
z negatywnej oceny pracy robotników, a w mniejszym stopniu dotyczą pozostałych kategorii pracowników. Dlatego też, zważywszy na wcześniej scharakteryzowane ukierunkowanie zapotrzebowania badanych na poszczególne rodzaje pracowników, jak również zróżnicowanie przestrzenne opinii o przyczynach zwolnień,
uzasadnione są większe potrzeby przedstawicieli firm z powiatów na zachodnim
brzegu Wisły na pracowników działalności podstawowej, a reprezentantów podmiotów położonych na prawym brzegu Wisły – na pracowników kadry kierowniczej. Właśnie bowiem ci ostatni częściej byli niezadowoleni z rezultatów jej pracy,
a rzadziej złe oceny wystawiano robotnikom oraz pracownikom na stanowiskach
nierobotniczych.
Biorąc zatem pod uwagę zarówno odsetek tych respondentów, którzy w tym
samym czasie chcieli przyjąć do pracy nowych pracowników, jak również tych,
którzy nie zamierzali zmniejszać liczebności załogi, z dużą pewnością można
twierdzić, że podmioty w województwie mazowieckim charakteryzują się stabilnością załogi, chociaż częściej będą w najbliższej przyszłości zatrudniać pracowników, aniżeli ich zwalniać. Może to wskazywać na poprawę sytuacji na regionalnym rynku pracy, gdzie zapotrzebowanie na pracowników może okazać się
decydującym czynnikiem ograniczania bezrobocia, pod warunkiem jednak występowania spójności między potrzebami kwalifikacyjnymi pracodawców i umiejętnościami posiadanymi przez osoby poszukujące pracy. Ponadto stabilizacja
załóg w większym stopniu dotyczy podmiotów zlokalizowanych w zachodniej
części Mazowsza.
3. Konkluzje
Przeprowadzone badanie umożliwiło rozpoznanie sytuacji w mazowieckich
podmiotach gospodarczych, pozwoliło na ocenę ich dotychczasowego poziomu
rozwoju gospodarczego oraz poznanie przesłanek dalszego rozwoju. W wyniku
przeprowadzonych analiz można sformułować szereg wniosków o charakterze
generalnym, które są efektem syntezy wniosków szczegółowych.
133
1. Firmy zlokalizowane na Mazowszu na ogół charakteryzują się dobrą sytuacją ekonomiczną, na co wskazuje przede wszystkim ich deklaratywna opinia
o zmianach przychodów w ciągu ostatnich trzech lat. Tylko przedstawiciele niektórych, bardzo nielicznych uznali, że przychody w tym okresie uległy zmniejszeniu, a w pojedynczych przypadkach wskazywali na możliwość bankructwa.
Szczególnie niekorzystna jest pod tym względem sytuacja mikropodmiotów,
wśród których znacznie częściej obserwowano opinie wskazujące na występowanie w przeszłości ograniczenia przychodów. Na podkreślenie zasługuje poza tym
fakt, że dobra sytuacja ekonomiczna nie jest zależna od położenia firmy.
2. Czynnikami w głównym stopniu wpływającymi na kondycję ekonomiczną
i przychody przedsiębiorstw w województwie mazowieckim było zmniejszenie
popytu na produkowane towary/usługi. Pogląd taki reprezentowali wszyscy badani, niezależnie od miejsca, w którym prowadzona była działalność gospodarcza.
3. Mazowieckie podmioty gospodarcze rzadko uczestniczą w wymianie międzynarodowej, a część z nich w ogóle nastawiona jest wyłącznie na zaspokajanie
potrzeb rynku lokalnego. Udział przychodów z eksportu, tylko w niewielkiej liczbie firm był znaczący, zaś odsetek produkcji realizowanej w celu zaspokojenia
potrzeb rynków lokalnych często bardzo duży. W przedsiębiorstwach, w których
realizowany był handel zagraniczny, wpływy z tego tytułu często stanowiły dość
znaczną część przychodu. Tym niemniej tylko w pojedynczych firmach były one
na tyle istotne, by oddziaływać na ich kondycję ekonomiczną.
4. W przyszłości wiele mazowieckich podmiotów zamierza podjąć działania
rozwojowe. Powodem tego jest przede wszystkim chęć zwiększenia udziału w rynku lub wejście na nowe rynki. Rzadziej przyczyną jest budowa nowych oddziałów
firmy, a sporadycznie – korzystanie z funduszy strukturalnych. Opinie takie były
domeną wszystkich, którzy przewidywali rozwój podmiotów, niezależnie od
miejsca lokalizacji przedsiębiorstw. Należy jednak podkreślić, że większe nadzieje na korzystanie z funduszy Unii Europejskiej mieli przedsiębiorcy z części
wschodniej Mazowsza, zaś modernizację i inwestycje, w tym także tworzenie
nowych oddziałów preferowali przedstawiciele firm z terenów zachodnich.
5. Brak procesów rozwojowych w firmach Mazowsza nie jest generalną przesłanką do spadku przychodów i ograniczania działalności gospodarczej. Powodem jest w głównej mierze sytuacja ekonomiczna odbiorców. Firmy obawiają się
również spadku popytu. Jest to pochodna lokalnego zasięgu działania większości
podmiotów. Z uwagi na to, że rzadko uczestniczą one w procesach wymiany międzynarodowej, mniejsze znaczenie ma w tym przypadku wystąpienie kryzysu
finansowego. Firmy zlokalizowane na Mazowszu potrafią sobie również radzić ze
wzrostem konkurencji na rynku towarów i usług. Nie był to bowiem czynnik,
który dominował w uzasadnieniach ograniczenia działalności gospodarczej.
Wskazane opinie nie różnicują istotnie firm ze względu na położenie geograficzne, tym niemniej zmniejszenie popytu miało zasadnicze znaczenie dla firm prawobrzeżnych, a konkurencja – dla lewobrzeżnych.
6. Przeprowadzone badania potwierdziły zróżnicowanie przestrzenne badanego województwa. Zauważalnie większym potencjałem gospodarczym charaktery-
134
zuje się obszar położony w zachodniej części regionu, czyli na lewym brzegu
Wisły. Świadczy o tym wyższa ocena kondycji ekonomicznej podmiotów, jak
i częściej deklarowana chęć do podjęcia działań rozwojowych. Firmy, w których
istotną rolę w kształtowaniu pozycji konkurencyjnej odgrywał eksport, w większości zlokalizowane były na zachodnim brzegu Wisły. Zatem te firmy można
ocenić jako bardziej ekspansywne w porównaniu do działających na wschodnim
brzegu rzeki. Z podobną sytuacją mieliśmy do czynienia w przypadku oceny działań rozwojowych. Pozytywnie w tym zakresie wypowiedzieli się w większości
przedstawiciele podmiotów pochodzący z powiatów lewobrzeżnych. W większości nie przewidywali oni również spadku przychodów z powodu niepodejmowania działań rozwojowych w ich firmach, chociaż często uznawali koniczność
ograniczenia skali działalności. Bardziej obawiali się też konkurencji, która może
być konsekwencją wyższego poziomu zagospodarowania tego obszaru.
Wnioski generalne dotyczące dotychczasowej kondycji ekonomicznej i przewidywanych w tym zakresie zmian znalazły również odzwierciedlenie w działaniach przedsiębiorstw, związanych z naborem lub zwalnianiem pracowników.
W zdecydowanej większości pracodawcy z terenu Mazowsza nie zamierzali
zatrudniać pracowników. Tylko nieliczni w najbliższej przyszłości planowali
przyjąć do pracy nową kadrę (najczęściej 2 osoby), przy czym jako główny powód podawali czynniki związane z rozwojem firmy (rozszerzenie działalności na
rynku krajowym, rozbudowa firmy lub wzrost popytu krajowego na dobra i usługi). Wydaje się, że najmniejsze znaczenie przydawano konieczności uzupełnienia
załogi oraz wykorzystaniu środków unijnych. Zaobserwowane zróżnicowanie
przestrzenne polegało w tej kwestii na zainteresowaniu dodatkowymi pracownikami ze względu na zwiększenie popytu zagranicznego na dobra i usługi (w części zachodniej) oraz wykorzystanie funduszy strukturalnych (w części wschodniej). Natomiast kluczowym powodem zatrudnienia pracowników pozostaje
rozszerzenie działalności na rynku krajowym.
Na mazowieckim rynku pracy najbardziej poszukiwani będą pracownicy na
stanowiska robotnicze. Znacznie mniejszy popyt dotyczy specjalistów, kadry kierowniczej i osób na stanowiska nierobotnicze. Zaporzebowanie na pracowników
zgłaszane przez firmy funkcjonujące w zachodniej części województwa mazowieckiego jest bardziej związane z ich podstawową działalnością, zaś podmiotów
funkcjonujących w części wschodniej Mazowsza – z obsługą i zarządzaniem procesami wytwarzania/świadczenia towarów/usług. Ponadto skłonność do zatrudniania kadry kierowniczej zaobserwowano przede wszystkim w dużych przedsiębiorstwach, poszukiwania specjalistów i robotników – w mikropodmiotach, zaś
pracowników na stanowiska nierobotnicze – w mikropodmiotach oraz małych
firmach, przy czym liczba takich pracowników również była dość ograniczona.
Zwolnienia pracowników w województwie mazowieckim wystąpią w niewielu firmach, szczególnie dużych. Zazwyczaj liczba zwalnianych pracowników nie
przekroczy dwóch osób, przy czym więcej zwolnień przewidują przedsiębiorcy
w firmach prawobrzeżnych. Ma to zapewne związek z deklarowanymi przez nich
bardziej ograniczonymi możliwościami rozwoju. Jednak podstawową przyczyną
135
ograniczenia kadry są nieodpowiednie do potrzeb kwalifikacje dotychczas zatrudnianych pracowników, jak również brak efektów pracy adekwatnych do oczekiwań. Czynniki te miały szczególne znaczenie dla podmiotów działających na lewym brzegu Wisły. Poza tym deklarowane były następujące przyczyny: spadek
popytu krajowego na dobra i usługi oraz zła sytuacja finansowa firmy. Istotnym
czynnikiem kształtującym zapotrzebowanie na pracowników w firmach Mazowsza jest również sezonowość prowadzonej działalności, wzrost kosztów pracy
i racjonalizacja zatrudnienia. Są one szczególnie ważne dla mikropodmiotów oraz
przedsiębiorstw małych, chociaż ostatnia determinanta dominowała wśród tych,
którzy reprezentowali średnie przedsiębiorstwa.
Zwolnienia przede wszystkim obejmą pracowników na stanowiskach robotniczych, a w najmniejszym stopniu kadry kierowniczej.
Biorąc pod uwagę zarówno przyszłe zapotrzebowanie na pracodawców, jak
i przewidywane zwolnienia kadry z dużą pewnością można twierdzić, że podmioty w województwie mazowieckim charakteryzują się stabilnością załogi, chociaż
w najbliższej przyszłości częściej będą zatrudniać pracowników, aniżeli ich zwalniać. Ponadto stabilizacja załóg w większym stopniu dotyczy podmiotów zlokalizowanych w zachodniej części Mazowsza.
Elżbieta Kryńska
Rozdział V
DETERMINANTY ROZWOJU GOSPODARCZEGO
PODMIOTÓW WOJEWÓDZTWA MAZOWIECKIEGO
− OTOCZENIE EKONOMICZNE I BIZNESOWE
Badanie ilościowe obejmujące pracodawców regionu mazowieckiego pozwoliło na zidentyfikowanie podstawowych determinant rozwoju podmiotów gospodarczych znajdujących się w ich otoczeniu ekonomicznym i biznesowym. Wśród
nich znalazły się takie, jak: koniunktura gospodarcza, obciążenia podatkowe, konkurencyjność, sposób finansowania inwestycji, wsparcie przedsiębiorczości przez
władze samorządowe, infrastruktura techniczna oraz instytucje otoczenia biznesowego.
1. Koniunktura gospodarcza
Wyniki badań przeprowadzonych w ramach projektu wskazują, iż przedsiębiorstwa mające swą siedzibę na Mazowszu są mocno uwrażliwione na stan i zmiany
koniunktury gospodarczej, a zwłaszcza popytu na oferowane dobra i usługi. Aż
19,8% przedstawicieli firm wskazało, iż wpływ zmian w popycie na funkcjonowanie przedsiębiorstwa jest bardzo duży, przy czym odsetek ten w firmach zlokalizowanych po prawej stronie Wisły był wyższy, niż wśród mających siedzibę po jej
lewej stronie. Łącznie jako bardzo duży i duży oceniła go ponad połowa badanych
przedsiębiorców (50,9%). Znacznie mniej uznało, iż wpływ zmian w popycie na
funkcjonowanie ich firmy jest mały (8,3%) lub nie ma go w ogóle (7,5%) (tab. 1).
Biorąc pod uwagę niektóre charakterystyki badanych firm w odniesieniu do
siły wpływu zmian, w popycie na funkcjonowanie przedsiębiorstw dało się zauważyć pewne prawidłowości.
Po pierwsze, z punktu widzenia wielkości podmiotu, stosunkowo najsłabszy
wpływ odnotowano w tzw. mikropodmiotach zatrudniających do 9 osób (47,2%
mikroprzedsiębiorców określiło go jako „bardzo duży” lub „duży”), największy
zaś w podmiotach średniej wielkości zatrudniających od 50 do 249 osób (63,7%)
i stosunkowo wysoki w podmiotach dużych (55%).
Determinanty rozwoju gospodarczego podmiotów województwa…
137
Tabela 1 22
Ocena wpływu zmian w popycie na funkcjonowanie przedsiębiorstwa
Ocena
Bardzo duży
Duży
Średni
Mały
Brak wpływu
Ogółem
Mazowieckie
częstość
%
203
19,8
319
31,1
343
33,4
85
8,3
77
7,5
1027
100,0
Lewa strona Wisły
częstość
%
87
18,3
153
32,1
164
34,5
42
8,8
30
6,3
476
100,0
Prawa strona Wisły
częstość
%
116
21,1
166
30,1
179
32,5
43
7,8
47
8,5
551
100,0
Po drugie, wyraźnie widać silne uwrażliwienie na zmiany koniunkturalne
przedsiębiorstw eksportujących swe produkty i wyroby. W zbiorowości tej jako
bardzo duży lub duży wpływ zmian w popycie na funkcjonowanie przedsiębiorstwa określiło 63,3% respondentów, podczas gdy w zbiorowości firm niesprzedających produktów i usług za granicę tylko 47,7%. Taki rozkład odpowiedzi wynika częściowo z okresu, w jakim przeprowadzono badania (pierwsza połowa 2010
r.) − w tym czasie w polskiej gospodarce ujawniały się skutki globalnego kryzysu
gospodarczego lat 2007−2009. Skala udziału przychodów uzyskiwanych z eksportu w firmie nie miała istotnego znaczenia dla siły wpływu zmian w popycie na
funkcjonowanie przedsiębiorstwa, miał natomiast stopień jej powiązania z rynkiem lokalnym.
I tak − po trzecie − stosunkowo najbardziej odporne na wahania popytu okazały się firmy najmocniej związane z rynkami lokalnymi. Udział respondentów
deklarujących bardzo duży lub duży wpływ zmian w popycie na funkcjonowanie
przedsiębiorstwa spośród podmiotów, które całą swoją produkcję kierowały na rynek lokalny, wyniósł 44,2%, podczas gdy ten sam udział w zbiorowości respondentów z firm, które mniej niż 19% kierowały na rynek lokalny, wyniósł 55,9%.
Jak zatem widać, jakkolwiek stopień uwrażliwienia podmiotów mazowieckich
na wahania popytu jest wysoki, to z tego punktu widzenia stosunkowo najbardziej
stabilne są na ogół dobrze rozpoznane rynki lokalne, na których działają mikroprzedsiębiorstwa szybko rozpoznające zmiany zapotrzebowania i elastycznie na
nie reagujące.
Wyniki badań wskazały dalej na pewną bezradność mazowieckich przedsiębiorców wobec silnego uwrażliwienia działalności ich firm na stan i zmiany koniunktury gospodarczej. Świadczy o tym stosunkowo mała liczebność zbiorowości respondentów uznających, iż kierowana przez nich firma może wprowadzić
takie zmiany, które spowodowałyby mniejszą zależność od wahań popytu (143
osoby, czyli 13,9% badanej populacji). Należy zwrócić uwagę, iż odsetek ten był
nieco wyższy w zbiorowości respondentów kierujących firmami zlokalizowanymi
we wschodniej części województwa (15,1%) niż w zachodniej (12,9%).
__________
22
Wszystkie tabele i wykresy zamieszczone w tym rozdziale są opracowaniem własnym autorki.
138
Elżbieta Kryńska
Wśród propozycji zmian, które mogą spowodować mniejszą zależność funkcjonowania przedsiębiorstwa od wahań popytu, respondenci w pierwszym rzędzie
wskazali rozszerzenie działalności, przez co należy rozumieć zwiększenie asortymentu oferowanych produktów i usług oraz restrukturyzację i modernizację
działalności, głównie poprzez zakup nowego wyposażenia, czyli unowocześnienie
procesu wytwarzania i zarządzania. Część respondentów uważa, iż przed wahaniami popytu skutecznie chroni jedynie częściowa lub całkowita zmian profilu
działalności, czyli − jak należy rozumieć − podjęcie jej w sferze całkowicie odpornej na zmiany koniunktury gospodarczej. Charakterystyczne jest, iż stosunkowo mało przedsiębiorców mazowieckich uważa, iż wpływ tych zmian może osłabić obniżenie kosztów działalności, a przez to i cen oraz podniesienie jakości
i atrakcyjności oferty czy reklamy (tab. 2).
Tabela 2
Zmiany mogące spowodować zmniejszenie wpływu zmian w popycie
na funkcjonowanie firmy (N=143)
Zmiany
Rozszerzenie działalności, asortymentu, dodatkowe usługi
Modernizacja, restrukturyzacja, zakup sprzętu
Częściowa lub całkowita zmiana profilu prowadzonej działalności
Obniżenie kosztów działalności i cen sprzedawanych towarów/usług
Podniesienie jakości i atrakcyjności oferty
Zmiana liczby zatrudnionych
Reklama
Częstość
39
32
18
16
12
11
10
%
27,3
22,4
12,6
11,2
8,4
7,7
7,0
2. Obciążenia podatkowe
Mazowieckie podmioty gospodarcze podlegają ustawowym obciążeniom podatkowym z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej. Obciążenia te można
podzielić według różnych kryteriów. Jednym z nich jest tzw. władztwo podatkowe pozwalające wyodrębnić podatki ustalane centralnie oraz podatki (i opłaty)
lokalne. Z punktu widzenia podmiotu gospodarczego wśród podatków ustalanych
centralnie największe znaczenie mają podatki dochodowe (od osób fizycznych
i od osób prawnych), podatek od towarów i usług (VAT) oraz akcyza, a wśród
podatków lokalnych − podatek od nieruchomości, podatek od środków transportu
oraz podatek od czynności cywilnoprawnych.
2.1. Podatki ustalane centralnie
Spośród badanych podmiotów 74,4% było płatnikami podatku dochodowego
od osób fizycznych (PIT), 22,9% podatku dochodowego od osób prawnych (CIT),
91,1% podatku od towarów i usług (VAT), a 5,6% podatku akcyzowego (tab. 3).
139
Tabela 3
Podatki ustalane centralnie płacone przez przedsiębiorstwa
Rodzaj podatku
PIT
CIT
VAT
Akcyza
Mazowieckie
N=1027
częstość
%
764
74,4
235
22,9
936
91,1
58
5,6
Lewa strona Wisły
N=476
częstość
%
343
72,1
116
24,4
428
89,9
30
6,3
Prawa strona Wisły
N=551
częstość
%
421
76,4
119
21,6
508
92,2
28
5,1
W pierwszej kolejności przyjrzyjmy się podatkom dochodowym. Analiza danych zawartych w tabeli 3 wskazuje, iż znakomita większość respondentów
− przedstawicieli firm deklarowała uiszczanie podatku dochodowego od osób
fizycznych, na co pozwalała forma organizacyjno-prawna podmiotu gospodarczego. 23 Płatników PIT było ponad trzykrotnie więcej niż płatników CIT, przy czym
udział tych pierwszych był wyższy wśród firm zlokalizowanych we wschodniej
części województwa (76,4%), niż wśród mających siedzibę w jego części zachodniej (72,1%).
Podatek dochodowy od osób fizycznych płaciły przede wszystkim mikroprzedsiębiorstwa (87,7% spośród nich) i małe firmy (64,3%), ale także średnie (39,2%)
i duże (10%). Odwrotnie kształtowały się udziały płacących podatek dochodowy
od osób prawnych: wśród mikroprzedsiebiorstw było ich 8,8%, a wśród dużych
firm 85%.
Respondenci − płatnicy PIT (zbiorowość licząca 764 osoby) najczęściej rozliczali się na zasadach ogólnych (49,7%) lub według stawki liniowej (38,7%). Zasady
ogólne preferowane były w mikroprzedsiębiorstwach (rozliczało się tak 53,8%
spośród nich), natomiast stawka liniowa w firmach średnich (55%) i w małych
(54,6%). Płatnicy PIT znacznie rzadziej płacili ryczałt ewidencjonowany (7%),
rozliczali się za pomocą karty podatkowej (3,3%), a najrzadziej za pomocą księgi
przychodów i rozchodów (1,3%).
Trzeba dodać, iż 28 badanych przedsiębiorstw (2,7% próby: 21 mikroprzedsiębiorstw i 1 duże) nie płaciło żadnych podatków dochodowych. Ponieważ schemat losowania podmiotów do badania z założenia wykluczał działające w szarej
strefie, należy uznać, iż były to podmioty korzystające ze zwolnień przedmiotowych i podmiotowych.
Respondentów, którzy ponosili poszczególne obciążenia podatkowe, poproszono o ocenę wysokości ich stawek z punktu widzenia działania firmy. Nietrudno
się domyślić, iż znakomita większość respondentów uznała obowiązujące w momencie badania stawki podatków centralnych za zbyt wysokie. Szczególnie wielu
respondentów za zbyt wysokie uznało stawki podatku od towarów i usług (78%
__________
23
W badaniu wzięły udział 563 podmioty prowadzone przez osoby fizyczne wykonujące działalność gospodarczą. Stanowiły one 54,8% próby.
Elżbieta Kryńska
140
płatników VAT) oraz stawki podatku akcyzowego (74,1% płatników akcyzy). Za
zbyt wysokie stawki podatku dochodowego od osób fizycznych uważało 63,2%
płatników PIT, a stawki podatku dochodowego od osób prawnych − 66% płatników CIT (tab. 4). Co ciekawe, z jednym wyjątkiem, nie było różnic między ocenami respondentów z firm zlokalizowanych po lewej i po prawej stronie Wisły.
Tym jednym wyjątkiem był podatek akcyzowy częściej oceniany jako za wysoki
przez przedsiębiorców firm z siedzibą w zachodniej części Mazowsza (76,7%),
niż we wschodniej (71,4%).
Tabela 4
Ocena wysokości stawek podatków centralnych
z punktu widzenia działalności firmy
Podatek
PIT
CIT
VAT
Akcyza
za wysoka
odpowiednia
ogółem
za wysoka
odpowiednia
ogółem
za wysoka
odpowiednia
ogółem
za wysoka
odpowiednia
ogółem
Mazowieckie
częstość
%
483
63,2
281
36,8
764
100,0
155
66,0
80
34,0
235
100,0
730
78,0
206
22,0
936
100,0
43
74,1
15
25,9
58
100,0
Lewa strona Wisły
częstość
%
217
63,3
126
36,7
343
100,0
77
66,4
39
33,6
116
100,0
335
78,3
93
21,7
428
100,0
23
76,7
7
23,3
30
100,0
Prawa strona Wisły
częstość
%
266
63,2
155
36,8
421
100,0
78
65,5
41
34,5
119
100,0
395
77,8
113
22,2
508
100,0
20
71,4
8
28,6
28
100,0
Oceny, iż stawki poszczególnych podatków są za wysokie formułowane był
znacznie częściej przez respondentów reprezentujących mikroprzedsiębiorstwa
i podmioty małe, niż firmy średnie i duże. Na przykład w przypadku VAT udział
ocen takich wśród jego płatników w mikroprzedsiębiorstwach wyniósł 80,9%;
w firmach małych 75,8%, w średnich 69,8%, a w dużych 68,4%.
Respondenci poproszeni zostali również o ocenę uciążliwości rozliczeń poszczególnych podatków, przy czym za rozliczenie uciążliwe przyjęto takie, które
wymaga poświęcenia przez przedsiębiorcę dużego nakładu czasu, wypełnienia
licznych dokumentów i konieczności zgłębienia różnych przepisów oraz ich interpretacji. W świetle wyników badań, za najbardziej uciążliwe dla przedsiębiorców mazowieckich należy uznać rozliczanie podatku akcyzowego oraz podatku
od towarów i usług. Podatek akcyzowy za uciążliwy do rozliczania uznało 50%
jego płatników, zaś VAT 43,5%. Podatki PIT i CIT kłopotliwe były dla 36,1%
płatników tak jednych, jak i drugich (tab. 5).
141
Tabela 5
Ocena uciążliwości rozliczeń podatków centralnych
z punktu widzenia działalności firmy
Podatek
PIT
uciążliwe
nieuciążliwe
ogółem
CIT
uciążliwe
nieuciążliwe
ogółem
VAT uciążliwe
nieuciążliwe
ogółem
Akcyza uciążliwe
nieuciążliwe
ogółem
Mazowieckie
częstość
%
276
36,1
488
63,9
764
100,0
276
36,1
488
63,9
764
100
407
43,5
529
56,5
936
100,0
29
50,0
29
50,0
58
100,0
Lewa strona Wisły
częstość
%
126
36,7
217
63,3
343
100,0
126
36,7
217
63,3
343
100,0
176
41,1
252
58,9
428
100,0
15
50,0
15
50,0
30
100,0
Prawa strona Wisły
częstość
%
150
35,6
271
64,4
421
100,0
150
35,6
271
64,4
421
100,0
231
45,5
277
54,5
508
100,0
14
50,0
14
50,0
28
100,0
Wielkość podmiotu wpłynęła jedynie na rozkład odpowiedzi: oba podatki były częściej oceniane jako uciążliwe w mikroprzedsiębiorstwach i firmach małych
niż podmiotach średnich i dużych.
2.2. Podatki i opłaty lokalne
Podatki i opłaty lokalne uiszczane były przez niemal wszystkich respondentów − nie dokonywało ich tylko 20 badanych (1,9%). Przedsiębiorcy mazowieccy
generalnie oceniali je jako mniej niedogodne niż podatki centralne tak w zakresie
ich wysokości, jak i uciążliwości rozliczeń.
Podatki lokalne jako zbyt wysokie określiło 60,7% respondentów, natomiast
opłaty lokalne za wysokie były dla 57,7% badanych przedsiębiorców (tab. 6).
Jakkolwiek odsetki te są niższe niż w odniesieniu do każdego rodzaju podatku
centralnego, to jednak wskazują, iż ponad połowa badanych nie akceptuje zbyt
wysokiego − ich zdaniem − poziomu należności lokalnych z tytułu prowadzenia
działalności gospodarczej. Na tę ocenę nie miało wpływu jej zlokalizowanie w określonej części regionu. Zauważyć przy tym trzeba, iż jeden respondent uznał iż stawki podatków lokalnych są za niskie, zaś trzech miało tę samą opinię w odniesieniu
do opłat lokalnych.
Ocena wysokości stawek podatków lokalnych zależna była w pewnym stopniu od wielkości firmy respondenta: im większa firma, tym więcej respondentów
uznawało podatki lokalne za zbyt wysokie. Ocena opłat lokalnych natomiast nie
miała związku z wielkością firmy respondenta.
Elżbieta Kryńska
142
Tabela 6
Ocena wysokości stawek podatków i opłat lokalnych z punktu widzenia
działalności firmy
Obciążenie
Podatki
Opłaty
za wysoka
odpowiednia
za niska
za wysoka
odpowiednia
za niska
Mazowieckie
N = 1007
częstość
%
611
60,7
395
39,2
1
0,1
581
57,7
423
42,0
3
0,3
Lewa strona Wisły
N = 470
częstość
%
289
61,5
180
38,3
1
0,2
275
58,5
194
41,3
1
0,2
Prawa strona Wisły
N = 237
częstość
%
322
60,0
215
40,0
0
0
306
57,0
229
42,6
2
0,4
Rozliczenie podatków lokalnych było ocenione jako uciążliwe przez co
czwartego respondenta (dokładnie 24,8%). W tym przypadku zwraca uwagę, iż
częściej ocenę taką formułowali przedsiębiorcy, których siedziba firmy znajdowała
się w zachodniej części województwa (27,2%) niż w części wschodniej (22,7%).
Rozliczenie opłat lokalnych było uciążliwe jedynie dla 17,6% mazowieckich
przedsiębiorców.
2.3. Wpływ systemu podatkowego na działalność firmy
Przedsiębiorcy mazowieccy w znakomitej większości (69,3%) uznali, że istniejący system podatkowy ma istotny wpływ na ograniczenie możliwości rozwoju
firmy. Przeciwnego zdania było 28,7% respondentów, 1,9% nie wyraziło swej
opinii. Rozkład tych odpowiedzi był niemal identyczny w obu badanych obszarach Mazowsza i w podmiotach różnej wielkości. Różnicowało go jedynie miejsce siedziby firmy: wpływ ten częściej dostrzegali reprezentanci firm zlokalizowanych w miastach (71,4%) niż na wsi (66,1%).
System podatkowy ma również bardzo istotne znaczenie dla poziomu zatrudnienia w firmie (uznało tak 62,9% respondentów). Przeciwnego zdania było 37,1%
mazowieckich przedsiębiorców. W tym przypadku zarysowała się pewna różnica
opinii w zależności od lokalizacji: częściej opinię o negatywnym wpływie systemu
podatkowego na poziom zatrudnienia wyrażali przedsiębiorcy z firm położonych
w zachodniej części województwa (64,7%) niż we wschodniej (60,8%).
Istotność wpływu systemu podatkowego na poziom zatrudnienia w firmach najczęściej dostrzegano w mikroprzedsiębiorstwach (65,1%), najrzadziej zaś w firmach
średnich (52,5%).
Dość istotna okazała się również lokalizacja firmy w konkretnej miejscowości: najczęściej opinię taką formułowały firmy mające siedziby w dużych miastach (powyżej 100 tys. mieszkańców) (65,4%), rzadziej w małych miastach (poniżej 100 tys. mieszkańców) (63,4%), a najrzadziej na wsi (59,1%).
Aż 90,9% respondentów dostrzegało konieczność wprowadzenia zmian w systemie podatkowym, aby był on bardziej przyjazny dla przedsiębiorców. Najbardziej
143
pożądaną zmianą byłoby oczywiście obniżenie podatków (na co wskazywało 57%
dostrzegających potrzebę zmian) oraz uproszenie i stabilność przepisów, dających
się jednoznacznie interpretować (tab. 7). Respondenci wskazywali również na
potrzebę obniżenia kosztów pracy (jak należy rozumieć, nie tylko poprzez zmiany
w systemie podatkowym, ale również w zakresie innych obciążeń na rzecz finansów publicznych).
Tabela 7
Proponowane zmiany w systemie podatkowym w celu uczynienia go
bardziej przyjaznym dla przedsiębiorców (N=934)
Zmiany
Obniżenie podatków
Uproszczenie i stabilność przepisów, jednolita interpretacja
Obniżenie kosztów pracy
Wprowadzenie jednolitej stawki PIT, VAT
Inny okres rozliczeń
Ulgi przy zatrudnianiu pracowników, inwestycyjne
Częstość
532
389
109
64
37
33
%
57,0
41,6
11,7
6,9
4,0
3,5
3. Konkurencyjność
Wyniki badań wykazały, iż firmy mazowieckie działają w branżach charakteryzujących się dużą konkurencyjnością, czyli w trudnym otoczeniu rynkowym.
Konkurencyjność w branży, w której działa firma 44,2% respondentów oceniło
jako bardzo wysoką; 45,5% jako raczej wysoką; 8,1% jako raczej niską, a tylko
1,9% jako bardzo niską. Jak z tego widać − dla 89,7% mazowieckich przedsiębiorców (89% z firm położonych w zachodniej części regionu i 90,2% z firm
w jego części wschodniej) wysoka konkurencyjność w branży, w której działają,
jest istotną determinantą funkcjonowania. Konkurencyjność w branży była odczuwana szczególnie dotkliwie przez podmioty mikro, małe i średnie, znacznie
mniej zaś przez firmy duże.
Zauważa się przy tym, iż trudny, konkurencyjny charakter otoczenia rynkowego ma tendencją pogłębiającą, o czym świadczą opinie respondentów dotyczące zmian, jakie zaszły w ostatnich pięciu latach w konkurencji między firmami
w branży, w której działało ich przedsiębiorstwo. W ocenie 76,5% badanych
konkurencja ta zwiększyła się, według 20,1% nie uległa zmianie, a jedynie 2,8%
uznało, iż konkurencja między firmami w branży, w której działało ich przedsiębiorstwo, zmniejszyła się (tab. 8).
Należy zwrócić uwagę, iż oceny te były zróżnicowane w zależności od lokalizacji firmy respondenta. Na zwiększenie konkurencji w branży częściej wskazywali przedsiębiorcy z firm mających swą siedzibę we wschodniej części regionu
(78,8%) niż respondenci z podmiotów zlokalizowanych w jego części zachodniej
(73,9%).
Elżbieta Kryńska
144
Tabela 8
Ocena zmian konkurencji w ciągu ostatnich pięciu lat między firmami w branży,
w której działa firma
Ocena
Zwiększyła się
Zmniejszyła się
Pozostała bez zmian
Trudno powiedzieć
Ogółem
Mazowieckie
częstość
%
786
76,5
29
2,8
206
20,1
6
0,6
1027
100,0
Lewa strona Wisły
częstość
%
352
73,9
14
2,9
110
23,1
0
0,0
476
100,0
Prawa strona Wisły
częstość
%
434
78,8
15
2,7
96
17,4
6
1,1
551
100,0
Zwiększenie konkurencji w branży w ostatnich pięciu latach najbardziej odczuły mikroprzedsiębiorstwa (79,4%) oraz firmy małe (74%) i średnie (73,7%),
najmniej natomiast przedsiębiorstwa duże (65%).
Za główne źródła przewagi konkurencyjnej w branży, w której działa firma,
respondenci uznali umiejętność szybkiego dostosowywania się do potrzeb rynku,
wysoką jakość produktu, markę oraz niski koszt produktu (tab. 9). Interesujące
(choć jednostkowe) były wskazania innych źródeł, do których respondenci zaliczyli takie, jak agresywna walka o klienta, stosowanie dumpingu, długie terminy
płatności, korupcja, wielkość firmy i sprawność personelu.
Tabela 9
Źródła przewagi konkurencyjnej w branży, w której działa firma respondenta
(N-1027)
Źródła przewagi konkurencyjnej w branży*
Umiejętność szybkiego dostosowania się do potrzeb rynku
Wysoka jakość produktu
Marka
Niski koszt produktu
Efektywna dystrybucja
Innowacyjność
Wysokie nakłady na reklamę i strategia marketingowa
Inne
Częstość
861
804
691
648
604
567
499
75
%
83,8
78,3
67,3
63,1
58,8
55,2
48,6
7,3
*Można było wskazać trzy źródła.
Nieco inny rozkład odpowiedzi uzyskano przy pytaniu o źródła przewagi
konkurencyjnej firmy respondenta. W tym przypadku respondenci byli nieco
ostrożniejsi (wskazań było znacznie mniej) i jako najważniejsze źródła przewagi
konkurencyjnej swojej firmy uznali wysoką jakość produktu oraz umiejętność
szybkiego dostosowania się do potrzeb rynku (tab. 10). Zwraca uwagę niskie usytuowanie w hierarchii źródeł przewagi konkurencyjnej swojej firmy innowacyjności, znacznie częściej wskazywanej jako źródło tejże przewagi w branży, w której
działa firma respondenta. Świadczy to − z jednej strony − o dostrzeganiu przez
145
mazowieckich przedsiębiorców znaczenia nowatorskich rozwiązań produktowych
czy procesowych dla poprawy sytuacji na rynku, ale z drugiej − o niskim poziomie ich stosowania we własnej firmie.
Tabela 10
Źródła przewagi konkurencyjnej firmy respondenta (N=1027)
Źródła przewagi konkurencyjnej firmy*
Wysoka jakość produktu
Umiejętność szybkiego dostosowania się do potrzeb rynku
Marka
Niski koszt produktu
Efektywna dystrybucja
Wysokie nakłady na reklamę i strategia marketingowa
Innowacyjność
Inne
Częstość
595
525
369
364
218
178
173
64
%
57,9
51,1
35,9
35,4
21,2
17,3
16,8
6,2
*Można było wskazać trzy źródła.
Wysoką jakość produktu jako źródło przewagi konkurencyjnej swojej firmy
najczęściej wskazywali przedsiębiorcy reprezentujący podmioty małe (60,3%);
umiejętność szybkiego dostosowania się do potrzeb rynku − podmioty duże
(65%); markę − również podmioty duże (50%); niski koszt produktu − podmioty
średnie (42,2%); efektywną dystrybucję − podmioty średnie (25,5%); wysokie
nakłady na reklamę i strategię marketingową − mikropodmioty (19,2%), a innowacyjność − podmioty średnie (25,5%).
Dla większości mazowieckich przedsiębiorstw głównymi konkurentami są prywatne firmy polskie (71,1% respondentów), w znacznie mniejszym stopniu − firmy
zagraniczne (22,9%), a w śladowym − polskie firmy państwowe (3,3%). Zwraca
uwagę, iż zagrożenie działalnością firm zagranicznych jest odczuwane przez stosunkowo większy odsetek firm zlokalizowanych we wschodniej części regionu
(24%), niż w zachodniej (21,6%) (tab. 11).
Tabela 11
Główni konkurenci badanych firm
Główni konkurenci
Polskie firmy państwowe
Polskie firmy prywatne
Firmy zagraniczne
Moja firma nie ma konkurencji
Ogółem
Mazowieckie
częstość
%
34
3,3
730
71,1
235
22,9
28
1027
2,7
100,0
Lewa strona Wisły
częstość
%
15
3,2
343
72,1
103
21,6
15
476
3,2
100,0
Prawa strona Wisły
częstość
%
19
3,4
387
70,2
132
24,0
13
551
2,4
100,0
146
Elżbieta Kryńska
Zagrożenie konkurencją polskich firm prywatnych maleje wraz ze wzrostem
wielkości firmy: największe jest w mikropodmiotach (dla 73,3%) i małych firmach (dla 69,5%), znacznie mniejsze zaś w firmach średnich (dla 65,7%) oraz
dużych (55%). Odwrotnie jest w przypadku zagrożenia konkurencją firm zagranicznych. Firmy zagraniczne są głównymi konkurentami pokaźnego odsetka podmiotów dużych (35%) i średnich (31,4%), a znacznie mniejszego odsetka podmiotów małych (24,6%) i mikro (20,2%). Z natury rzeczy firmy zagraniczne
bardziej zagrażają podmiotom sprzedającym produkcję lub usługi na eksport (33,3%),
niż na rynek wewnętrzny (20,2%).
Mazowieccy przedsiębiorcy często spotykają się z nieuczciwą konkurencją,
taką jak ukrywanie całości lub części działalności konkurentów w szarej strefie,
pozwalające na obniżanie kosztów działalności i wprowadzenie cen dumpingowych, stosowanie zachowań korupcyjnych w celu usprawnienia sprzedaży produktów i usług czy wydłużanie okresów płatności umożliwione pozycją monopolistyczną (w tym przypadku chodzi głównie o wielkie sieci handlowe). Z nieuczciwą
konkurencją spotkało się aż 55,5% respondentów. Odsetek ten był znacznie
większy wśród badanych przedsiębiorców z firm zlokalizowanych w zachodniej
(59,1%) niż we wschodniej (52,4%) części Mazowsza.
Częściej na konkurencję taką napotykają:
− podmioty mikro (56,7%) i małe (57,2%), rzadziej średnie (45,2%) i duże
(40%);
− podmioty zlokalizowane na wsi (56,7%) i w małych miastach (do 100 tys.
mieszkańców) (56%) niż w dużych miastach (powyżej 100 tys. mieszkańców)
(51,2%).
4. Finansowanie inwestycji
Inwestycje, czyli nakłady ponoszone na tworzenie lub odtworzenie majątku
trwałego, doprowadzając do produkcji nowego i ulepszania istniejącego kapitału
rzeczowego, determinują możliwości rozwojowe przedsiębiorstw. Przyczyniają
się bowiem do powiększenia zasobu kapitału rzeczowego potrzebnego do produkcji w przyszłości. Warunkiem podjęcia procesu inwestowania jest dostęp do
źródeł finansowania, których właściwy dobór istotnie wpływa na powodzenie
przedsięwzięcia. Generalnie źródła te podzielić można na własne (takie jak dopłaty wspólników, emisja akcji, zysk zatrzymany, odpisy amortyzacyjne, sprzedaż
zbędnego majątku trwałego) i obce (komercyjne − kredyty i pożyczki oraz niekomercyjne – poręczenia kredytowe, dopłaty do kredytów, dotacje i subwencje)
(Michalak 2007).
Podstawowym źródłem finansowania inwestycji mazowieckich podmiotów
gospodarczych są środki własne firmy, na co wskazało 93,4% respondentów.
Ważne ich uzupełnienie pochodzi ze źródeł obcych, głównie kredytów bankowych (42,9%) i leasingu (29,6%). Obok tego wykorzystywane są środki obce
147
pochodzące z funduszy Unii Europejskiej (7,9%) oraz − w śladowym wymiarze −
środki własne pochodzące z emisji akcji i obligacji (łącznie 1,6%) (tab. 12).
Jednostkowo jako inne źródła finansowania inwestycji respondenci wskazali
np. czynsze, opłaty członków, środki prywatnej firmy, dla której świadczą usługi,
pożyczki z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska czy zasilenia z zagranicy
(z firmy matki).
Tabela 12
Źródła finansowania inwestycji firmy
Źródła finansowania
inwestycji firmy*
Środki własne
Kredyty bankowe
Leasing
Fundusze Unii Europejskiej
Emisja akcji
Emisja obligacji
Nie inwestujemy
Inne
Mazowieckie
N=1027
częstość
%
959
93,4
441
42,9
304
29,6
81
7,9
10
1,0
6
0,6
5
0,5
8
0,8
Lewa strona Wisły
N=476
częstość
%
449
94,3
204
42,9
139
29,2
35
7,4
3
0,6
2
0,4
2
0,4
5
1,0
Prawa strona Wisły
N=551
częstość
%
510
92,6
237
43,0
165
29,9
46
8,3
7
1,3
4
0,7
3
0,5
3
0,5
* Respondenci mogli wskazać dowolną liczbę źródeł.
Wykorzystanie poszczególnych źródeł finansowania inwestycji pozostaje
w ścisłej zależności od wielkości podmiotu: ze środków własnych najczęściej
korzystają podmioty mikro (94,2%) i małe (93,8), stosunkowo rzadziej zaś średnie (89,2%) i duże (85%). Dokładnie odwrotnie jest z kredytami bankowymi,
które częściej do finansowania inwestycji wykorzystują podmioty duże (55%)
i średnie (56,9%), rzadziej małe (49,2%), a najrzadziej mikroprzedsiębiorstwa
(37%). Leasing najczęściej służy jako źródło finansowania inwestycji w podmiotach średnich (54,9%), a najrzadziej w mikroprzedsiębiorstwach (20,5%). Co ciekawe, środki funduszy Unii Europejskiej jako źródło finansowania inwestycji
najczęściej wykorzystują podmioty duże (aż 35%), następnie średnie (19,6%),
potem małe (10,2%), a w śladowej części mikroprzedsiębiorstwa (3,8%).
Spośród badanych firm 350, czyli ponad 1/3, dokładnie 34,1% (33% mających siedzibę w zachodniej części województwa i 35% z siedzibą w jego części
wschodniej) napotykała na trudności w dostępie do zewnętrznych źródeł finansowania inwestycji. Problemy te wystąpiły w podobnej skali w przedsiębiorstwach
różnej wielkości. Stopień ich występowania różnicowała jedynie lokalizacja firmy: częściej problemy te napotykały podmioty zlokalizowane na wsi (37,1%) niż
w miastach (niezależnie od ich wielkości) (33,3%).
Najczęściej wymienianym przez respondentów problemem z dostępem do
zewnętrznych źródeł finansowania inwestycji była za duża biurokracja i zbyt
skomplikowana procedura pozyskiwania środków. Tak wskazało 26,6% badanej
Elżbieta Kryńska
148
zbiorowości, przy czym odsetek ten był znacznie większy wśród respondentów
z firm mających siedzibę w zachodniej części województwa, gdzie wyniósł
33,8% niż w jego części wschodniej − 20,7% (tab. 13). W następnej kolejności
respondenci wskazywali na trudności z otrzymaniem kredytów bankowych
(22,6%), ogólnie zbyt duże wymagania, jakie należy spełnić, by móc korzystać
z zewnętrznych źródeł finansowania inwestycji (19,1%) oraz niedostępność środków funduszy unijnych (14,6%). Dodatkowo jako problem wymieniono również
wymaganie zbyt dużych zabezpieczeń oraz niedostateczną informację i wysokie
ceny kredytów.
Tabela 13
Rodzaje problemów z dostępem do zewnętrznych źródeł finansowania inwestycji
Problemy
Zbyt duża biurokracja,
zbyt skomplikowana
procedura
Trudności z otrzymaniem
kredytu, problemy
z bankami
Zbyt duże wymagania
Nie przysługują środki z funduszy unijnych, za mała firma
Wymagane zbyt duże
zabezpieczenia
Niedostateczna informacja
Drogie kredyty
Mazowieckie
N=350
częstość
%
Lewa strona Wisły
N=157
częstość
%
Prawa strona Wisły
N=193
częstość
%
93
26,6
53
33,8
40
20,7
79
67
22,6
19,1
33
30
21,0
19,1
46
37
23,8
19,2
51
14,6
23
14,6
28
14,5
34
25
21
9,7
7,1
6,0
14
13
11
8,9
8,3
7,0
20
12
10
10,4
6,2
5,2
Co ciekawe, mimo sporych trudności z dostępem do zewnętrznych źródeł finansowania inwestycji, mazowieccy przedsiębiorcy potrafią się jakoś z nimi uporać. Na pytanie bowiem o to, czy brak dostępu do zewnętrznych źródeł finansowania inwestycji spowodował kiedykolwiek, że firma była zmuszona do rezygnacji
z planów inwestycyjnych, w znakomitej większości odpowiedzieli − nie (73,2%).
Częstotliwość ta była podobna wśród respondentów reprezentujących firmy różnej wielkości, w niewielkim stopniu różnił ją tylko rodzaj i wielkość miejscowości, w których podmioty miały siedziby. Najbardziej niezależne od zewnętrznych
źródeł finansowania inwestycji były firmy zlokalizowane na wsi (76,3%), następnie w miastach do 100 tys. mieszkańców (72,7%), stosunkowo najmniej zaś podmioty mające swą siedzibę w dużych miastach powyżej 100 tys. mieszkańców
(71,7%).
Ta pewnego rodzaju niezależność od zewnętrznych źródeł finansowania inwestycji mazowieckich przedsiębiorców świadczy − po pierwsze − o wysokiej
randze środków własnych jako źródła finansowania inwestycji oraz − po drugie
− o umiejętności dostosowywania się do trudnych warunków.
149
5. Wsparcie przedsiębiorczości przez władze samorządowe
Jedynie 209, czyli ok. 1/5 badanych przedsiębiorców mazowieckich (dokładnie 20,4%) 20% usytuowanych po lewej stronie Wisły i 20,8% po prawej stronie
Wisły) uważało, iż władze samorządowe w jakikolwiek sposób wspierają przedsiębiorczość na obszarze swojego działania. Zauważa się pewną zależność oceny
działań władz samorządowych od wielkości firmy respondenta: najrzadziej opinie
takie formułowali respondenci − przedstawiciele mikroprzedsiębiorstw (17,5%),
najczęściej zaś firm średniej wielkości (32,4%).
Respondentów dostrzegających wsparcie przedsiębiorczości przez władze
samorządowe poproszono o wskazanie znanych im form takiego wsparcia. Analizując częstość wskazań respondentów, formy te można z grubsza podzielić na
cztery grupy.
Grupę pierwszą stanowią formy najczęściej wymieniane przez mazowieckich
przedsiębiorców, obejmujące działalność programowo-informacyjną władz
samorządowych. Było to:
− posiadanie strategii rozwoju danego obszaru (powiatu lub gminy) (wskazane przez 60,3% respondentów) oraz
− informowanie przedsiębiorców o działaniach na rzecz wspierania przedsiębiorczości (58,9%).
W odniesieniu do tej drugiej formy zwraca uwagę, iż częściej wymieniali ją
przedsiębiorcy, których firma była zlokalizowana w zachodniej części regionu
(63,6%) niż w jego części wschodniej (54,5%) (tab. 14). Wynika stąd ważny
wniosek, iż podmioty zlokalizowane po prawej stronie Wisły, czyli we wschodniej części województwa mają mniej lub/i gorszy dostępy do źródeł informacji
o działaniach na rzecz wspierania przedsiębiorczości.
Drugą grupę form wspierania przedsiębiorczości stanowiły działania organizacyjne. W dalszej kolejności respondenci wskazywali bowiem na:
− współtworzenie i wspomaganie działania organizacji wspierających przedsiębiorczość (45%) oraz
− pomoc przy rozpoczynaniu prowadzenia działalności gospodarczej (44%;
częściej respondenci z firm zlokalizowanych we wschodniej części województwa
niż z firm funkcjonujących w jego części zachodniej).
Trzecia grupa form wspierania przedsiębiorczości przez władze samorządowe
jest związana z aspektami finansowymi działalności gospodarczej. Są to takie
formy, jak:
− stosowanie ulg i zwolnień podatkowych (39,7% wskazań, przy liczniejszych
wskazaniach w firmach zlokalizowanych w zachodniej części regionu − 37,4% niż
we wschodniej − 33,6%);
− przekazywanie terenów uzbrojonych pod działalność gospodarczą (36,8%;
w tym przypadku liczniejsze były wskazania przedsiębiorców z firm zlokalizowanych po prawej stronie Wisły − 39,1% niż po lewej − 34,3%) oraz
150
Elżbieta Kryńska
− ustalanie na poziomie niższym niż maksymalny lokalnych podatków
(35,4%) i opłat (34,9%).
W czwartej grupie form wspierania przedsiębiorczości przez władze samorządowe respondenci wskazali na:
− wsparcie instytucjonalne w postaci tworzenia stref przemysłowych (32,5%),
− istnienie specjalnych stref ekonomicznych (23,4%) oraz
− tworzenia inkubatorów przedsiębiorczości (20,1%).
Na tę ostatnią formę zdecydowanie częściej wskazywali respondenci z firm
zlokalizowanych we wschodniej części województwa (26,4%) niż w zachodniej
(13,1%).
Tylko 8,1% respondentów wskazało, iż władze samorządowe tworzą fundusze
poręczeniowo-pożyczkowe.
Tabela 14
Formy wsparcia przedsiębiorczości przez władze samorządowe
na obszarze swojego działania
Formy wsparcia przedsiębiorczości
przez władze samorządowe
Posiada strategię rozwoju powiatu/gminy
Informuje przedsiębiorców o działaniach
na rzecz wspierania przedsiębiorczości
Współtworzy i wspomaga działania organizacji wspierających przedsiębiorczość
Pomaga przy rozpoczynaniu prowadzenia
działalności
Stosuje ulgi i zwolnienia podatkowe
Przekazuje uzbrojone tereny pod działalność gospodarczą
Ustala podatki lokalne na poziomie niższym niż maksymalny
Ustala opłaty lokale na poziomie niższym
niż maksymalny
Tworzy strefy przemysłowe
Istnieją Specjalne Strefy Ekonomiczne
Tworzy inkubatory przedsiębiorczości
Inne formy
Tworzy fundusz poręczeniowo-pożyczkowy dla przedsiębiorców
Mazowieckie
N=299
60,3
Lewa strona
Wisły N=99
61,6
Prawa strona
Wisły N=110
59,1
58,9
63,6
54,5
45,0
44,4
45,5
44,0
39,7
40,4
43,4
47,3
36,4
36,8
34,3
39,1
35,4
37,4
33,6
34,9
32,5
23,4
20,1
12,4
34,3
30,3
22,2
13,1
9,1
35,5
34,5
24,5
26,4
15,5
8,1
8,1
8,2
Wśród innych form wspierania przedsiębiorczości przez władze samorządowe
respondenci wskazywali przede wszystkim na refundacje i inne rodzaje wsparcia
z urzędu pracy przy zatrudnianiu osób bezrobotnych, ale także na takie, jak: poprawna obsługa firmy przez organy samorządowe, zlecanie prac przez administrację samorządową, objęcie patronatem przez urząd miasta, promocja lokalnych
151
firm i organizacja spotkań biznesowych, a w jednym przypadku stwierdzono:
„gmina nie przeszkadza”.
Wykorzystanie wszystkich form wsparcia przedsiębiorczości przez władze samorządowe ocenić można generalnie jako niewielkie. Według deklaracji respondentów najczęściej wykorzystywane były formy wsparcia zaliczone do grupy trzeciej (związane z finansowymi aspektami działalności gospodarczej), a zwłaszcza
ustalane na poziomie niższym niż maksymalny lokalne podatki (19,1% deklarujących znajomość form wsparcia) oraz opłaty (15,3%). Obie te formy częściej wykorzystywali przedsiębiorcy z firm zlokalizowanych w zachodniej części województwa niż we wschodniej.
Stosunkowo często wykorzystywano również informacje o działaniach na
rzecz wspierania przedsiębiorczości (12,9% wskazań; znacznie więcej, bo 18,2%
wskazań respondentów z firm zlokalizowanych w zachodniej części regionu niż
działających w jego części wschodniej − 8,2%), ulgi i zwolnienia podatkowe
(12,4%) oraz inne formy (12%), a wśród nich zwłaszcza refundacje i inne rodzaje
wsparcia z urzędu pracy przy zatrudnianiu osób bezrobotnych.
Znacznie rzadziej korzystano z działań organizacji wspierających przedsiębiorczość (8,1%) i z pomocy na rozpoczęcie prowadzenia działalności gospodarczej (6,2%) (tab. 15). Pozostałe formy wsparcia przedsiębiorczości przez władze
samorządowe wykorzystywane były sporadycznie.
Tabela 15
Wykorzystywanie przez firmy form wsparcia przedsiębiorczości
przez władze samorządowe
Wykorzystywanie form wsparcia
przedsiębiorczości przez władze samorządowe
Podatki lokalne na poziomie niższym
niż maksymalny
Opłaty lokale na poziomie niższym niż maksymalny
Informacja przedsiębiorców o działaniach
na rzecz wspierania przedsiębiorczości
Ulgi i zwolnienia podatkowe
Inne formy (jakie)
Działania organizacji wspierających
przedsiębiorczość
Pomoc przy rozpoczynaniu prowadzenia działalności
Strategia rozwoju powiatu/gminy
Uzbrojone tereny pod działalność gospodarczą
Strefy przemysłowe
Inkubatory przedsiębiorczości
Fundusz poręczeniowo-pożyczkowy
dla przedsiębiorców
Specjalne strefy ekonomiczne
Mazowieckie
N=299
Lewa strona Prawa strona
Wisły
Wisły
N=99
N=110
19,1
15,3
21,2
16,2
17,3
14,5
12,9
12,4
12,0
18,2
15,2
9,1
8,2
10,0
14,5
8,1
6,2
2,9
2,9
2,4
1,4
11,1
4,0
4,0
1,0
2,0
0,0
5,5
8,2
1,8
4,5
2,7
2,7
1,0
1,0
0,0
2,0
1,8
0,0
Elżbieta Kryńska
152
6. Infrastruktura techniczna
W obszarze infrastruktury technicznej podstawowymi determinantami działalności firm mazowieckich są następujące jej elementy (tab. 16):
− sieci teleinformatyczne zapewniające dostęp do telefonu stacjonarnego i Internetu (79,5% wskazań respondentów),
− sieć drogowa (79,3%) oraz
− sieci telefonii komórkowej (79,5%).
Tabela 16
Elementy infrastruktury technicznej istotne z punktu widzenia działalności firmy
Elementy infrastruktury
technicznej
Sieć drogowa
Sieć kolejowa
Porty lotnicze
Porty rzeczne
Sieci teleinformatyczne zapewniające dostęp do telefonu
stacjonarnego i Internetu
Sieci telefonii komórkowej
Inne
Mazowieckie
N=1027
częstość
%
814
79,3
90
8,8
79
7,7
20
1,9
816
791
10
79,5
77,0
1,0
Lewa strona Wisły Prawa strona Wisły
N=476
N=551
częstość
%
częstość
%
372
78,2
442
80,2
36
7,6
54
9,8
32
6,7
47
8,5
7
1,5
13
2,4
375
365
5
78,8
76,7
1,1
441
426
5
80,0
77,3
0,9
Pozostałe elementy infrastruktury, takie jak np. porty lotnicze czy sieć kolejowa mają dla mazowieckich firm znaczenie nieporównanie mniejsze. Co ciekawe, struktura tych wskazań jest bardzo zbliżona wśród respondentów reprezentujących podmioty zlokalizowane tak w zachodniej, jak we wschodniej części
Mazowsza.
Wśród innych elementów infrastruktury technicznej istotnych dla działalności
firmy respondenci wymieniali takie, jak: sieć energetyczna, wodociągi i kanalizacja, komunikacja lokalna (w tym komunikacja miejska), parkingi i miejsca parkingowe, sieć urzędów celnych i usługi pocztowe.
Biorąc pod uwagę wielkość firmy reprezentowanej przez respondenta, zauważa się, iż:
− sieć drogowa najczęściej wymieniana była przez respondentów z firm średnich (84,3%), najrzadziej z firm dużych (60%), które z kolei stosunkowo najczęściej wskazywały sieć kolejową (15%) i porty lotnicze (30%);
− istotność portów lotniczych wzrastała wraz z wielkością firmy, podobnie
było z istotnością sieci telefonii komórkowej oraz sieciami teleinformatycznymi
zapewniającymi dostęp do telefonu stacjonarnego i Internetu.
Respondentów poproszono dalej o ocenę stopnia rozwoju elementów infrastruktury technicznej w powiecie, w którym ma siedzibę ich firma. Wyniki tej
153
oceny zamieszczono w tabeli 17. Analiza zebranych danych pozwala na wyciągnięcie następujących wniosków:
− przedsiębiorcy mazowieccy za najgorzej rozwinięty element infrastruktury
technicznej na obszarach swego działania oceniają sieć drogową (łącznie 65,4%
ocen negatywnych), wskazany wcześniej jako jeden z najistotniejszych dla działania firmy;
− jako źle lub słabo rozwinięta oceniona została także sieć kolejowa (łącznie
38,4% ocen negatywnych); zauważmy przy tym, iż 18,2% respondentów działało
na obszarach, gdzie sieć ta nie występowała w ogóle, na co częściej wskazywali
respondenci z firm zlokalizowanych we wschodniej części regionu (20,8%) niż
w zachodniej (16%);
− za najlepiej rozwinięty element infrastruktury technicznej respondenci ocenili sieć telefonii komórkowej (łącznie 90,1% ocen pozytywnych), a następnie
sieci teleinformatyczne zapewniające dostęp do telefonu stacjonarnego i Internetu
(łącznie 76,8% ocen pozytywnych);
− mazowieccy przedsiębiorcy mają bardzo mocno ograniczony dostęp do portów lotniczych (brak takiej infrastruktury w powiecie, w którym ma siedzibę firma zadeklarowało 66,3% respondentów) i portów rzecznych (73,6%).
Tabela 17
Ocena elementów infrastruktury technicznej w powiecie,
w którym ma siedzibę firma (N=1027)
technicznej
Sieć drogowa
Sieć kolejowa
Porty lotnicze
Porty rzeczne
Sieci teleinformatyczne zapewniające dostęp do telefonu stacjonarnego i Internetu
Ocena
źle
słabo
dobrze
bardzo
dobrze
21,1
13,2
5,8
8,1
44,3
25,2
6,5
3,4
30,8
27,7
11,9
4,1
3,8
5,4
3,2
0,6
Brak
infrastruktury
0,0
18,2
66,2
73,6
4,1
1,3
18,5
8,3
60,1
55,1
16,7
35,0
0,1
0,1
Nie
wiem
0,0
10,3
6,3
10,2
0,5
0,3
Oceny elementów infrastruktury technicznej różniły się nieco w zależności od
lokalizacji przestrzennej siedziby firmy w przypadku sieci drogowej, kolejowej
oraz portów lotniczych i rzecznych (wykres 1). Generalnie zarówno sieć drogowa,
jak i sieć kolejowa oraz porty lotnicze i rzeczne były lepiej oceniane przez respondentów z firm mających siedzibę w zachodniej części województwa niż
w jego części wschodniej. Natomiast rozkład ocen rozwoju sieci teleinformatycznych zapewniających dostęp do telefonu stacjonarnego i Internetu oraz sieci
telefonii komórkowej respondentów z firm po obu stronach Wisły był niemal
identyczny.
Elżbieta Kryńska
154
Wykres 1
Ocena elementów infrastruktury technicznej w powiecie,
w którym ma siedzibę firma w zależności od jego usytuowania
po lewej lub po prawej stronie Wisły
a) sieć drogowa
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
źle
słabo
lewa strona Wisły
dobrze
bardzo dobrze
prawa strona Wisły
b) sieć kolejowa
30
25
20
15
10
5
0
źle
słabo
Lewa strona Wisły
dobrze
bardzo dobrze
Prawa strona Wisły
c) porty lotnicze
14
12
10
8
6
4
2
0
źle
słabo
Lewa strona Wisły
dobrze
bardzo dobrze
Prawa strona Wisły
d) porty rzeczne
12
10
8
6
4
2
0
źle
słabo
Lewa strona Wisły
dobrze
Prawa strona Wisły
bardzo dobrze
155
Zdaniem mazowieckich przedsiębiorców, elementem infrastruktury wymagającym w pierwszej kolejności poprawy jest sieć drogowa, na co wskazało 59,3%
respondentów, przy czym odsetek ten był znacznie wyższy wśród przedsiębiorców firm mających swą siedzibę we wschodniej części regionu (61,5%) niż zlokalizowanych w jego części zachodniej (56,7%). Znacznie mniej respondentów
wskazało na potrzebę poprawy w pierwszej kolejności sieci kolejowej (9,1%;
również częściej wskazywali na to przedstawiciele firm położonych po prawej
stronie Wisły) i − nadspodziewanie dużo w świetle na ogół pozytywnych ocen jej
rozwoju − sieci teleinformatycznych zapewniających dostęp do telefonu stacjonarnego i Internetu (7,5%) (tab. 18).
Tabela 18
Elementy infrastruktury technicznej wymagające poprawy w pierwszej kolejności
technicznej
Sieć drogowa
Sieć kolejowa
Sieci teleinformatyczne zapewniające do-stęp do telefonu stacjonarnego i Internetu
Inne
Porty lotnicze
Porty rzeczne
Mazowieckie
N=1027
częstość
609
93
%
59,3
9,1
77
23
19
13
6
7,5
2,2
1,9
1,3
0,6
Lewa strona
Wisły
N=476
częstość
%
270
56,7
41
8,6
37
11
7
8
3
7,8
2,3
1,5
1,7
0,6
Prawa strona
Wisły
N=551
częstość
%
339
61,5
52
9,4
40
12
12
5
3
7,3
2,2
2,2
0,9
0,5
Respondenci rzadko wskazywali na potrzebę poprawy dostępu i funkcjonowania portów lotniczych i rzecznych oraz sieci komórkowych. W tym ostatnim
przypadku chodzi zapewne o to, iż sieć ta jest dostatecznie rozwinięta, aby zaspokoić potrzeby mazowieckich przedsiębiorców.
Wśród elementów infrastruktury technicznej wymagającej poprawy w pierwszej kolejności mazowieccy przedsiębiorcy zdecydowanie najczęściej wskazywali
sieć drogową. Określając działania na rzecz tejże poprawy, wymieniali: remonty
dróg (29,5% respondentów, znacznie częściej respondenci z firm zlokalizowanych we wschodniej, niż w zachodniej części regionu); budowa i rozbudowa nowych dróg, mostów, obwodnic (16,2%); budowa dodatkowej infrastruktury drogowej: chodników, parkingów, sygnalizacji świetlnej, oznakowania drogowego
(4,9%) oraz budowa autostrad i dróg ekspresowych (3,7%). Na konieczność poprawy dostępu do sieci teleinformatycznych wskazało 6,2% respondentów (tab. 19).
Elżbieta Kryńska
156
Tabela 19
Działania na rzecz poprawy elementów infrastruktury technicznej
Działania na rzecz poprawy
infrastruktury technicznej
Remonty dróg
Budowa i rozbudowa nowych
dróg, mostów, obwodnic
Budowa autostrad i dróg ekspresowych
Budowa dodatkowej infrastruktury drogowej, chodników, parkingów, sygnalizacji,
oznakowania drogowego
Lepszy dostęp do sieci teleinformatycznych
Remonty linii kolejowych,
więcej linii kolejowych i pociągów, więcej przystanków
kolejowych
Inne
Mazowieckie
N=1027
częstość
%
303
29,5
N=476
N=551
częstość
%
częstość
%
119
25,0
184
33,4
166
16,2
73
15,3
93
16,9
38
3,7
15
3,2
23
4,2
50
4,9
24
5,0
26
4,7
64
6,2
33
6,9
31
5,6
9
54
0,9
5,3
3
21
0,6
4,4
6
33
1,1
6,0
7. Instytucje otoczenia biznesowego
Instytucje otoczenia biznesowego mają za zadanie wspieranie działalności gospodarczej na wszystkich jej etapach (Filipiak, Ruszała 2009).
Respondentów zapytano o instytucje otoczenia biznesowego funkcjonujące
w powiecie. Najbardziej znanymi mazowieckim przedsiębiorcom instytucjami
otoczenia biznesowego były banki, które wskazało 99% respondentów oraz
ośrodki szkoleniowo-doradcze (67,2%). W znaczącym odsetku respondenci wiedzieli również o istnieniu agencji rozwoju regionalnego (55,9%), funduszy pożyczkowych (50,2%), izb gospodarczych (46,7%) oraz stowarzyszeń i fundacji
wspierających przedsiębiorczość (41,7%). Śladowe istnienie lub/i wiedza o nich
dotyczyła jednostek Krajowego Systemu Usług dla Małych i Średnich Przedsiębiorstw (KSU) 24 (8,8%), centrów transferu technologii (5,2%) oraz izb rzemieślniczych i cechów rzemiosł (1,5%) 25 (tab. 20).
__________
24
Krajowy System Usług dla Małych i Średnich Przedsiębiorstw (KSU) skupia grupy organizacji
świadczących usługi dla przedsiębiorców i osób, które planują założenie własnej działalności gospodarczej. Jednostki KSU świadczą usługi informacyjne dotyczące prowadzenia działalności gospodarczej oraz możliwości uzyskania zewnętrznych źródeł jej finansowania.
25
W analizie pominięto odpowiedzi „nie wiem”.
157
Tabela 20
Znane respondentom instytucje otoczenia biznesowego funkcjonujące w powiecie
Instytucje otoczenia biznesowego
Banki
Ośrodki szkoleniowo-doradcze
Agencje rozwoju regionalnego
Fundusze pożyczkowe
Izby gospodarcze
Stowarzyszenia i fundacje wspierające
przedsiębiorczość
Fundusze poręczeń kredytowych
Inkubatory przedsiębiorczości
Parki technologiczne
Jednostki KSU
Centra transferu technologii
Inne
Izby rzemieślnicze, cechy rzemiosł
Mazowieckie
N=1027
częstość
%
1017
99,0
690
67,2
574
55,9
516
50,2
480
46,7
428
334
196
142
90
53
37
15
41,7
32,5
19,1
13,8
8,8
5,2
3,6
1,5
Lewa strona
Wisły N=476
częstość
%
471
98,9
313
65,8
257
54,0
235
49,4
214
45,0
201
141
80
67
41
24
16
6
42,2
29,6
16,8
14,1
8,6
5,0
3,4
1,3
Prawa strona
Wisły N=551
częstość
%
546
99,1
377
68,4
317
57,5
281
51,0
266
48,3
227
193
116
75
49
29
21
9
41,2
35,0
21,1
13,6
8,9
5,3
3,8
1,6
Wśród znanych innych instytucji otoczenia biznesu respondenci wymieniali,
takie jak: dobrowolne zrzeszenia przedsiębiorców, kluby biznesu, biura pomagające ubiegać się o środki unijne, firmy leasingowe, oddziały doradztwa rolniczego, starostwa, stowarzyszenie księgowych; urząd miasta, urząd pracy, Naczelną
Organizację Techniczną, lokalne grupy działania, a nawet urząd skarbowy.
Znajomość instytucji otoczenia biznesowego funkcjonujących w powiecie
można zatem ocenić jako dostateczną, natomiast stopień korzystania z ich usług
jako niewielki, czego dowodem są dane zamieszczone w tab. 21. Najczęściej −
z natury rzeczy − respondenci korzystali z banków (86,1%) i to wielokrotnie, następnie z ośrodków szkoleniowo-doradczych (29%).
Korzystanie z usług pozostałych instytucji otoczenia biznesowego w powiecie
było wręcz śladowe. Tak należy ocenić kontakty np. z izbami gospodarczymi,
które wskazało 63 (6,1%) respondentów, czy ze stowarzyszeniami i fundacjami
wspierającymi przedsiębiorczość − 43 (4,2%) respondentów. A były to i tak nasilone kontakty w świetle danych o wykorzystywaniu usług agencji rozwoju regionalnego (30 respondentów; 2,9% badanych), inkubatorów przedsiębiorczości (15;
1,5%) czy jednostek KSU (7; 0,7%). Dodać trzeba, iż z funduszy pożyczkowych
skorzystało jedynie 54 mazowieckich przedsiębiorców (5,3% badanych), a z funduszy poręczeń kredytowych 36 (3,5%) (tab. 21).
Niska skłonność do korzystania przez mazowieckich przedsiębiorców z usług
instytucji otoczenia biznesowego działających w powiecie jest zapewne wynikiem niekorzystnej oceny stopnia ich rozwoju. W opinii respondentów przeważają bowiem oceny negatywne. Notę bardzo dobrą i dobrą wystawiło łącznie 14,6%
respondentów, a złą i bardzo złą aż 38,1%.
Elżbieta Kryńska
158
Tabela 21
Korzystający z usług instytucji otoczenia biznesowego w powiecie
Korzystający z usług instytucji
otoczenia biznesowego
Stowarzyszenia
i fundacje wspierające przedsiębiorczość
jeden raz
dwa razy
trzy i więcej razy
ogółem
Izby
jeden raz
gospodarcze
dwa razy
trzy i więcej razy
ogółem
Agencje rozwoju jeden raz
regionalnego
dwa razy
trzy i więcej razy
ogółem
Inkubatory przed- jeden raz
siębiorczości
dwa razy
trzy i więcej razy
ogółem
Parki
jeden raz
technologiczne
dwa razy
trzy i więcej razy
ogółem
Centra transferu
jeden raz
technologii
dwa razy
ogółem
Jednostki KSU
jeden raz
dwa razy
ogółem
Ośrodki szkolejeden raz
niowo-doradcze
dwa razy
trzy i więcej razy
ogółem
Fundusze
jeden raz
pożyczkowe
dwa razy
trzy i więcej razy
ogółem
Fundusze
jeden raz
poręczeń
dwa razy
kredytowych
trzy i więcej razy
ogółem
Mazowieckie
N=1027
częstość
19
9
15
43
17
15
31
63
14
7
9
30
6
6
3
15
1
1
6
8
2
2
4
1
6
7
55
91
152
298
29
17
8
54
24
7
3
36
%
1,9
0,9
1,5
4,2
1,7
1,5
3,0
6,1
1,4
0,7
0,9
2,9
0,6
0,6
0,3
1,5
0,1
0,1
0,6
0,8
0,2
0,2
0,4
0,1
0,6
0,7
5,4
8,9
14,8
29,0
2,8
1,7
0,8
5,3
2,3
0,7
0,3
3,5
Lewa strona
Wisły
N=476
częstość
%
7
1,5
6
1,3
7
1,5
20
4,2
2
0,4
8
1,7
13
2,7
23
4,8
7
1,5
4
0,8
6
1,3
17
3,6
3
0,6
4
0,8
2
0,4
9
1,9
1
4
5
0,2
0,8
1,1
1
1
0,2
0,2
1
1
25
38
74
137
11
8
1
20
6
3
3
13
0,2
0,2
5,3
8,0
15,5
28,8
2,3
1,7
0,2
4,2
1,3
0,6
0,6
2,7
Prawa strona
Wisły
N=551
częstość
%
12
2,2
3
0,5
8
1,5
23
4,2
15
2,7
7
1,3
18
3,3
40
7,3
7
1,3
3
0,5
3
0,5
13
2,4
3
0,5
2
0,4
1
0,2
6
1,1
1
0,2
2
3
2
1
3
1
5
6
30
53
78
161
18
9
7
34
18
4
0,4
0,5
0,4
0,2
0,5
0,2
0,9
1,1
5,4
9,6
14,2
29,2
3,3
1,6
1,3
6,2
3,3
0,7
23
4,1
cd. tabeli na następnej stronie
Korzystający z usług instytucji
Banki
jeden raz
dwa razy
trzy i więcej razy
ogółem
jeden raz
dwa razy
trzy i więcej razy
ogółem
Inne
Mazowieckie
N=1027
częstość
115
107
657
884
4
3
13
21
%
11,2
10,4
64,0
86,1
0,4
0,3
1,3
2,0
Lewa strona
Wisły
N=476
częstość
%
56
11,8
52
10,9
294
61,8
405
85,1
1
4
5
0,2
0,8
1,1
159
Prawa strona
Wisły
N=551
częstość
%
59
10,7
55
10,0
363
65,9
479
86,9
4
0,7
2
0,4
9
1,6
16
2,9
Należy podkreślić, iż oceny pozytywne znacznie rzadziej formułowane były
przez przedsiębiorców z firm znajdujących się w zachodniej części województwa
mazowieckiego (łącznie 12,6% ocen bardzo dobrych i dobrych) niż we wschodniej (łącznie 16,4% ocen bardzo dobrych i dobrych). Złe i bardzo złe oceny respondenci z firm po obu stronach Wisły wyrażali z podobną częstością (tab. 22).
Tabela 22
Ocena stopnia rozwoju instytucji otoczenia biznesowego w powiecie, w firma ma siedzibę
Ocena
Bardzo dobrze − instytucji jest dużo, każdy może
uzyskać wsparcie
Dobrze − liczba instytucji jest wystarczająca
Średnio − można uzyskać
wsparcie, ale trzeba
długo szukać odpowiedniej instytucji
Źle − instytucji jest mało
i trudno uzyskać wsparcie
Bardzo źle − praktycznie
nie ma w powiecie takich
instytucji
Ogółem
Mazowieckie
częstość
%
Lewa strona Wisły
częstość
%
Prawa strona Wisły
częstość
%
30
2,9
18
3,8
12
2,2
120
11,7
42
8,8
78
14,2
485
47,2
234
49,2
251
45,6
258
25,1
124
26,1
134
24,3
134
1027
13,0
100,0
58
476
12,2
100,0
76
551
13,8
100,0
Oceny stopnia rozwoju instytucji otoczenia biznesowego w powiecie zależne
były od wielkości podmiotu respondenta. Generalnie im podmiot był mniejszy,
tym rzadziej formułowane były oceny pozytywne, a częściej negatywne.
Bardzo duże zróżnicowanie ocen instytucji otoczenia biznesowego w powiecie wystąpiło też w zależności od lokalizacji siedziby danej firmy. Respondenci
z firm mających swą siedzibę na wsi wystawili łącznie 12,4% ocen pozytywnych
Elżbieta Kryńska
160
i 40,2% negatywnych, respondenci z firm zlokalizowanych w miastach mniejszych, do 100 tys. mieszkańców − 12,9% pozytywnych i 41,4% negatywnych, zaś
przedsiębiorcy z firm usytuowanych w dużych miastach (powyżej 100 tys. mieszkańców) − 27,6% ocen pozytywnych i tylko 17,3% ocen negatywnych. Świadczy
to niewątpliwie o słabszym dostępie do instytucji otoczenia biznesowego firm
mających swą siedzibę na wsi i w mniejszych miejscowościach, a także o braku
informacji o nich.
Respondentów średnio i negatywnie oceniających stopień rozwoju instytucji
otoczenia biznesowego w powiecie 877 osób zapytano, czy widzą konieczność
ich rozbudowy. Ponad 3/4 z nich (666 osób, czyli 75,9% badanej zbiorowości)
dostrzegało taką potrzebę. Na konieczność rozbudowy instytucji otoczenia biznesowego w powiecie wskazywali najczęściej respondenci reprezentujący mikroprzedsiębiorstwa (77,9%), rzadziej małe i średnie firmy (odpowiednio: 74% i 73,3%),
najrzadziej zaś podmioty duże (57,1%).
Dla mazowieckich przedsiębiorców najlepszym sposobem rozbudowy instytucji
otoczenia biznesowego w powiecie byłoby ułatwienie dostępu do nich głównie poprzez zwiększenie ich liczby, za czym opowiedziało się 33,3% badanych. Częściej
potrzebę taką formułowali przedsiębiorcy z firm usytuowanych po prawej stronie
Wisły (36%), niż po lewej (30,3%). Ponad 1/4 badanych (26,9%) oczekiwałaby
większego wsparcia dla firm, czyli poszerzenia katalogu ofert pomocy. Część z nich
oczekiwałaby również większego dostępu do informacji o instytucjach i formach
wsparcia dla przedsiębiorstw (16,2%), doradztwa różnego typu (14,7%) oraz pomocy
w dostępie do zewnętrznych źródeł finansowania (10,2%) (tab. 23).
Tabela 23
Sposoby rozbudowy instytucji otoczenia biznesowego w powiecie
Sposoby rozbudowy instytucji
Większy dostęp do instytucji, więcej
takich instytucji
Większe wsparcie da firm
Większy dostęp do informacji o instytucjach i formach wparcia
Doradztwo
Bardziej rozreklamowane instytucje
z otoczenia biznesu
Pomoc w dostępie do zewnętrznych
źródeł finansowania
Pomoc w organizacji szkoleń
Pomoc w nawiązywaniu współpracy
między podmiotami gospodarczymi
Mniejsza biurokracja, uproszczenie
procedur
Mazowieckie
N=666
Lewa strona
Wisły
N=310
częstość
%
Prawa strona
Wisły
N=356
częstość
%
częstość
%
222
179
33,3
26,9
94
79
30,3
25,5
128
100
36,0
28,1
108
98
16,2
14,7
57
46
18,4
14,8
51
52
14,3
14,6
72
10,8
37
11,9
35
9,8
68
33
10,2
5,0
25
15
8,1
4,8
43
18
12,1
5,1
21
3,2
10
3,2
11
3,1
11
1,7
6
1,9
5
1,4
161
8. Wnioski i rekomendacje
1. Działalność mazowieckich podmiotów gospodarczych jest silnie zdeterminowana wahaniami koniunktury wyrażającymi się zmianami w popycie na dobra i
usługi na rynkach produktów. Obserwuje się, iż wpływ wahań koniunkturalnych
na funkcjonowanie przedsiębiorstw jest większy w firmach mających siedzibę we
wschodniej części województwa niż zlokalizowanych w jego części zachodniej.
Wpływ ten jest stosunkowo słabszy w firmach najmniejszych, silnie powiązanych
z rynkami lokalnymi, na których na ogół występuje popyt na dobra i usługi
pierwszego rzędu (podstawowe), charakteryzujący się niską elastycznością cenową i dochodową (np. popyt na podstawowe artykuły żywnościowe). Większy jest
natomiast wpływ wahań koniunkturalnych na funkcjonowanie przedsiębiorstw
średnich i dużych, zwłaszcza tych, które znaczną część swej produkcji i usług
sprzedają za granicę.
Badania wykazały, iż przedsiębiorcy mazowieccy są w znaczącym odsetku
bezradni wobec tego zjawiska, rzadko formułując propozycje działań osłabiających uwrażliwienie funkcjonowania firmy na zmiany popytu. Jeżeli już takie
propozycje formułowali, to obejmowała one dwa działania. Pierwszym było rozszerzenie działalności, przez co należy rozumieć zwiększenie asortymentu oferowanych produktów i usług, drugim − restrukturyzacja i modernizacja działalności
głównie w drodze zakupu nowego wyposażenia, czyli poprzez unowocześnienie
procesu wytwarzania i zarządzania.
Należy zatem wnioskować, iż silne uzależnienie mazowieckich firm od wahań
koniunkturalnych jest istotną barierą ich rozwoju i trzeba podjąć działania ograniczające siłę tego wpływu.
2. Czynnikiem istotnie determinującym, a w praktyce ograniczającym działalność rozwojową mazowieckich podmiotów gospodarczych jest wysokość stawek
i uciążliwość rozliczeń w obowiązującym systemie podatkowym. Generalnie system podatkowy oceniany był negatywnie przez respondentów, zwłaszcza w odniesieniu do podatków ustalanych centralnie. Najwięcej zastrzeżeń zgłosili płatnicy podatku od towarów i usług (VAT) oraz akcyzy.
Wysokość i uciążliwość podatków i opłat lokalnych były oceniane nieco lepiej z punktu widzenia działania firm, to jednak jako za wysokie uznawała je ponad połowa respondentów (wykres 2).
Zadaniem większości respondentów, istniejący system podatkowy ma znaczący negatywny wpływ tak na możliwości rozwojowe podmiotów gospodarczych,
jak i na powiązany z rozwojem wzrost zatrudnienia. Dla poprawy tej sytuacji mazowieccy przedsiębiorcy oczekiwaliby przede wszystkim obniżenia podatków
oraz uproszczenia i stabilności przepisów prawa podatkowego.
Elżbieta Kryńska
162
Wykres 2
Udziały ocen negatywnych podatków centralnych i lokalnych w zbiorowości
przedsiębiorców mazowieckich
90,0
78,0
74,1
66,0
80,0
63,2
60,7
70,0
60,0
50,0
57,7
50,0
43,5
36,1
40,0
36,1
24,8
30,0
17,6
20,0
10,0
0,0
VAT
Akcyza
CIT
Uciążliwe rozliczenie
PIT
Podatki lokalne
Opłaty lokalne
Zbyt wysoka stawka
3. Istotną determinantą funkcjonowania mazowieckich podmiotów gospodarczych jest wysoka konkurencyjność. Występuje ona w pierwszym rzędzie w branżach, w których funkcjonują. Jak wynika z badań, konkurencyjność ta rosła
w ostatnim okresie, na co szczególnie zwracali uwagę przedsiębiorcy z firm zlokalizowanych we wschodniej części Mazowsza oraz przedstawiciele mikropodmiotów i firm małych. Jako czynnik umożliwiający uzyskanie przewagi konkurencyjnej respondenci wskazywali najczęściej wysoką jakość produktu (usługi)
oraz umiejętność szybkiego dostosowywania się do potrzeb rynku.
Na rynku produktów mikropodmiotom i firmom małym zagrażają głównie
polskie firmy prywatne, a podmiotom dużym i średnim przede wszystkim firmy
zagraniczne.
Obok wysokiej konkurencyjności w branżach, w których działają inne podmioty „legalne”, dla mazowieckich przedsiębiorców problemem jest również
konkurencja istniejąca w szarej strefie gospodarki, z którą zmierzyć muszą się
przede wszystkim podmioty mikro i małe oraz zlokalizowane na wsi i w małych
miastach.
Wyniki badania i wnioski z nich płynące wskazują na potrzebę działań na
rzecz wzmacniania konkurencyjności mazowieckich podmiotów gospodarczych
oraz ograniczania konkurencji wynikającej z istnienia szarej strefy gospodarczej.
4. Mazowieccy przedsiębiorcy, podejmując przedsięwzięcia inwestycyjne jako źródła ich finansowania, zdecydowanie preferują środki własne. Jest to źródło
nieobciążone ryzykiem niespłacalności, ale nie pozwala na wykorzystanie jedne-
163
go z podstawowych instrumentów finansowych, jakim jest dźwignia finansowa
służąca podniesieniu zyskowności działalności. Jej zastosowanie jest jednak uwarunkowane zwiększeniem zysków przynajmniej w stopniu pozwalającym na spłatę kosztów pozyskania kapitału obcego, co w warunkach wysokiej jego ceny może być ryzykowne.
Spośród obcych źródeł finansowania najbardziej popularnym są tradycyjne
kredyty bankowe oraz leasing. Mazowieccy przedsiębiorcy nie sięgają natomiast
do takich źródeł finansowania inwestycji, jak np. venture capital czy Business
Angels. Taki dobór źródeł finansowania inwestycji wskazuje na małą ich dywersyfikację, co może świadczyć o postawach zachowawczych mazowieckich przedsiębiorców lub/i braku wiedzy lub/i braku dostępności do nich. Dodać trzeba, iż
stosunkowo niewiele podmiotów (zwłaszcza mikro i małych) wykorzystuje środki
obce, nieobciążone kosztami pozyskania, pochodzące z funduszy Unii Europejskiej. W tym przypadku barierą jest duża biurokracja i skomplikowana procedura
pozyskania.
Korzystnym efektem wysokiego stopnia wykorzystywania środków własnych
jako źródła finansowania inwestycji przez mazowieckich przedsiębiorców jest
wysokie uniezależnienie regionalnych przedsięwzięć inwestycyjnych od dostępu
do obcych źródeł pozyskania kapitału. W tym zakresie mazowieckie firmy starają
się być samowystarczalne, co na pewno zmniejsza ryzyko inwestycyjne, ale staje
się barierą dalszego rozwoju.
Nie ulega jednak wątpliwości, iż stały rozwój mazowieckich podmiotów gospodarczych wymaga poprawy dostępu do zewnętrznych, obcych źródeł finansowania.
5. Mazowieccy przedsiębiorcy rzadko wykazywali znajomość form i sposobów wspierania przedsiębiorczości przez władze samorządowe. Taki wynik badania sugeruje alternatywne wnioski: albo działania samorządów wspierające przedsiębiorczość są znikome, albo informacja o nich nie dociera do odbiorców.
Prowadzi to do słabego wykorzystania przez podmioty gospodarcze poszczególnych form wsparcia.
Niewielka znajomość i znikome wykorzystanie form i sposobów wspierania
przedsiębiorczości przez władze samorządowe stanowi jedną z ważniejszych barier rozwoju mazowieckich podmiotów gospodarczych. Wymaga to poprawy dostępu i wzbogacenia środków oraz form wsparcia mazowieckiej przedsiębiorczości przez władze i administracje samorządową.
6. Jako kolejną barierę rozwoju mazowieckich podmiotów gospodarczych należałoby wskazać niedostateczny stan podstawowego z punktu widzenia działalności firm elementu infrastruktury technicznej, jakim jest sieć drogowa. Stan i
poziom rozwoju innych mających znaczenie dla mazowieckich podmiotów elementów infrastruktury technicznej, jak sieci teleinformatyczne, a zwłaszcza sieci
telefonii komórkowej generalnie zostały ocenione dobrze.
W celu poprawy funkcjonowania mazowieckich podmiotów gospodarczych
niezbędne jest zatem poniesienie nakładów finansowych na remonty dróg, ich
164
Elżbieta Kryńska
budowę i rozbudowę oraz stworzenie dodatkowej infrastruktury drogowej, takiej
jak parkingi, oznakowanie, ciągi piesze itp.
7. Mazowieccy przedsiębiorcy na ogół dobrze znają instytucje otoczenia biznesowego działające w powiecie, w którym są zlokalizowane, ale − z wyjątkiem
banków i ośrodków szkoleniowo-doradczych − niezmiernie rzadko korzystają
z ich usług. Należy przy tym dodać, iż poziom rozwoju tych instytucji ogólnie
został oceniony jako niedostateczny z punktu widzenia potrzeb podmiotów gospodarczych, co jest kolejną barierą rozwoju gospodarczego Mazowsza. Przedsiębiorcy wskazywali bowiem na potrzebę większego dostępu do instytucji okołobiznesowych oraz poszerzenia oferty wsparcia dla firm wraz z poprawą dostępu
do informacji o samych instytucjach oraz oferowanych przez nie formach wsparcia.
Taki wynik badania jednoznacznie wskazuje na potrzebę rozwoju sieci lokalnych instytucji otoczenia biznesowego.
8. Specyfikacja i ocena siły oddziaływania poszczególnych barier rozwoju gospodarczego mazowieckich przedsiębiorstw były zbliżone w firmach zlokalizowanych po prawej i po lewej stronie Wisły. Należy jednak zwrócić uwagę, iż
podmioty zlokalizowane po prawej stronie Wisły częściej wskazywały na problemy ze wzrostem konkurencyjności w branży, w której działają, gorzej oceniały
rozwój infrastruktury drogowej i częściej oczekiwały jej poprawy, podobnie jak
częściej wskazywały na potrzebę rozbudowy instytucji otoczenia biznesowego.
9. Wyniki badań wskazują, iż warunki rozwoju gospodarczego w regionie
mazowieckim są szczególnie niekorzystne dla mikro i małych podmiotów gospodarczych oraz firm zlokalizowanych na wsi i w małych miastach. Należy zatem
skupić się na tych grupach przedsiębiorstw, oferując im poprawę warunków funkcjonowania w otoczeniu lokalnym i regionalnym.
Rozdział VI
DETERMINANTY INSTYTUCJONALNE
TWORZENIA MIEJSC PRACY W PODMIOTACH
WOJEWÓDZTWA MAZOWIECKIEGO
Wyniki badań przeprowadzonych w ramach projektu pozwoliły na identyfikację determinant instytucjonalnych tworzenia miejsc pracy w podmiotach województwa mazowieckiego. Do determinant tych zaliczono rozwiązania wpływające na wysokość kosztów pracy (wynagrodzeń i ich pochodnych), regulacje
prawne w zakresie prawa pracy, możliwości wykorzystania funduszy unijnych
oraz efekty działań systemu edukacji w zakresie przygotowania kompetencyjnego
pracowników i kandydatów do pracy.
1. Wynagrodzenia i ich pochodne
Kwestia wysokości wynagrodzeń poruszona w badaniach, została przez respondentów potraktowana jednoznacznie. Zdecydowana ich większość uznała, że
wynagrodzenia i pochodne są istotnym czynnikiem wpływającym na wielkość
zatrudnienia w firmie (91,6%, tj. 941 osób). Nie wystąpiła w tych opiniach żadna
różnica w podziale na położenie firmy, przy czym przedstawiciele firm działających na lewym brzegu Wisły podkreślali znaczenie tego czynnika trochę częściej
(92,2% badanych firm w porównaniu do 91,1% wszystkich firm położonych na
prawym brzegu Wisły). Może to oznaczać, że na obszarze Mazowsza sytuacja
w tej dziedzinie nie odbiega pod tym względem od innych obszarów Polski. Wagę znaczenia ocen podkreśla fakt, że tylko dwóch badanych nie potrafiło dokładnie sprecyzować odpowiedzi, przy czym byli to wyłącznie reprezentanci firm
zlokalizowanych na prawym brzegu Wisły. Wniosek taki jest tym bardziej prawdopodobny, że nie wystąpiły w tym przypadku istotne różnice poglądu w zależności od wielkości przedsiębiorstw. Zauważono tylko, że w miarę wzrostu liczby
zatrudnionych, udział odpowiedzi twierdzących ulegał stopniowemu obniżeniu.
Przedstawiona ocena nie znalazła jednak uzasadnienia w wypowiedziach
uczestników wywiadów kwestionariuszowych odnoszących się do porównania
166
wysokości wynagrodzeń do nakładów pracy poszczególnych pracowników (tab. 1).
Jak wynika z przeprowadzonych badań, prawie 2/3 wszystkich osób wybrało odpowiedź wskazującą na poziom płac do obowiązków realizowanych przez zatrudnionych. Tylko mniej więcej co dziesiąty badany ocenił poziom wynagrodzeń
występujący w jego firmie jako zbyt wysoki, a co piąty – jako zbyt niski w porównaniu do zadań, które wykonywali pracownicy. Najczęściej płace jako zbyt
wysokie oceniali reprezentanci miropodmiotów, zaś jako zbyt niskie – przedstawiciele dużych przedsiębiorstw.
Tabela 1
Opinie o relacji wynagrodzenia – nakłady pracy
Wyszczególnienie
Mazowieckie
Lewa strona Wisły
Prawa strona Wisły
częstość
%
częstość
%
częstość
Zbyt wysokie
103
10,0
43
9,0
60
10,9
Na odpowiednim
poziomie
716
69,7
345
72,5
371
67,3
Zbyt niskie
208
20,3
88
18,5
120
21,8
1027
100,0
476
100,0
551
100,0
Ogółem
%
W analizie przestrzennej należałoby zwrócić uwagę na następujące prawidłowości:
− w firmach położonych w zachodniej części województwa częściej podkreślano zgodność płac z zakresem obowiązków wykonywanych przez poszczególnych członków załogi;
− przedstawiciele firm prawobrzeżnych częściej przychylali się do opinii o zbyt
niskim poziomie płac w porównaniu do zakresu obowiązków wykonywanych
przez pracowników.
Może to wskazywać na zróżnicowanie płac w badanym województwie, w którym występowanie wyższych wynagrodzeń, a także większego ich związku z zakresem wykonywanych na danym stanowisku czynności, może być domeną przedsiębiorstw, zlokalizowanych w powiatach lewobrzeżnych.
Opinie uczestników wywiadów kwestionariuszowych dobitnie wskazały na
występowanie bariery w postaci poziomu wynagrodzeń i pochodnych, ograniczającej wielkość zatrudnienia, przy czym w sposób ograniczony wpłynęła ona na
negatywną ocenę systemu płac występującego w ich firmach. Dlatego też tylko
tych badanych, którzy wybrali odpowiedź o zbyt wysokim poziomie wynagrodzeń w porównaniu do nakładów pracy świadczonej przez pracowników, zapytano o to, który ze składników wynagrodzeń lub pochodnych należałoby obniżyć.
Uzyskano w badanej kwestii ogółem 247 wskazań.
Najczęściej przedsiębiorcy chcieliby zmniejszać składki ZUS, przy czym bardziej radykalni pod tym względem byli przedstawiciele firm lewobrzeżnych (tab. 2).
Determinanty instytucjonalne tworzenia miejsc pracy w podmiotach…
167
Wiąże się to zapewne z poziomem płac, który w tej części województwa mazowieckiego wydaje się potencjalnie wyższy. Poza tym nie zaobserwowano w tym
przypadku większego zróżnicowania udziału takich opinii ze względu na wielkość przedsiębiorstwa, przy czym tylko wszyscy przedstawiciele dużych podmiotów byli zgodni pod tym względem.
Tabela 2
Opinie o konieczności obniżenia wybranych elementów wynagrodzeń i pochodnych
Wyszczególnienie
Składki ZUS
Składki na Fundusz Pracy
Składki na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych
Wynagrodzenie zasadnicze
Inne
Ogółem
Mazowieckie
częstość
%
99
40,1
65
26,3
52
27
4
247
21,1
10,9
1,6
100,0
Prawa strona Wisły
częstość
%
57
39,0
39
26,7
31
16
3
146
21,2
11,0
2,1
100,0
Lewa strona Wisły
częstość
%
42
41,6
26
25,7
21
11
1
101
20,8
10,9
1,0
100,0
W przypadku pozostałych elementów wynagrodzeń i pochodnych rozbieżność
zdań między respondentami z podmiotów lewobrzeżnych i prawobrzeżnych nie
była już tak istotna. Podobnie uciążliwe były dla nich składki na Fundusz Pracy
i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych. Obniżenie tych obciążeń
było szczególnie ważne dla średnich i dużych firm, ponieważ ponad 60% pracodawców z pierwszej kategorii podmiotów, i aż do 100% z drugiej postulowało
tego rodzaju konieczność.
Poza tym bardzo nieliczne były wypowiedzi wskazujące na potrzebę ograniczenia innych składników wynagrodzeń. Wymieniano na przykład potrzebę
zmniejszenia podatku dochodowego, konieczność pobierania składki zdrowotnej
tylko w pierwszym miejscu pracy, jak również obniżenia stawek za nadgodziny.
Należałoby podkreślić, że ostatni postulat pozostaje w bezpośrednim związku
z ustaleniami systemu płac, realizowanego w przedsiębiorstwie i jest wyłącznie
zależny od firmy.
Zważywszy na zebrany materiał badawczy, za kolejną barierę tworzenia
miejsc pracy przez firmy w województwie mazowieckim należałoby uznać udział
składek ZUS w wynagrodzeniach. Obniżenie tych składek jest postulowane od
dawna przez pracodawców i ich organizacje. Jednak z punktu widzenia pracowników często obserwowany jest opór, z uwagi na to, że wysokość składek wpływa
na poziom rent i emerytur. Dlatego też bardzo ostrożnie należałoby podchodzić
do tego zagadnienia.
Tym niemniej – zdaniem badanych – obniżenie kosztów pracy mogłoby
w znakomitym stopniu zwiększyć zatrudnienie, czyli spowodować większą chęć
do tworzenia miejsc pracy, co zapewne miałoby związek z poprawą sytuacji na
regionalnym rynku pracy. Prawie 70% respondentów było tego zdania (714 osób).
168
Nie zaobserwowano przy tym zróżnicowania opinii w związeku z położeniem
geograficznym przedsiębiorstwa na terenie województwa. Poza tym kwestia ta
była znacznie mniej ważna dla mikropodmiotów, aniżeli pozostałych małych,
średnich i dużych firm. Może to wskazywać na relatywnie bardziej ograniczone
znaczenie tej determinanty tworzenia miejsc pracy dla najmniejszych podmiotów
gospodarczych.
Istotną rolę w kontekście obniżania kosztów pracy może odgrywać wysokość
płacy minimalnej. Zapytani o tę kwestię uczestnicy wywiadów kwestionariuszowych w zdecydowanej większości zadeklarowali, że:
− po pierwsze, ustalaniem płacy minimalnej powinno zajmować się państwo
(61,4%, tj. 631 osób),
− po drugie, obecnie obowiązująca płaca minimalna jest zbyt niska (43,5%, tj.
447 osób),
− po trzecie, obniżenie płacy minimalnej nie przyczyniłoby się do zwiększenia zatrudnienia (76,2%, tj. 783 osoby).
Pierwszy problem wydaje się bezdyskusyjny, nie ma bowiem przesłanek
do scedowania takiego obowiązku na inne instytucje lub organizacje, a państwo
w ramach działań interwencyjnych może brać na siebie rozumiany w ten sposób
obowiązek zabezpieczania interesów pracowników. Przekonani o tym w największym stopniu byli uczestnicy wywiadów kwestionariuszowych reprezentujący
największe firmy z terenu województwa mazowieckiego. Mogło to być konsekwencją zgodności z poglądem, iż celem odgórnego ustalenia nieprzekraczalnego
minimum płacowego jest wykluczenie szkodliwej dla pracowników konkurencji
pracodawców w obniżaniu kosztów przez zaniżanie płac, co w rzeczywistości
mogłoby spowodować usunięcie z rynku pracy osób, których praca wyceniania
jest przez pracodawców poniżej płacy minimalnej. Dlatego też co najmniej wątpliwe są deklaracje tych badanych, którzy nie zaakceptowali określania poziomu
płacy minimalnej przez rząd. Należeli do nich głównie przedstawiciele mikropodmiotów. Nie podali oni przy tym, kto miałby się zająć tego rodzaju ustaleniami. W praktyce znane są przypadki ustalania płacy minimalnej przez większe
gremia 26, tym niemniej w większości państw występują rozwiązania podobne do
realizowanych w Polsce. Wydaje się, że odpowiedzi negatywne wynikały częściej
z braku orientacji niż kwestionowania dotychczasowego status quo, na co wskazuje również zaobserwowany ich rozkład w podziale na część lewobrzeżną i prawobrzeżną województwa.
Deklaracje o zbyt niskim poziomie nie były już tak jednoznaczne, jak w przypadku wypowiedzi badanych na temat kwestii umiejscowienia decyzji i poziomu
płacy minimalnej. Wprawdzie większość była zdania, że jest ona zbyt niska, to
jednak ok. 40% uczestników wywiadów kwestionariuszowych uważało, że jej
poziom jest odpowiedni (tab. 3). Tylko nieliczni zadeklarowali, że poziom płacy
__________
26
W Stanach Zjednoczonych ustalenie płacy minimalnej wymaga akceptacji Kongresu (por.
Serwis Informacyjny NSZZ Solidarność, sierpień 2007).
169
minimalnej jest zdecydowanie za wysoki, a 5,6% przedstawicieli przedsiębiorstw
nie potrafiło tego ocenić. Nie było jednocześnie w tym przypadku istotnych różnic w opiniach przedsiębiorców reprezentujących poszczególne kategorie podmiotów według liczby zatrudnionych.
Tabela 3
Poziom płacy minimalnej w opiniach badanych
Wyszczególnienie
Mazowieckie
częstość
%
częstość
%
częstość
Zbyt wysoka
105
10,3
55
11,6
50
9,0
Zbyt niska
447
43,5
202
42,4
245
44,5
Na odpowiednim poziomie
z punktu widzenia poziomu
rozwoju gospodarki polskiej
417
40,6
195
41,0
222
40,3
58
5,6
24
5,0
34
6,2
1027
100,0
476
100,0
551
100,0
Trudno powiedzieć
Ogółem
%
Zaobserwowany rozkład odpowiedzi stanowi odzwierciedlenie od lat toczonej
dyskusji na temat określania poziomu płacy minimalnej. Z jednej strony niepodważalne jej znaczenie dla pozycji konkurencyjnej osób o najniższych poziomach
wykształcenia może być ograniczane poprzez brak oczekiwanych na rynku pracy
skutków jej obniżania. Jak wynika z przeprowadzonych badań, redukcja płacy
minimalnej nie spowodowała wzrostu zatrudnienia i spadku bezrobocia wśród
osób, których dotyczyła (Polska 2008, s. 48). Z drugiej zaś, wysokość wynagrodzenia minimalnego może stanowić istotną przeszkodę w podejmowaniu legalnego zatrudnienia (Polska 2008, s. 48).
W przypadku przeprowadzonego badania można zatem wnioskować o potencjalnie możliwej zależności tych opinii przede wszystkim od potrzeb zatrudnieniowych. Mimo porównywalnego zapotrzebowania na pracowników, zgłaszanego
przez podmioty położone po obu stronach Wisły, większe trudności z zapełnieniem wolnych miejsc pracy mogą mieć przedsiębiorstwa zlokalizowane we
wschodniej części regionu, dlatego też one częściej wybierały odpowiedź wskazującą na zbyt niski poziom płacy minimalnej. Częstsze deklaracje o za wysokim
jej poziomie, obserwowane wśród przedstawicieli firm lewobrzeżnych, mogą
świadczyć o problemach z zaspokojeniem oczekiwań płacowych przyjmowanych
pracowników.
W przypadku oceny wpływu obniżenia płacy minimalnej znów pojawiła się
wśród badanych duża zgodność opinii. Ponad 3/4 uczestników wywiadów kwestionariuszowych zadeklarowało, że taka sytuacja nie wpłynęłaby na zwiększenie
zatrudnienia w podmiotach przez nich reprezentowanych (tab. 4). Pogląd ten wystąpił przede wszystkim wśród badanych z firm małych, średnich i dużych. W mikropodmiotach znaczenie tego rodzaju zależności podkreślane było najrzadziej.
170
Tabela 4
Opinie badanych o wpływie obniżenia płacy minimalnej na zwiększenie zatrudnienia
Lewa strona Wisły
Prawa strona Wisły
częstość
%
częstość
%
częstość
%
Tak
238
23,2
101
21,2
137
24,8
Nie
783
76,2
374
78,6
409
74,2
Wyszczególnienie
Mazowieckie
Nie wiem
Ogółem
6
0,6
1
0,2
5
0,9
1027
100,0
476
100,0
551
100,0
Pozostała 1/4 badanych była zdania przeciwnego, w tym niecały 1%, tj. 6 osób
nie potrafiło w tej kwestii wypowiedzieć się jednoznacznie. Byli to głownie reprezentanci mikropodmiotów. Nie zaobserwowano w tej kwestii istotnego zróżnicowania w podziale na miejsce lokalizacji firmy, przy czym znacznie bardziej
radykalne poglądy mieli pracodawcy z przedsiębiorstw lewobrzeżnych, co było
zapewne konsekwencją ich częstszych opinii o zbyt wysokim poziomie płacy
minimalnej. Oni również rzadziej nie potrafili sprecyzować swojego zdania.
Przeprowadzona analiza wskazuje, że dla mazowieckich przedsiębiorców poziom płacy minimalnej nie jest barierą tworzenia miejsc pracy. Jest to pogląd zdecydowanej większości badanych, przy czym porównywalny jest udział tych, którzy
uważają, że jej poziom jest odpowiedni do poziomu rozwoju polskiej gospodarki.
Przyjrzyjmy się teraz deklaracjom badanych, umożliwiającym ocenę wpływu
uregulowań prawnych na ich skłonność do tworzenia miejsc pracy.
2. Regulacje prawne – przepisy prawa pracy
W województwie mazowieckim działania firm najbardziej utrudniają regulacje prawa pracy dotyczące:
− czasu pracy, obszar ten został wskazany przez przedstawicieli 408 podmiotów (39,7% wszystkich badanych), przy czym najbardziej uciążliwe są one dla
dużych przedsiębiorstw;
− odprawy przy umowie o pracę na czas nieokreślony (396 podmiotów, tj.
38,6% wszystkich badanych) zauważane głównie przez mikropodmioty;
− okresu wypowiedzenia umowy o pracę na czas nieokreślony (333 podmioty,
tj. 32,4% wszystkich badanych) ma mniej więcej takie samo znaczenie dla wszystkich firm, niezależnie od ich wielkości oraz
− liczby umów na czas określony skutkującej koniecznością podpisania umowy na czas nieokreślony (320 podmiotów, tj. 31,1% wszystkich badanych) szczególnie uciążliwa ponownie dla mikropodmiotów.
Pozostałe obszary istotnie wpływające na funkcjonowanie firm były wskazywane przez mniej niż 200 uczestników wywiadów kwestionariuszowych (tab. 5).
171
Tabela 5
Regulacje prawa pracy utrudniające działania firm
Wyszczególnienie
Mazowieckie
Lewa strona
Wisły
Prawa strona
Wisły
częstość
częstość
częstość
Okres wypowiedzenia umowy o pracę na
czas nieokreślony
333
162
171
Odprawa przy umowie o pracę na czas
nieokreślony
396
185
211
Zwolnienia grupowe
173
80
93
Zawieranie umów o pracę na czas określony
151
70
81
Wypowiedzenie umowy o pracę na czas
określony
195
91
104
Liczba umów na czas określony, która
powoduje konieczność podpisania umowy
na czas nieokreślony
320
142
178
Regulacje elastycznych form zatrudnienia
169
82
87
Regulacje dotyczące czasu pracy
408
177
231
Inne
122
48
74
Można zatem sądzić, że dla firm województwa mazowieckiego głównymi barierami ograniczającymi ich skłonność do tworzenia miejsc pracy, są sformułowane w prawie pracy zasady zatrudnienia pracowników zarówno na czas określony, jak również nieokreślony, a przede wszystkim wynikające z tych przepisów
normy związane okresem wypowiedzenia umowy oraz świadczeniami. Powody te
wskazane zostały w 1395 wypowiedziach, co stanowiło 61,5% wszystkich uzyskanych deklaracji. Poza tym istotną rolę odgrywają przepisy prawne regulujące
czas pracy. W szczególności dotyczy to nazbyt sformalizowanej procedury ewidencji czasu pracy oraz 40-godzinnego tygodniowego wymiaru czasu pracy.
Biorąc pod uwagę położenie geograficzne firm na terenie województwa mazowieckiego, to mimo generalnie zachowanego podobieństwa układu czynników
wpływających ograniczająco na ich działalność zauważono jednak, że:
− w zachodniej części regionu ważniejsze od regulacji dotyczących czasu pracy są te, które oznaczają konieczność wypłacania odpraw przy umowie na czas
nieokreślony;
− w części prawobrzeżnej większe znaczenie nadano liczbie umów na czas
określony, która powoduje konieczność podpisania umowy na czas nieokreślony
aniżeli okresowi wypowiedzenia umowy o pracę na czas nieokreślony.
Można zatem przyjąć, że dla lewobrzeżnych przedsiębiorstw najbardziej
istotne są kwestie finansowe, a dla prawobrzeżnych – proceduralne. Jednak ogółem dominującą rolę odgrywały regulacje dotyczące czasu pracy. Znacznie mniej-
172
szą uciążliwością dla działalności podmiotów są np. regulacje związane ze zwolnieniami grupowymi i odnoszące się do elastycznych form zatrudnienia.
Tego rodzaju spostrzeżenia wynikają również z analizy odpowiedzi udzielonych przez badanych w kwestii regulacji prawa pracy, najbardziej utrudniającej
działanie przedsiębiorstw, mimo że na ten temat wypowiedziała się tylko część
badanych (67%, tj. 688 osób). Nie zaobserwowano istotnego różnicowania w podziale na miejsce działania podmiotu, chociaż nieco większy był udział wypowiadających się pracodawców z lewobrzeżnej części województwa (tab. 6). Przedstawiciele przedsiębiorstw mogli w tym przypadku wybrać tylko jedną odpowiedź.
Tabela 6
Podstawowa regulacja prawna utrudniająca działania firmy
Mazowieckie
Wyszczególnienie
Lewa strona Wisły
Prawa strona Wisły
częstość
%
ważnych
częstość
%
ważnych
częstość
%
ważnych
Okres wypowiedzenia
umowy o pracę na czas
nieokreślony
105
15,3
50
15,6
55
15,0
Odprawa przy umowie
o pracę na czas nieokreślony
124
18,0
60
18,7
64
17,4
Zwolnienia grupowe
36
5,2
14
4,3
22
6,0
Zawieranie umów o pracę
na czas określony
21
3,0
12
3,8
9
2,4
Wypowiedzenie umowy o
pracę na czas określony
15
2,2
6
1,9
9
2,4
Liczba umów na czas
określony, która powoduje
konieczność podpisania
umowy na czas nieokreślony
106
15,4
52
16,3
54
14,7
30
4,4
14
4,3
16
4,3
179
26,0
81
25,3
98
26,6
Regulacje elastycznych
form zatrudnienia
Regulacje dotyczące
czasu pracy
Ogólnie utrudniają
Ogółem
72
10,5
31
9,8
41
11,2
688
100,0
320
100,0
368
100,0
Jak wynika z danych zawartych w tabeli 6, potwierdza się dominujące znaczenie regulacji dotyczących czasu pracy oraz związanych z zatrudnianiem pracowników w formie różnego rodzaju umów o pracę i wynikających stąd trudności
z ich rozwiązywaniem i świadczeniami jako przeszkód w działaniu podmiotów.
Przepisy prawne związane z zawieraniem umów o pracę i ich następstwa były
bardziej dotkliwe dla firm lewobrzeżnych, a dla przedstawicieli podmiotów pra-
173
wobrzeżnych ważniejsze nawet od regulacji związanych z liczbą umów o pracę
na czas określony skutkujących konicznością podpisania umowy o pracę na czas
nieokreślony jak i okresem wypowiedzenia umowy o pracę na czas nieokreślony.
Generalnie można zatem uznać, że dla pracodawców, których firmy zlokalizowane są na Mazowszu podstawowe bariery prawne obserwowane w działalności firm związane są z:
− regulacjami dotyczącymi czasu pracy,
− świadczeniami związanymi z rozwiązywaniem umów o pracę,
− w różnym stopniu w zależności od położenia geograficznego podmiotów –
liczbą umów na czas określony, która powoduje konieczność podpisania umowy
na czas nieokreślony i okresem wypowiedzenia umowy na czas nieokreślony.
Wielu badanych wypowiadało się w kwestii występujących barier prawnych
znacznie szerzej, podając inne odpowiedzi, aniżeli zawarte w kwestionariuszu
wywiadu (122 wskazania). Były one jednak bardzo zróżnicowane i miały charakter pojedynczych deklaracji. Dotyczyły rozmaitych problemów.
Po pierwsze, zdaniem badanych, przepisy prawa pracy uwzględniają nazbyt
rozbudowane prawa pracownicze (4 dni kiedy pracownik może zadzwonić do firmy i zgłosić, że nie przychodzi do pracy bez uzasadnienia, brak możliwości wypowiedzenia umowy na zwolnieniu lekarskim, dotyczące wynagrodzeń chorobowych, ekwiwalent za niewykorzystany urlop, konieczność oddawania dni wolnych
za święta, które wypadają w weekendy, konieczność dawania urlopów na życzenie, za miesiąc pracy pracownikowi musze dać mu 2 dni urlopu, okres urlopów,
czas wypowiedzenia). Dotyczyło to również kobiet w ciąży, z którymi podpisywanie kolejnych umów jest po prostu mało efektywne (Osoba w ciąży ma te same
prawa co inni pracownicy, tzn. w przeddzień rozwiązania z nią umowy przynosi
zaświadczenie lekarskie. które powoduje, że pracodawca jest zmuszony podpisać
kolejną umowę pomimo, że ten pracownik jest mało efektywny). Pojawiały się również takie deklaracje, że prawo pracy uwzględnia w przeważającym stopniu tylko
prawa pracownicze, zaś prawa pracodawcy pojawiają się tam sporadycznie.
Po drugie, badani wskazywali na nazbyt rozbudowaną biurokrację, związaną
z zatrudnianiem pracownika i uciążliwościami wynikającymi z konieczności
przedstawienia przez niego badań obowiązkowych (papierkowość zaświadczenia
przy zatrudnianiu). Dotyczyło to w szczególności obcokrajowców, a także czasu
pracy kierowców oraz okresu ważności uprawnień posiadanych przez pracowników (np. uprawnień spawaczy). Uciążliwy dla przedsiębiorców były również
przepisy bhp (masa dodatkowych różnych okołostanowiskowych czyli opisy zagrożeń, testy oświetlenia to są dodatkowe koszta i trudy; nadmierna ilość szkoleń
typu np. BHP; nadmierna ingerencja prawna w bezpieczeństwo pracy; prowadzenie dokumentacji odnośnie spraw BHP), konieczność konkretnego uzasadnienia
wypowiedzenia umowy o prace (obowiązek podawania przyczyny wypowiedzenia
umowy o prace, dla pracodawcy to jest niezręczne i zbędne; pracodawca powinien zwolnić pracownika w przypadkach krańcowego nadużycia bez wypłacania
odpraw), brak możliwości zatrudnienia pracownika na czas próbny oraz podpisywanie listy obecności. O biurokratycznym podejściu prawa pracy do działalno-
174
ści firm świadczyły również wypowiedzi związane z organizacją procesu pracy,
odpoczynkiem pracowników (Pracownicy często wyjeżdżają w delegacje i między
jednym dniem a drugim musi każdy pracownik mieć 11 godzin odpoczynku, a w przypadku naszej firmy jest to trudne bo następnego dnia musi być pracownik już w innym
miejscu), prowadzeniem ewidencji czasu pracy w odpowiednich okresach rozliczeniowych, jak również procedur rozliczania i określania wymiaru nadgodzin.
Po trzecie, respondenci zwracali uwagę na szczegółowe kwestie, których brak
w kodeksie pracy uniemożliwia m.in. płynne przechodzenie właścicieli firm na
emeryturę (brak zapisu o przejściu na emeryturę właścicieli firmy, a dokładnie
jest zapis mówiący, że przejście na emeryturę może być tylko ze stosunku pracy
a właściciele firm nie mają stosunku pracy), czy zatrudnienie sezonowe (mi bardzo odpowiadało by sezonowe zatrudnienie, żeby pracownicy przez pozostały
okres nie tracili przywilejów, okres zatrudnienia na 2−3 miesiące). Niektórzy z
uczestników wywiadów kwestionariuszowych wprost mówili o dużym skomplikowaniu przepisów prawa pracy.
Po czwarte przedsiębiorcy zwracali uwagę na wysokie koszty związane z zatrudnieniem pracownika i brak możliwości skorzystania z umów cywilno-prawnych
w celu ich obniżenia (koszty zatrudnienia pracownika, obciążenia jakie ponosi
pracodawca, duży wpływ ma umowa zlecenie, umowa o dzieło – brak takiej możliwości). Istotnie obciążały ich koszty zwolnień chorobowych, opłata składek
zdrowotnych i ogólnie ubezpieczeń społecznych (muszę płacić ubezpieczenie
zdrowotne; obciążenie z tytułu ubezpieczeń społecznych; obowiązek wypłaty zasiłku chorobowego przez 33 dni). Podkreślali jednocześnie brak przepisów ograniczających łatwość odejścia pracownika z firmy.
Po piąte, w deklaracjach jako wysoce uciążliwe oceniane były działania ZUS,
dotyczące w szczególności płatności realizowanych w określonych okresach rozliczeniowych (okres rozliczeniowy 12 miesięczny, niespójność przepisów wobec
prowadzonej przez nas działalności. ZUS każe płacić za okres zimowy, czyli za
okres, w którym nie zatrudniam pracowników, podwójną stawkę, tak jak za nadgodziny), płacenia przez pracodawcę za zwolnienia i opiekę lekarską, opłacania
niepotrzebnych – ich zdaniem – urlopów macierzyńskich. Jako zdecydowanie za
wysoką uznali oni także stawkę ubezpieczeń społecznych i procent, który trafia
do Zakład Ubezpieczeń Społecznych.
Poza wskazanymi problemami niektórzy z badanych doszli do wniosku, że
około połowy przepisów lub cały kodeks pracy należałoby zmienić, ponieważ
zawarte w nim ustalenia są generalnie nieczytelne i mogą być różnie interpretowane. Trudne jest w związku z tym ich opanowanie (ciężko zrozumieć ustawodawcę).Biorąc pod uwagę tę ocenę, szczególnie należałoby zwrócić uwagę na
następujące ustawy: tzw. kominową, o ochronie danych osobowych, o związkach
zawodowych oraz radzie pracowniczej. Pojedyncze opinie wskazywały również
na niespójność polskich przepisów z ustaleniami Unii Europejskiej.
Jak wynika z przedstawionych rozważań, pracodawcy z terenu Mazowsza mają generalnie dość złą opinię o przepisach prawa pracy, przy czym nie odbiega
ona od – jak się wydaje – poglądów reprezentowanych przez większość przedsię-
175
biorców w Polsce. Dlatego też kolejną poruszoną kwestią były zmiany, jakie należałoby jak najszybciej wprowadzić w prawie pracy, aby ułatwić firmom zwiększania zatrudnienia i tworzenie miejsc pracy.
W kwestii tej wypowiedziało się jedynie 619 przedstawicieli badanych firm.
Pozostali wybrali w teście punkt trudno powiedzieć. Łączna liczba uzyskanych
deklaracji wyniosła 926, przy czym dało się zauważyć duże zróżnicowanie opinii.
Jednocześnie ok. 3% wskazań zawierała się w zdaniu nic bym nie zmienił/a. Dlatego też, dokonując syntezy otrzymanych wyników, można uznać, że pracodawcy
z terenu województwa mazowieckiego największą wagę przykładają do szybkości
zmian przepisów prawnych w zakresie obniżenia:
− składek ZUS (12,6% wskazań, tj. 117 osób) − konieczność tej zmiany nie
została w ogóle dostrzeżona przez przedstawicieli dużych firm,
− kosztów pracy (10,6% wskazań, tj. 98 osób) − były one tak samo ważne dla
wszystkich respondentów niezależnie od wielkości firmy,
− podatków (9,2% wskazań, tj. 85 osób) − zwracali na to uwagę w takim samym stopniu wszyscy badani niezależnie od wielkości przedsiębiorstwa.
Poza tym wskazano potrzebę zmian regulacji dotyczących rozliczania czasu
pracy (9,5%, tj. 88 osób), głównie w średnich i dużych firmach.
Pozostałe propozycje obszarów, w których miałyby w najbliższym czasie wystąpić zmiany regulacji prawnych pojawiały się w wypowiedziach znacznie rzadziej. Ich udział w ogólnej liczbie wskazań nie przekraczał 5,6%. Poza tym były
zbliżone znaczeniem niezależnie od liczby zatrudnianych pracowników. Deklaracje zatem miały niewiele wspólnego z najczęściej występującymi barierami
prawnymi w działalności podmiotów z regionu Mazowsza, tym niemniej prezentowały opinie powszechnie występujące wśród pracodawców w Polsce. W przypadku badanego obszaru tylko regulacje związane z rozliczaniem czasem pracy,
adekwatne do wskazanych wcześniej barier, znalazły odzwierciedlenie w odpowiedziach uczestników wywiadów kwestionariuszowych.
Analizując omawiane zagadnienie z uwzględnieniem położenia geograficznego firmy w województwie mazowieckim, zauważono, że nie wystąpiły żadne
istotne różnice w strukturze deklaracji. 27 Większy udział wskazań w lewobrzeżnej
części województwa był jedynie konsekwencją tego, że przedstawiciele tych firm
częściej odpowiedzieli na zadane pytanie. Mniejszy był odsetek tych, którzy
uznali, że trudno na nie odpowiedzieć.
Przyjrzyjmy się teraz możliwościom powstawania barier w tworzeniu miejsc
pracy, występującym na skutek stopnia wykorzystywania w działach firm funkcjonujących w Polsce funduszy strukturalnych.
__________
27
W części lewobrzeżnej odpowiedziały na to pytanie 202 osoby (42,4% wszystkich firm położonych na lewym brzegu Wisły). Uzyskano łącznie 406 wskazań. W części prawobrzeżnej wypowiedziało się natomiast 206 osób (37,4% wszystkich firm położonych na prawym brzegu Wisły).
Uzyskano łącznie 502 wskazania.
176
3. Wykorzystanie funduszy unijnych
Na pytanie o to, czy firma w przeszłości starała się o pozyskanie funduszy
unijnych, twierdząco odpowiedziało jedynie 290 uczestników wywiadów kwestionariuszowych (28,2%). Byli to przede wszystkim reprezentanci średnich i dużych
przedsiębiorstw. Pozostali zaprzeczyli. W podziale na część zachodnią i wschodnią województwa zauważono, że częściej pozytywnie odpowiadali ci, których
działalność zlokalizowana była po prawej stronie Wisły (29% firm działających w
części prawobrzeżnej w porównaniu do 27,3% firm, które działały w części lewobrzeżnej). Potwierdziło się przekonanie, że podmioty prawobrzeźne częściej korzystają ze środków unijnych przeznaczonych na ich rozwój.
W większości przedsiębiorcy starali się o dofinansowanie na maszyny i urządzenia (259 wskazań, tj. 79,5%), 28 a także na szkolenia dla pracowników. Ogólna
liczba wskazań świadczy o tym, że niektóre firmy starały się otrzymać dofinansowanie zarówno w jednym, jak i w drugim przypadku (tab. 7). Tylko niewielkiej
liczbie firm udało się takie środki otrzymać. Na 290 firm, które ubiegały się
o fundusze unijne tylko 77 je otrzymało, a w przypadku szkoleń pracowników
była to jeszcze mniejsza liczba − zaledwie 39 podmiotów. Spośród tych, którzy
zadeklarowali ubieganie się o fundusze z Unii Europejskiej na zakup maszyn
i urządzeń ci, dotację uzyskało ok. 30%. Znacznie większy był odsetek tych, którzy w deklaracjach podjęli starania o środki finansowe na szkolenia pracowników
i ostatecznie je otrzymali (58,2%). Może to oznaczać, że łatwiejsze są procedury
umożliwiające otrzymanie środków na szkolenia, aniżeli te, które wpływają na
unowocześnienie parku maszynowego. Świadczyć to może również o tym, że
fundusze strukturalne przeznaczone na szkolenia są dostępniejsze.
Tabela 7
Korzystanie z funduszy unijnych
Mazowieckie
Lewa strona Wisły
Prawa strona Wisły
firmy, które
firmy
firmy, które
firmy
firmy, które
firmy
Wyszczególnienie ubiegające otrzymały ubiegające otrzymały ubiegające otrzymały
się o dofi- dofinanso- się o dofi- dofinanso- się o dofi- dofinansowanie
nansowane
wanie
nansowane
wanie
nansowane
Środki na maszyny
i urządzenia
259
77
116
35
143
42
Środki na szkolenia
pracowników
67
39
27
17
40
22
Ogółem
326
116
143
52
183
64
Biorąc pod uwagę lokalizację firmy, większą skutecznością podejmowanych
działań o uzyskanie środków unijnych charakteryzowały się firmy działające na
zachodzie województwa, gdzie ponad 30% firm skorzystało z dofinansowania na
__________
28
Uzyskano łącznie 326 wskazań.
177
zakup maszyn i urządzeń, a 63% podmiotów na szkolenia swoich pracowników.
We wschodniej części województwa mazowieckiego, mimo znacznie większej
liczby wniosków złożonych przez pracodawców, w znaczącym stopniu starania
nie powiodły się.
Respondentów zapytano również o to, z jakiego programu uzyskano środki na
dofinansowanie działań. Jak wynika z obserwacji, liczba uzyskanych odpowiedzi
z podziałem na rodzaje programów tylko po części pokrywała się z liczbą firm,
które uzyskały dofinansowanie w poszczególnych obszarach działań związanych
albo z modernizacją zakładów pracy, albo ze szkoleniem pracowników. Rozbieżności zaobserwowano szczególnie w przypadku otrzymania środków na zakup
maszyn i urządzeń. Liczba odpowiedzi była zawsze większa, co oznacza, że
przedsiębiorstwa mogły korzystać z więcej niż jednego źródła dofinansowania.
Programy, z których otrzymano fundusze na szkolenia pracowników zawsze pokrywały się z liczbą firm, które takie środki otrzymały (tab. 8). Może to wskazywać na znacznie lepszą orientację przedstawicieli firm w tej dziedzinie.
Tabela 8
Rodzaje programów, z których firmy otrzymały dofinansowanie
Wyszczególnienie
PHARE
SAPARD
SPO Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw
SPO Restrukturyzacji i Modernizacji
Sektora Żywnościowego oraz Rozwój
Obszarów Wiejskich
ZPORR
PO IŚ
PO KL
PO IG
RPO Województwa
Mazowieckiego
SPO RZL
Inne
Nie wiem, trudno
powiedzieć
Ogółem
Mazowieckie
Lewa strona Wisły
środki na środki na środki na środki na
maszyny i szkolenia maszyny i szkolenia
urządzepracow- urządzepracownia
ników
nia
ników
4
1
2
1
10
4
-
Prawa strona Wisły
środki na środki na
maszyny i szkolenia
urządzepracownia
ników
2
6
-
9
1
1
1
8
-
7
2
1
1
4
4
1
2
1
1
4
3
-
7
-
1
1
9
15
1
2
5
3
9
-
6
6
1
2
5
26
88
24
39
12
39
12
17
14
49
12
22
178
Jak wynika z danych zawartych w tabeli 8, przedsiębiorstwa na Mazowszu
w celu poprawy poziomu wyposażenia technicznego dotychczas najczęściej korzystały z funduszu SAPARD oraz – porównywalnie – ze środków Sektorowego
Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw i Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego. W mniejszym
stopniu wykorzystywany był w tym celu Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacji i Modernizacji sektora Żywnościowego oraz Rozwój Obszarów
Wiejskich, przy czym fundusze z tego programu były konsumowane wyłącznie
przez przedsiębiorstwa ze wschodniej części województwa. Podobnie na tym samym obszarze działające firmy w większości korzystały z dofinansowania ze SPO
WKP, SAPARD-u oraz RPO województwa Mazowieckiego. Może to świadczyć
o profilu działania podmiotów na tym terenie, który wydaje się bardziej powiązany z rolnictwem.
Po środki pozostałych programów sięgano znacznie rzadziej, przy czym ZPORR
stanowił wyłącznie źródło zasilania działań modernizacyjnych na terenach lewobrzeżnych.
Dofinansowanie szkoleń pracowniczych na badanym obszarze odbywało się
głównie za pośrednictwem przyjętych do realizacji projektów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Świadczy to o uzyskiwaniu środków na ten cel przede
wszystkim w ostatnim okresie, co szczególnie jest widoczne w części wschodniej
województwa, gdzie wspomaganie potencjału intelektualnego pracowników przed
2006 r. w zasadzie nie istniało.
Na podkreślenie zasługuje jednak to, że duża liczba firm nie potrafiła określić
programu, z którego otrzymano dofinansowanie. W całej populacji badanych
przedsiębiorców odsetek ten wahał się od ok. 30% w przypadku zakupu maszyn
i urządzeń do ponad 60% w odniesieniu do szkoleń pracowników. Niewątpliwie
najbardziej zaważyła na tym nieznajomość faktów u reprezentantów firm zlokalizowanych na lewym brzegu Wisły, którzy w prawie 3/4 wybrali odpowiedź nie
wiem, trudno powiedzieć.
Przedsiębiorcy wskazywali również na inne źródła finansowania. Były one
ważne mniej więcej w takim samym stopniu dla przedstawicieli firm prawobrzeżnych, jak i lewobrzeżnych, przy czym w przypadku tych ostatnich dotyczyły wyłącznie zakupu maszyn i urządzeń. Korzystano przede wszystkim z funduszy
branżowych, np. Fundusz Promocji Mleczarstwa, środki uzyskiwane z Agencji
Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, a także innych programów o zasięgu
krajowym lub regionalnym, jak Program Rozwoju Małych i Średnich Przedsiębiorstw, Program Rozwoju Przedsiębiorczości. Część pozyskanych środków pochodziła również z okresu przed wejściem Polski do Unii Europejskiej, czyli dotyczyła funduszy przedakcesyjnych, np. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich.
Ograniczona skłonność do korzystania z funduszy unijnych oraz ograniczona
znajomość programów finansujących potrzeby przedsiębiorstw na Mazowszu,
pojawiająca jako wynik przeprowadzonych analiz, wymaga szerszego rozpoznania przyczyn tego status quo. Jako pierwszy możliwy powód potraktowano brak
179
umiejętności formułowania wniosków o dofinansowanie. Dlatego też zapytano
badanych o to, czy w pozyskaniu środków unijnych korzystali oni z czyjejś pomocy czy też nie. Na tak sformułowane pytanie odpowiadali wyłącznie ci respondenci, którzy wcześniej zadeklarowali, że korzystali z takiego dofinansowania
(N=290).
W zdecydowanej większości przedstawiciele firm potwierdzili to, że w przygotowaniu projektu korzystali oni z pomocy instytucji zewnętrznych. W większości przypadków reprezentowali oni firmy średnie i duże, częściej zlokalizowane
we wschodniej części województwa. Może to być konsekwencją większej skłonności do korzystania z funduszy unijnych, a także świadczyć o gorszym przygotowaniu tych firm do formułowania projektów. Jednocześnie ok. 40% firm przygotowało taki wniosek samodzielnie (głównie mikropodmioty), przy czym w większym
stopniu dotyczyło to przedsiębiorstw funkcjonujących na lewym brzegu Wisły
(tab. 9).
Tabela 9
Pozyskanie środków unijnych a pomoc uzyskiwana przez firmy
w formułowaniu projektów
Wyszczególnienie
Mazowieckie
częstość
%
częstość
%
częstość
%
Korzystała z pomocy instytucji zewnętrznych, które przygotowały projekt
157
54,2
66
50,7
91
56,9
Sama przygotowała i złożyła
wniosek o dofinansowanie
120
41,3
59
45,4
61
38,1
13
4,5
5
3,9
8
5,0
290
100,0
130
100,0
160
100,0
Inne
Ogółem
Ograniczone przygotowanie pracowników przedsiębiorstw z województwa
mazowieckiego do sporządzenia takich wniosków może stanowić istotną barierę
w korzystaniu z funduszy unijnych, a tym samym wpływać na ograniczoną skłonność pracodawców do tworzenia miejsc pracy. Brak możliwości modernizacji
przedsiębiorstw, a także szkolenia pracowników, którzy mogą być przyjmowani
na powstające stanowiska pracy, w tym przypadku może istotnie zmniejszać skalę
naboru kadry.
Respondenci podawali również inne czynniki, które wystąpiły w trakcie składania wniosków o dofinansowanie, a nie wiązały się z korzystaniem z pomocy
instytucji zewnętrznych w przygotowaniu, a tym bardziej nie zakończyły się samodzielnym przygotowaniem wniosku. Wskazywane przez badanych sytuacje,
przede wszystkim kończyły się rezygnacją ze złożenia wniosku. Oświadczyło tak
5 osób spośród wszystkich, którzy wcześniej ubiegali się o środki finansowe z funduszy strukturalnych (nie chciał się tego nikt podjąć i dlatego wniosku nie złoży-
180
łam; nie składaliśmy wniosku po wstępnych rozmowach z tego zrezygnowaliśmy;
nie wypełniłem do końca wszystkich dokumentów, zrezygnowałem).
Poza tym w pojedynczych przypadkach w celu złożenia wniosku o dofinansowanie z funduszy strukturalnych firmy korzystały z pomocy osób prywatnych,
powiatowego urzędu pracy, instytucji zewnętrznych, a także samodzielnie przygotowywały wnioski. Podobnie nieliczne podmioty uczestniczyły w szkoleniach,
umożliwiających zapoznanie się z merytorycznymi i formalnymi wymaganiami
związanymi z ich opracowaniem. Częściej z innych form pomocy korzystały
przedsiębiorstwa położone we wschodniej części województwa, rezygnowały ze
złożenia wniosku o dofinansowanie w zachodniej. Nie zaobserwowano zależności
między korzystaniem lub niekorzystaniem z pomocy w formułowaniu wniosków
a trudnościami w pozyskaniu dofinansowania. Świadczy to pozytywnie o jakości
składanych projektów niezależnie od tego, czy ich przygotowanie zostało zlecone,
czy też opracowane zostały samodzielnie.
Drugim potencjalnym powodem ograniczonej skłonności podmiotów z województwa mazowieckiego do korzystania w przeszłości z funduszy unijnych była
możliwość wystąpienia trudności w trakcie ubiegania się o nie. W tej kwestii również wypowiadali się wyłącznie ci, którzy wcześniej zadeklarowali, że skorzystali
z tego rodzaju funduszy (N=290). W większości przypadków uznali oni, że takie
trudności wystąpiły (65,5% wszystkich badanych tej kategorii, tj. 190 osób), przy
czym nie zaobserwowano tu istotnych różnic między podmiotami położonymi na
obu brzegach Wisły. Trudności związane z otrzymaniem dofinansowania były
szczególnie ważne dla przedstawicieli mikropodmiotów (ponad 70% wskazań).
Do podstawowych trudności zaobserwowanych przez respondentów podczas
ubiegania się o fundusze strukturalne należały niejasne procedury oraz przerost
biurokracji (tab. 10). Nadmiar formalności jako utrudnienie podkreślali przede
wszystkim reprezentanci mikropodmiotów, zaś skomplikowane procedury stały
się barierą głównie dla dużych firm. Pozostałe przeszkody wskazywane były
znacznie rzadziej, przy czym również w kategorii inne pojawiły się opinie dotyczące niewywiązywania się z umowy, terminu składania wniosków, długim czasem oczekiwania na pieniądze. Na pozytywne podkreślenie zasługuje fakt, że
badani nie mieli większych zastrzeżeń do urzędników ich obsługujących. W uzyskanych deklaracjach nie uznano też za barierę konieczności wniesienia wkładu
własnego (najrzadziej wskazywana przeszkoda). Większość badanych jednak
konkretnie odpowiedziała na to pytanie o bariery, ponieważ tylko 8 uczestników
wywiadów kwestionariuszowych wybrało odpowiedź trudno powiedzieć.
W podziale na podmioty położone w części lewobrzeżnej i prawobrzeżnej
województwa zauważono, że:
− przedstawiciele firm lewobrzeżnych częściej wskazywali na trudności związane z możliwością uzyskania informacji i jej rzetelnością, przy czym były to
głównie duże przedsiębiorstwa oraz mikropodmioty;
− badani z pomiotów prawobrzeżnych częściej uznawali, że niejasne są procedury oraz trudnością jest konieczność wniesienia wkładu własnego, przy tym
opinia ta nie była uzależniona od wielkości firmy.
181
Tabela 10
Trudności, na które natknęły się firmy podczas ubiegania się o środki unijne
Wyszczególnienie
Za dużo biurokracji
Niejasne procedury
Niekompetencja
urzędników
Z uzyskaniem informacji
i jej rzetelnością
Wkład własny
Środki nam nie przysługiwały
Nie uzyskaliśmy
dofinansowania
Inne
Trudno powiedzieć
Ogółem
Mazowieckie
częstość
%
59
23,5
69
27,5
Lewa strona Wisły
częstość
%
28
23,5
32
26,9
Prawa strona Wisły
częstość
%
31
23,5
37
28,0
10
4,0
5
4,2
5
3,8
20
12
14
8,0
4,8
5,6
11
5
8
9,2
4,2
6,7
9
7
6
6,8
5,3
4,5
21
38
8
251
8,4
15,1
3,2
100,0
12
16
2
119
10,1
13,4
1,7
100,0
9
22
6
132
6,8
16,7
4,5
100,0
Należałoby również podkreślić, że podmioty położone na lewym brzegu Wisły częściej nie otrzymały środków, bo im nie przysługiwały lub też po prostu bez
uzasadnienia odmawiano im dofinansowania, co było przede wszystkim podkreślane przez reprezentantów małych firm. Jest to zapewne konsekwencja braku
rzetelnych informacji wskazywanego jako jedne z ważniejszych barier. Przemawia to za relatywnie gorszą jakością usług świadczonych przez jednostki wdrażające fundusze unijne w zachodniej części województwa mazowieckiego.
Wykorzystanie zatem funduszy unijnych przez firmy województwa mazowieckiego może być ograniczane głównie poprzez małą umiejętność samodzielnego przygotowania wniosków, jak również przez występowanie trudności w dotychczasowych staraniach o te fundusze, a przede wszystkim niejasności proceduralne oraz
zbyt dużą biurokrację. Czynniki te stanowić mogą bariery wpływające na skłonność
pracodawców do tworzenia miejsc pracy w województwie mazowieckim.
Tym niemniej za główne bariery niewielkiej, jak wynika z przeprowadzonych
badań, chęci przedsiębiorców do zatrudniania pracowników mogącej mieć związek z wykorzystaniem funduszy strukturalnych, należałoby upatrywać w uzasadnieniach odpowiedzi tych badanych, którzy w ogóle dotychczas nie ubiegali się o
środki pochodzące z Unii Europejskiej. Była to populacja 737 osób (w tym 346
przedstawicieli firm z zachodniej części województwa mazowieckiego i 391 tych,
których firmy zlokalizowane były na prawym brzegu Wisły). Byli to przede
wszystkim przedstawiciele mikropodmiotów oraz średnich firm.
Uzyskano w tej dziedzinie łącznie 901 wskazań. Najczęściej respondenci
podkreślali znaczenie wykorzystania środków własnych (30,5% wszystkich
wskazań) oraz zbyt długą i skomplikowaną procedurę (14,1% wszystkich wskazań), jak również to, że nie spełniają oni warunków umożliwiających skorzystanie
182
z takiego dofinansowania (13,1% wszystkich wskazań). O braku starań o fundusze strukturalne w najmniejszym stopniu zdecydował brak czasu na przygotowanie
wniosków, zbyt wysokie koszty i brak wiedzy o takich środkach i zasadach ich
przyznawania (tab. 11). Waga tych czynników nie była zróżnicowana w zależności
od wielkości przedsiębiorstwa. Znaczenie procedur związanych z pozyskaniem
funduszy podkreślali głównie badani z dużych podmiotów gospodarczych, a brak
spełnienia warunków umożliwiających skorzystanie z dofinansowania oraz wykorzystanie środków własnych – respondenci ze średnich i dużych firm.
Tabela 11
Motywy braku dotychczasowego ubiegania się o fundusze unijne
Wyszczególnienie
Wykorzystaliśmy środki własne,
nie ma takiej potrzeby, korzystam
z kredytów bankowych
Brak środków finansowych
na inwestycje, brak perspektyw
rozwojowych przedsiębiorstwa
Zbyt długa i skomplikowana
procedura
Nie spełniam warunków
Brak informacji na ten temat
Brak czasu
Stawiane zbyt duże wymagania,
trudna dostępność
Zbyt wysokie koszty uzyskania
środków z UE
Brak wiedzy o tych środkach
i zasadach ich przyznawania
Przekonanie o tym, że
nie otrzymają środków
Inne
Trudno powiedzieć
Ogółem
Mazowieckie
Lewa strona
Wisły
częstość
%
Prawa strona
Wisły
częstość
%
częstość
%
275
30,5
137
33,3
138
28,2
38
4,2
20
4,9
18
3,7
127
118
44
20
14,1
13,1
4,9
2,2
57
59
18
10
13,8
14,3
4,4
2,4
70
59
26
10
14,3
12,1
5,3
2,0
79
8,8
30
7,3
49
10,0
22
2,4
5
1,2
17
3,5
26
2,9
12
2,9
14
2,9
39
87
26
901
4,3
9,7
2,9
100,0
13
40
11
412
3,2
9,7
2,7
100,0
26
47
15
489
5,3
9,6
3,1
100,0
W podziale na część lewo- i prawobrzeżną województwa nie wystąpiły w tym
przypadku żadne istotne różnice, ale przedsiębiorcy z części lewobrzeżnej częściej wybierali możliwość finansowania działań rozwojowych firmy ze środków
własnych, jak też nie spełniali warunków umożliwiających ubieganie się o dofinansowanie z funduszy unijnych. Waga wskazanych determinant w odniesieniu
do pracodawców z działalnością zlokalizowaną po prawej stronie Wisły była podobna do zaobserwowanej w całej populacji korzystających dotychczas z dofinansowania. Uzyskana struktura odpowiedzi wskazuje również na to, że większymi
183
środkami, umożliwiającymi rozwój firm dysponowały te, które funkcjonowały na
lewym brzegu Wisły. Wskazuje to na większy potencjał ekonomiczno-finansowy
firm lewobrzeżnych, co znalazło już odzwierciedlenie w analizie ich przychodów.
Biorąc pod uwagę opinie wszystkich kategorii badanych odpowiadających na
pytania o możliwość korzystania z dofinansowania realizowanego w ramach funduszy strukturalnych, należy stwierdzić, że najważniejsze znaczenie dla wystąpienia ograniczeń w tej dziedzinie ma posiadanie własnych środków umożliwiających rozwój, w tym zakup maszyn i urządzeń, jak również szkolenia pracowników.
Niemała jest jednak waga procedur pozyskiwania funduszy strukturalnych, powiązana z tym biurokracja oraz brak możliwości samodzielnego sporządzania wniosków/projektów. Czynniki te należałoby uznać również za najważniejsze bariery
w kształtowaniu potrzeb zatrudnieniowych podmiotów, będące konsekwencją
wykorzystania funduszy unijnych. Ich konsumowanie powodując rozszerzenie lub
unowocześnienie działalności prowadzonej przez przedsiębiorstwa, może w bardzo
dużym stopniu kreować tworzenie miejsc pracy. Dyskusyjna jest w związku z tym
bariera związana z wykorzystaniem własnych środków finansowych firmy, ponieważ nie wpływa ona na zwiększenie liczby zatrudnionych w podmiotach, a tym samym nie oznacza podwyższenia skłonności do kreowania miejsc pracy przez
przedsiębiorców.
Przyjrzyjmy się teraz czynnikom, mogącym stanowić bariery zwiększenia
skłonności pracodawców do tworzenia nowych miejsc pracy, wynikającym z dotychczasowych ich doświadczeń z naborem nowych pracowników, jak i oceną
posiadanych przez nich umiejętności i kwalifikacji zawodowych.
4. Jakość zasobów pracy – system edukacji
Przeważająca część uczestników wywiadów kwestionariuszowych zadeklarowała, że w okresie ostatnich dwóch miesięcy poszukiwała pracowników (56,4%,
tj. 579 osób). Nabór organizowany był najczęściej w firmach dużych, a najrzadziej – w mikropodmiotach. Ponadto przyjęcia do pracy częściej deklarowali pracodawcy z prawobrzeżnej części województwa mazowieckiego. Odsetek tych,
którzy złożyli taką deklarację wyniósł 58,1% (320 osób) w porównaniu do udziału zaobserwowanego wśród podmiotów zlokalizowanych na lewym brzegu Wisły
kształtującego się na poziomie 54,4% (259 osób).
Równocześnie większość respondentów miała problem ze znalezieniem pracowników (61,8% wszystkich, którzy w ostatnim roku chcieli zatrudnić kadrę, tj.
358 osób). Problem ten sygnalizowali przede wszystkim pracodawcy z małych
przedsiębiorstw. W podziale na kategorie przedsiębiorstw według miejsca działalności zdecydowanie częściej przedsiębiorcy z powiatów lewobrzeżnych nie
mogli znaleźć pracowników adekwatnych do swoich oczekiwań (65,6% wszystkich, którzy chcieli zatrudnić kadrę, tj. 170 osób). W przypadku przedstawicieli
firm prawobrzeżnych odsetek ten był o prawie 7 pkt. proc. niższy i wyniósł
58,8% (188 osób).
184
Struktura odpowiedzi świadczy o występujących na obszarze istotnych niedopasowaniach między potrzebami zatrudnieniowymi firm a jakością kadr, które
poszukują pracy. Może to być wynikiem nieadekwatnej do oczekiwań struktury
kształcenia, jak również zbyt niskiego poziomu kwalifikacji i umiejętności oraz
braku doświadczenia poszukujących satysfakcjonującego ich miejsca pracy. Spostrzeżenia te znalazły odzwierciedlenie w wypowiedziach badanych, dotyczących
rodzajów trudności (tab. 12). Łącznie uzyskano 1246 wskazań, przy czym 597 od
przedstawicieli firm lewobrzeżnych, a 649 – od prawobrzeżnych.
Tabela 12
Trudności w poszukiwaniu pracowników
Wyszczególnienie
Wysoki koszt procesu
rekrutacji
Długi czas procesu rekrutacji
Duża ilość pytań o pracę,
aplikacji
Niska jakość podań o pracę,
aplikacji
Brak na rynku pracy kandydatów do pracy z doświadczeniem niezbędnym dla
potrzeb firmy
Brak na rynku pracy kandydatów do pracy posiadających umiejętności niezbędne
dla potrzeb firmy
Złe nastawienie do pracy
kandydatów do pracy
Inne
Ogółem
Mazowieckie
częstość
%
Lewa strona Wisły
częstość
%
Prawa strona Wisły
częstość
%
39
88
3,1
7,1
22
48
3,7
8,0
17
40
2,6
6,2
55
4,4
25
4,2
30
4,6
234
18,8
109
18,3
125
19,3
320
25,7
150
25,1
170
26,2
309
24,8
144
24,1
165
25,4
178
23
1246
14,3
1,8
100,0
85
14
597
14,2
2,3
100,0
93
9
649
14,3
1,4
100,0
Ponad 1/4 uzyskanych od uczestników wywiadów kwestionariuszowych odpowiedzi, niezależnie od miejsca działania firmy, dotyczyła braku na rynku pracy
kandydatów z doświadczeniem niezbędnym dla firmy, a blisko drugie tyle wiązało się brakiem na tym rynku osób posiadających niezbędne na potrzeby firmy
umiejętności. Dość często również deklarowano niską jakość składanych aplikacji
o zatrudnienie, co tylko mogło potwierdzać nieodpowiednie dla pracodawcy kwalifikacje. Pozostałe powody występujących trudności w poszukiwaniu pracowników były znacznie rzadziej wskazywane. Zatem za główne bariery ograniczające
skłonność pracodawców do tworzenia miejsc pracy można uznać nieodpowiadające wymogom stanowisk pracy kwalifikacje, jak również brak doświadczenia niezbędnego firmie. Są to podstawowe trudności w zapełnieniu oferowanych przez
pracodawców miejsc pracy. W ten sposób wypowiedział się co drugi respondent.
185
Jak wynika z danych zawartych w tabeli 12 dla badanych istotne znaczenie
miały umiejętności, których nie posiadali – ich zdaniem – zgłaszający się do pracy potencjalni pracownicy. Przyglądając się temu problemowi, należałoby podkreślić, że przedstawiciele firm wyrażali pod tym względem bardzo zróżnicowane
opinie. Najczęściej jednak mówili o braku wśród kandydatów do pracy umiejętności technicznych zawodowych, wynikających z określonego kierunku i poziomu
wykształcenia. Przedsiębiorcy wskazywali również na konkretne zawody, w których poszukiwali pracowników. Byli to kierowcy, geodeci, spawacze gazowi, kucharze, kelnerzy, piekarze, handlowcy, specjaliści budownictwa, chemicy, informatycy,
higienistki stomatologiczne, dekarze, mechanicy samochodowi i elektromechanicy,
elektrycy, księgowi, hydraulicy, krawcowe, farmaceuci, pedagodzy, kasjerzy z umiejętnością obsługi kas fiskalnych, operatorzy maszyn i urządzeń, poligrafowie,
sprzedawcy, stolarze, ślusarze i tokarze. Niektóre z wymienianych przez respondentów zawodów na obszarze województwa mazowieckiego miały w 2007 r. charakter nadwyżkowy.29 Należały do nich między innymi zawody kucharza, kelnera,
higienistki stomatologicznej. W związku z tym brak efektów w poszukiwaniu
takich pracowników może przede wszystkim wynikać z nieodpowiedniego poziomu umiejętności zawodowych, czyli nie odpowiadającej pracodawcom jakości
kwalifikacji, być może wynikającej z nie przystającego do ich oczekiwań poziomu kształcenia. Może to być jednak również konsekwencja zróżnicowania przestrzennego między potrzebami pracodawców a systemem edukacji funkcjonującym w obszarze działania firmy. Tego rodzaju niespójność w wielu przypadkach
wynika z braku szczegółowego rozpoznania tego rodzaju niedopasowań przez
publiczne służby zatrudnienia.
Badani szczegółowo opiniowali nie tylko braki umiejętności zawodowych
wśród kandydatów do pracy, ale także predyspozycji określanych jako pozazawodowe lub miękkie. W szczególności podkreślali oni znaczenie posiadania
przez chcących u nich podjąć pracę zdolności logicznego myślenia, zmysłu organizacji, znajomości języków obcych (angielski, niemiecki), umiejętności pracy
w zespole, obsługi klienta, obsługi maszyn i urządzeń oraz zręczności manualnej.
Kandydaci powinni również charakteryzować się chęcią do pracy, fachowością,
uczciwością, dyspozycyjnością, predyspozycjami psychicznymi, profesjonalizmem, bezkonfliktowością, kreatywnością, komunikatywnością, odpornością na
stres, sumiennością i łatwością nawiązywania kontaktów.
Tak szerokie spektrum wymagań w stosunku do osób zamierzających podjąć
zatrudnienie w firmach województwa mazowieckiego sprawia, że chęć do tworzenia miejsc pracy zgłaszana przez badanych może mieć charakter jedynie deklaratywny. W rzeczywistości bowiem trudno znaleźć osobę odpowiadającą tylko
niektórym oczekiwaniom, a przecież dodatkowo może jeszcze wystąpić brak doświadczenia zawodowego, który był najczęściej wymienianym czynnikiem utrudniającym zapełnienie oferowanych przez pracodawców miejsc pracy.
__________
29
Na stronach internetowych Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Warszawie nie ma nowszych danych
dotyczących raportów z monitoringu zawodów deficytowych i nadwyżkowych (www.wup.mazo wsze.pl).
186
Uczestnicy wywiadów kwestionariuszowych w dość ograniczonej liczbie podawali również inne trudności występujące w procesie naboru pracowników,
w tym przede wszystkim: brak kandydatów z najbliższej okolicy, za duże wymagania finansowe oraz mała liczba podań o pracę. Deklaracje takie występowały
zarówno wśród przedsiębiorców z firm zlokalizowanych w części prawobrzeżnej
województwa, jak również lewobrzeżnej.
W następnej kolejności zadano pracodawcom pytanie o to, jak oceniają umiejętności i kwalifikacje zawodowe kandydatów do pracy. Kwestia ta była opiniowana wyłącznie przez tych badanych, którzy poszukiwali pracowników w ciągu
ostatnich 12 miesięcy (N=579). Mogli oni wybrać wyłącznie jedną odpowiedź.
W zdecydowanej większości respondenci uznali, że tylko niektóre z chętnych
do pracy osób posiadały wymagane umiejętności i kwalifikacje (tab. 13). Równocześnie o tym, że tylko połowa kandydatów do pracy posiadała umiejętności
i kwalifikacje adekwatne do zadań realizowanych przez firmę, przekonany był
prawie co piąty badany. Łączny zatem odsetek uczestników wywiadów kwestionariuszowych, którzy mieli bardzo złe zdanie na temat przygotowania zawodowego
ubiegających się o przyjęcie do pracy sięgał 80%. Nie było przy tym istotnego
zróżnicowania po tym względem w obu wydzielonych częściach województwa, jak
również, wziąwszy pod uwagę wielkość firmy. Można było jednak zauważyć, że
bardziej negatywny stosunek do wiedzy posiadanej przez kandydatów do pracy
mieli reprezentanci firm lewobrzeżnych oraz osoby wypowiadające się w imieniu
małych firm i mikropodmiotów.
Tabela 13
Ocena umiejętności i kwalifikacji kandydatów do pracy
Wyszczególnienie
Mazowieckie
częstość
%
częstość
%
częstość
%
Umiejętności i kwalifikacje zawodowe wszystkich kandydatów zgłaszających się do pracy były wystarczające do realizacji żądań w firmie
36
6,1
14
5,4
22
6,9
Umiejętności i kwalifikacje zawodowe większości kandydatów zgłaszających się do pracy były wystarczające do realizacji zadań w firmie
63
11,0
25
9,6
38
11,9
Mniej więcej połowa kandydatów
do pracy posiadała wymagane
umiejętności i kwalifikacje
110
19,0
49
18,9
61
19,1
Tylko niektórzy posiadali wymagane umiejętności i kwalifikacje
370
63,9
171
66,1
199
62,1
Ogółem
579
100,0
259
100,0
320
100,0
187
Pozytywne opinie o kwalifikacjach zawodowych kandydatów do pracy stanowiły znaczące umiejętności − od 16% do 17% wszystkich wypowiedzi. Jednocześnie żaden z uczestników wywiadów kwestionariuszowych nie pozostawił
tego pytania bez odpowiedzi, co oznacza, że wskazane oceny odzwierciedlają
rzeczywiste stanowisko w tej sprawie.
Wszystkich, którzy w pytaniu o ocenę umiejętności i kwalifikacji kandydatów
do pracy nie stwierdzili wprost, że mieli oni umiejętności opanowane w odpowiednim stopniu do realizowanych w firmie zadań, zapytano o to, jakich najważniejszych umiejętności i kwalifikacji im brakuje. Odpowiadało na tę kwestię 543
respondentów, w tym 245 reprezentowało firmy lewobrzeżne, a 298 – prawobrzeżne.
Uzyskano łącznie 787 wypowiedzi − 467 udzielili przedsiębiorcy z zachodniej części województwa, a 430 – ze wschodniej. Niezależnie jednak od położenia
geograficznego firmy najważniejszy dla wszystkich był brak odpowiednich kwalifikacji i wykształcenia. Znaczenie tego elementu było głównie istotne dla przedstawicieli średnich i dużych przedsiębiorstw. Wśród wszystkich wskazań 1/4 stanowiły takie odpowiedzi (tab. 14). Podobnie było w przypadku zaobserwowanego
przez uczestników wywiadów kwestionariuszowych braku doświadczenia ubiegających się o pracę, co było szczególnie uciążliwe dla średnich firm. W tym przypadku odsetki były wprawdzie nieco mniejsze, tym niemniej częściej niż co piąty
pytany udzielił takiej odpowiedzi.
Tabela 14
Najważniejsze umiejętności i kwalifikacje, których brakuje kandydatom do pracy
Wyszczególnienie
Brak doświadczenia
Brak umiejętności, fachowości
Brak chęci do pracy, podejścia
do pracy
Brak dokumentów potwierdzających posiadane kwalifikacje, brak
uprawnień
Wygórowane oczekiwania płacowe
Brak odpowiednich kwalifikacji,
odpowiedniego wykształcenia
Brak odpowiednich cech charakteru
Nieznajomość branży, asortymentu
Inne
Nie wiem, trudno powiedzieć
Ogółem
Mazowieckie
Lewa strona
Wisły
częstość
%
85
23,8
28
7,8
Prawa strona
Wisły
częstość
%
91
21,2
37
8,6
częstość
176
65
%
22,4
8,3
97
12,3
41
11,5
56
13,0
9
10
1,1
1,3
6
1
1,7
0,3
3
9
0,7
2,1
195
137
35
34
29
787
24,8
17,4
4,4
4,3
3,7
100,0
90
65
14
12
15
357
25,2
18,2
3,9
3,4
4,2
100,0
105
72
21
22
14
430
24,4
16,7
4,9
5,1
3,3
100,0
188
Przedsiębiorcy zwrócili również uwagę na brak odpowiednich cech charakteru oraz brak chęci do pracy u osób chcących podjąć zatrudnienie w ich firmach,
chociaż waga tych czynników była jeszcze bardziej ograniczona, ponieważ
w ogólnej liczbie wypowiedzi wskazania takie stanowiły odpowiednio mniej niż
18% i 13%. Zwrócili jednak na to uwagę przede wszystkim uczestnicy wywiadów
kwestionariuszowych pochodzący z małych firm i mikropodmiotów. Należałoby
równocześnie podkreślić, że pierwsza deklaracja dominowała wśród przedstawicieli firm z zachodniej części województwa, druga zaś – ze wschodniej.
Pozostałe umiejętności i kwalifikacje znacznie rzadziej występowały w wypowiedziach badanych, ponieważ dotyczyły kwestii bardziej szczegółowych, a tym
samym ważnych dla mniejszej liczby uczestników badań.
Generalnie doświadczenia z dotychczasowym poszukiwaniem nowych pracowników w przedsiębiorstwach województwa mazowieckiego należałoby ocenić
jako raczej negatywne. Może to samo w sobie stanowić barierę dla ich skłonności
do tworzenia nowych miejsc pracy. Nie tylko bowiem, mimo chęci do zwiększenia kadry, nie zrealizowano tego zamierzenia, ale również bardzo nisko oceniana
jest jakość zasobów pracy na badanym obszarze. W szczególności barierami są
zatem: brak doświadczenia osób poszukujących pracy, brak odpowiednich kwalifikacji i wykształcenia, a także brak chęci do pracy i odpowiednich cech charakteru. Oczekiwania pracodawców mogą być w tym przypadku wygórowane, tym
niemniej to oni właśnie tworzą nowe stanowiska pracy, mogą w związku z tym
oczekiwać pełnej spójności umiejętności i kwalifikacji osób ubiegających się
o pracę z ich preferencjami.
Opinie badanych wskazujące na to, że ważną determinantą kształtowania ich
potrzeb zatrudnieniowych jest doświadczenie zawodowe oraz przystające do oferowanych miejsc pracy kwalifikacje i wykształcenie spowodowały, że zapytano
ich również o to, w jaki sposób oceniają przygotowanie absolwentów szkół i
uczelni do pracy zawodowej. Jak wynika bowiem z innych badań, kwalifikacje
młodych ludzi często uważane są za wysoce niewystarczające, a ich doświadczenie zawodowe praktycznie żadne. Tego rodzaju uwarunkowania wpływają na to,
że młodzież niechętnie zatrudniana jest przez pracodawców, a stopa bezrobocia
wśród absolwentów kształtuje się na ponad dwukrotnie wyższym poziomie w
porównaniu do ogólnej populacji bezrobotnych. 30 Młodzi ludzie na polskim rynku
pracy stanowią kategorię zagrożoną wykluczeniem społecznym, w odniesieniu do
której realizowane są szczególne programy aktywizacji zawodowej.
W przeprowadzonym badaniu zaobserwowano poglądy, które potwierdzały
niską pozycję konkurencyjną absolwentów szkół i uczelni, czyli bardzo niską
__________
30
Udział bezrobotnej młodzieży w ogólnej liczbie bezrobotnych w całym kraju ukształtował się
w końcu I kwartału 2010 r. na poziomie 23%, zaś stopa bezrobocia wśród osób poniżej 24. roku
życia osiągnęła poziom 24,6% i była ponad dwukrotnie wyższa w porównaniu do ogólnej liczby
bezrobotnych (10,6%). Na jeszcze wyższym poziomie w tym samym czasie była stopa bezrobocia
wśród absolwentów, ponieważ wyniosła ona 27%. (por. Aktywność ekonomiczna ludności Polski. I
kwartał 2010, GUS, Warszawa 2010).
189
ocenę ich przygotowania do pracy zawodowej (tab. 15). Wprawdzie tylko mniej
więcej co dziesiąty pracodawca bardzo źle oceniał to przygotowanie, ale już ponad 1/3 respondentów uznała, że jest ono zdecydowanie złe lub bardzo złe. Największy udział w tych ocenach mieli badani rekrutujący się z dużych podmiotów
gospodarczych, najmniejszy – ze średnich. Może to wskazywać na złe doświadczenia tych pierwszych z naborem młodych pracowników.
Tabela 15
Ocena przygotowania zawodowego absolwentów szkół i uczelni do pracy
Wyszczególnienie
Bardzo źle, tzn. brak im zarówno przygotowania teoretycznego, jak praktycznego
Źle, tzn. mają jedynie niewielkie przygotowanie teoretyczne i żadnej praktyki
Średnio, tzn. mają dostateczne przygotowanie teoretyczne i niewielką praktykę
Dobrze, tzn. mają dobre
przygotowanie teoretyczne,
trochę brakuje im praktyki
Bardzo dobrze, tzn. są dobrze
przygotowani zarówno teoretycznie, jak i praktycznie
Nie wiem, trudno powiedzieć
Ogółem
Mazowieckie
częstość
%
Lewa strona Wisły
częstość
%
Prawa strona Wisły
częstość
%
99
9,6
41
8,6
58
10,5
274
26,7
137
28,8
137
24,9
462
45,0
214
45,0
248
45,0
112
10,9
49
10,3
63
11,4
9
71
1027
0,9
6,9
100,0
4
31
476
0,8
6,5
100,0
5
40
551
0,9
7,3
100,0
Jednocześnie najwięcej było ocen średnich. Prawie połowa respondentów
wybrała tego rodzaju możliwość. Mniej więcej co dziesiąty badany uznał również, że przygotowanie do pracy zawodowej ma charakter wystarczający (absolwenci przygotowani są do pracy dobrze i bardzo dobrze). Na podkreślenie zasługuje jednak to, że ponad 80% uczestników wywiadów kwestionariuszowych,
mimo czasem pozytywnego zweryfikowania wiedzy teoretycznej, źle wypowiadała się o umiejętnościach praktycznych młodych ludzi.
Ze względu na położenie geograficzne firm nie wystąpiło istotne zróżnicowanie, chociaż znacznie bardziej radykalni w swoich poglądach byli przedstawiciele
podmiotów położonych we wschodniej części województwa. Oni częściej deklarowali, że przygotowanie do pracy jest bardzo złe, jak również dobre i bardzo dobre.
W następstwie zebranych informacji zadano przedsiębiorcom pytanie o konieczność wprowadzenia zmian w funkcjonującym systemie kształcenia. Ponad
190
85% wszystkich respondentów wybrało odpowiedź akceptującą (873 osoby,
w tym 407 z firm położonych na lewym brzegu Wisły, a 466 – na prawym). Do
tej grupy należały wszystkie duże podmioty gospodarcze, a także w znaczącej
liczbie pozostałe (ponad 88% wskazań w poszczególnych kategoriach firm według liczby zatrudnionych). Tylko co dziesiąty badany był przeciwnego zdania
(głównie reprezentanci mikropodmiotów), a mniej więcej co dwudziesty nie miał
na ten temat wyrobionej opinii. Nie wystąpiły w tej dziedzinie istotne różnice ze
względu na lokalizację działalności firm, chociaż reprezentanci firm lewobrzeżnych nieco rzadziej skłaniali się w kierunku zaakceptowania zmian w systemie
kształcenia. Mogło to być wynikiem ich nieco lepszych doświadczeń, ponieważ
nieznacznie częściej wybierali możliwość wskazującą na dobre i bardzo dobre
przygotowanie absolwentów do pracy.
Wszystkich, którzy twierdząco odpowiedzieli na pytanie o konieczność
wprowadzenia zmian w systemie kształcenia, zapytano, na czym one powinny
polegać (N=875). Uzyskano łącznie 1103 wypowiedzi (tab. 16).
Tabela 16
Propozycje zmian w systemie kształcenia
Wyszczególnienie
Więcej zajęć praktycznych
Zlikwidować uczelnie
niepubliczne kształcące na
niskim poziomie
Współpraca szkół z pracodawcami
Zmienić podejście absolwentów i uczniów
Dostosowanie nauczania
do rzeczywistych potrzeb
rynku pracy
Naukę praktyczną połączyć z teorią
Staże
Podniesienie kwalifikacji
kadry kształcącej
w szkołach
Zmiana systemu
Więcej szkół zawodowych, nauka zawodu
Podnieść poziom nauczania
Ściślejsza specjalizacja
Inne
Trudno powiedzieć
Ogółem
Mazowieckie
częstość
%
555
50,3
Lewa strona Wisły
częstość
%
259
49,2
Prawa strona Wisły
częstość
%
296
51,3
10
0,9
5
1,0
5
0,9
17
1,5
10
1,9
7
1,2
25
2,3
9
1,7
16
2,8
113
10,2
50
9,5
63
10,9
61
27
5,5
2,4
31
14
5,9
2,7
30
13
5,2
2,3
15
33
1,4
3,0
8
15
1,5
2,9
7
18
1,2
3,1
106
39
48
12
42
1103
9,6
3,5
4,4
1,1
3,8
100,0
57
16
26
5
21
526
10,8
3,0
4,9
1,0
4,0
100,0
49
23
22
7
21
577
8,5
4,0
3,8
1,2
3,6
100,0
191
Jak wynika z danych zawartych w tabeli 16, uczestnicy wywiadów kwestionariuszowych byli w zasadzie zgodni co do tego, że podstawowe znaczenie dla lepszej spójności kwalifikacji z ich oczekiwaniami ma wprowadzenie większej liczby zajęć praktycznych do procesu kształcenia. Udział takich odpowiedzi
przekroczył 55% wszystkich wskazań. Mniej więcej co dziesiąty badanych uznał
również, że istotne jest dostosowanie nauczania do rzeczywistych potrzeb rynku
pracy oraz zwiększenie liczby szkół zawodowych. Ostatnia propozycja częściej
pojawiała się w deklaracjach przedstawicieli firm lewobrzeżnych, zaś przedostatnia – prawobrzeżnych. Nie były to różnice istotne, tym niemniej może to oznaczać, że występowanie takich problemów ma charakter zróżnicowany w zależności od położenia geograficznego przedsiębiorstwa w regionie. Równocześnie
oceny nie były zróżnicowane w zależności od wielkości firmy.
Pozostałe wskazania pojawiały się znacznie rzadziej, a proponowane kierunki
zmian były bardzo różnorodne. Pozytywnie jednak zaskakuje to, że znikoma liczba odpowiedzi dotyczyła zmian wyłącznie w szkolnictwie wyższym, co oznacza
znacznie większą spójność posiadanych przez absolwentów umiejętności z oczekiwaniami pracodawców. Nie budziły też większych zastrzeżeń kwalifikacje kadry nauczycielskiej.
Przeprowadzona analiza umożliwia sformułowanie kolejnych barier wynikających z systemu kształcenia, które mogą wpływać na ograniczenie skłonności
pracodawców do tworzenia miejsc pracy. Są nimi głównie: za mała liczba godzin
zajęć praktycznych w programach kształcenia oraz niedostosowanie systemu
edukacyjnego do potrzeb strony podażowej rynku pracy. Problemy te od dawna
stanowią główne postulaty występujące w opracowaniach eksperckich dotyczących rynku pracy. Szczególnie zwraca się w nich uwagę na niespójność oferty
edukacyjnej z oferowanymi przez pracodawców wolnymi miejscami pracy. Obserwowany w tej dziedzinie brak efektywności działań, podejmowanych przez
władze lokalne i regionalne skutkuje niewielkimi zmianami sytuacji na lokalnych
i regionalnych rynkach pracy. Wydaje się, że na poprawę w tej dziedzinie mogłyby wpłynąć zarówno działania publicznych służb zatrudnienia bardziej szczegółowo rozpoznające potrzeby pracodawców, jak również wypracowanie podstawowych zasad współpracy między reprezentantami podmiotów gospodarczych
i szkołami. Ta ostatnia propozycja – wprawdzie w niewielkiej liczbie wskazań –
pojawiła się również w wypowiedziach uczestników wywiadów kwestionariuszowych.
Ważną barierą w kontekście tego fragmentu opracowania jest również niska –
zdaniem badanych – jakość procesów kształcenia, przyczyniająca się do słabego
przygotowania absolwentów szkół i uczelni do pracy zawodowej. Zjawisko to
jednak nie znalazło odzwierciedlenia w wypowiedziach respondentów, dotyczących konieczności wprowadzenia zmian w systemie edukacyjnym.
Przedsiębiorców uczestniczących w badaniach zapytano również o opinię na
temat zatrudnionej w ich firmie kadry. Ocenili ją oni bardzo pozytywnie, ponieważ ponad 80% respondentów podkreślało umiejętności wszystkich lub większości
pracowników jakie wystarczają do realizacji wyznaczonych im zadań (tab. 17).
192
Tabela 17
Ocena umiejętności zatrudnionej kadry
Wyszczególnienie
Umiejętności zawodowe
wszystkich pracowników
wystarczają do realizacji
wyznaczonych im zadań
większości pracowników
wystarczają do realizacji
wyznaczonych zadań
Mniej więcej połowa pracowników posiada takie umiejętności
Tylko niektórzy posiadają
takie umiejętności
pracownika wystarczają do
realizacji wszystkich zadań
pracownika nie wystarczają
do realizacji wyznaczonych
zadań
Ogółem
Mazowieckie
częstość
%
Lewa strona Wisły
częstość
%
Prawa strona Wisły
częstość
%
353
34,4
168
35,3
185
33,6
418
40,7
185
38,9
233
42,3
130
12,7
64
13,4
66
12,0
60
5,8
31
6,5
29
5,3
64
6,2
27
5,7
37
6,7
2
1027
0,2
100,0
1
476
0,2
100,0
1
551
0,2
100,0
Najbardziej zadowoleni z własnej kadry byli pracodawcy z dużych i średnich
firm. Łączny udział wskazań dotyczących wystarczających umiejętności u wszystkich lub większości pracowników kształtował się w tych kategoriach na poziomie
od 84% do 95%. Znacznie mniej zadowoleni byli przedstawiciele podmiotów
mniejszych, ponieważ odsetek takich odpowiedzi nie przekroczył w tym przypadku 80%. Nieco więcej niż co dziesiąty pracodawca był zdania, że ok. połowy
zatrudnionych posiada takie umiejętności, a tylko dwóch respondentów uważało,
że umiejętności pracowników są niewystarczające do realizacji zadań na wyznaczonym stanowisku. Byli to reprezentanci mikropodmiotów.
W podziale na firmy lewo- i prawobrzeżne zaobserwowano pewne zróżnicowanie opinii. W zachodniej części województwa częściej uznawano, że wszyscy
pracownicy mają odpowiednie umiejętności do wykonywanych zadań, w części
wschodniej natomiast taka ocena dotyczyła głównie większości pracowników.
Udział pozostałych deklaracji był raczej porównywalny.
Przeprowadzone badania wskazują, że kolejną barierą tworzenia miejsc pracy
w województwie mazowieckim jest zadowolenie pracodawców z dotychczas zatrudnianych pracowników i w związku z tym brak chęci do jakichkolwiek zmian
193
w tej dziedzinie. Biorąc pod uwagę niewielką skłonność firm do rozwoju swojej
działalności za pomocą tworzenia nowych oddziałów, to sytuacja ta w zasadzie
w pełni tłumaczy ograniczenie potrzeb zatrudnieniowych na Mazowszu. Tego
rodzaju wniosek znalazł również potwierdzenie w wypowiedziach badanych na
temat możliwości wystąpienia w przyszłości zapotrzebowania na pracowników o
wysokich kwalifikacjach i kierunkami ich postępowania w takiej sytuacji. Mieli
oni w tym przypadku do wyboru trzy odpowiedzi:
− intensywne szkolenie obecnie zatrudnionych pracowników,
− pozyskanie nowych pracowników posiadających odpowiednie kwalifikacje,
− szkolenie już zatrudnionych i pozyskiwanie nowych.
Zdecydowana większość badanych wybrała mieszany sposób realizowania
potrzeb zatrudnieniowych, przy czym częściej zamierzali w ten sposób postępować przedstawiciele podmiotów lewobrzeżnych (tab. 18). Respondenci z firm
prawobrzeżnych częściej przewidywali szkolenie zatrudnionej już kadry. Pozyskanie wyłącznie nowych pracowników zadeklarowała tylko niespełna 1/4 wszystkich
uczestników wywiadów kwestionariuszowych, przy czym dotyczyło to w porównywalnym stopniu wszystkich badanych podmiotów niezależnie od ich wielkości.
Natomiast drogę kształcenia własnych pracowników najczęściej wybrali respondenci z mikropodmiotów. Dla nich koszty zatrudnienia mogą być zdecydowanie
wyższe w porównaniu do kosztów kształcenia, ponieważ bardzo często sami
szkolą swoich pracowników.
Tabela 18
Sposoby postępowania w przypadku wystąpienia zapotrzebowania
na pracowników o wysokich kwalifikacjach
Wyszczególnienie
Intensywne szkolenie obecnie
zatrudnionych pracowników
Pozyskanie nowych pracowników posiadających odpowiednie kwalifikacje
Szkolenie już zatrudnionych
i pozyskiwanie nowych
pracowników
Ogółem
Mazowieckie
częstość
%
częstość
%
częstość
%
305
29,7
136
28,6
169
30,7
232
22,6
106
22,3
126
22,9
490
1027
47,7
100,0
234
476
49,2
100,0
256
551
46,5
100,0
Generalnie zatem nawet brak wysoko kwalifikowanej kadry mogącej wpłynąć
na podniesienie efektywności realizowanych przez podmiot działań, nie jest
w stanie przyczynić się do zwiększenia skłonności do przyjmowania nowych pracobiorców przez przedsiębiorców z terenu województwa mazowieckiego.
194
5. Konkluzje
W przeprowadzonej analizie starano się wskazać na podstawowe bariery tworzenia miejsc pracy przez firmy z województwa mazowieckiego, które mogą wynikać ze zjawisk związanych z otoczeniem rynku pracy. Na podstawie zawartości
wywiadów kwestionariuszowych zidentyfikowane zostały cztery obszary mogących pojawiać się ograniczeń. Szczegółowe uwagi ona ten temat zostały zawarte
w treści rozdziału. Tu zostaną zaprezentowane jedynie wnioski o charakterze generalnym.
W obszarze wynagrodzeń i pochodnych przeprowadzone badania jasno
wskazały na możliwość wystąpienia barier w tworzeniu miejsc pracy, związanych
z ich wysokością. Podstawowym składnikiem wynagrodzeń, który powinien –
zdaniem respondentów – ulec obniżeniu, są składki ZUS, przy czym w szczególności dotyczy to składek zdrowotnych. Poza tym składki te powinny być pobierane tylko w jednym miejscu pracy. Istotnym obciążeniem dla pracodawców z terenu województwa mazowieckiego są także składki na Fundusz Pracy oraz Fundusz
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych. Nie jest natomiast barierą tworzenia
miejsc pracy poziom płacy minimalnej. Jednocześnie system płac w przedsiębiorstwach najczęściej oceniano pozytywnie.
W obszarze regulacji prawa pracy zidentyfikowana została bariera zasad
w nim sformułowanych, odnoszących się do zatrudniania pracowników na podstawie umowy o pracę na czas określony i nieokreślony. W pierwszym przypadku
podkreślano głównie uciążliwości związane z liczbą umów, które poprzedzają
podpisanie z pracownikiem umowy na czas nieokreślony, zaś w drugim – trudności wynikające ze świadczeń niezbędnych w razie jej rozwiązywania. Ogólnie
mówiono o trudnościach z możliwością pozbycia się nieefektywnego pracownika,
gdy wcześniej zostanie z nim zawarta umowa na czas nieokreślony. Za najważniejszą barierę należałoby jednak uznać regulacje dotyczące czasu pracy, wpływające na nieodpowiedni – zdaniem pracodawców – tygodniowy wymiar pracy, nie
przystające do ich oczekiwań uregulowania wymiaru nadgodzin oraz skomplikowaną ewidencję czasu pracy.
W obszarze wykorzystania funduszy unijnych zauważona została bariera
braku umiejętności sporządzania wniosków o dofinansowanie. Bardzo często
firmy korzystają w tym zakresie z pomocy wyspecjalizowanych instytucji, co
może oznaczać dodatkowe koszty, a w związku z tym niechęć do realizowania
tych procedur. Dodatkowym elementem utrudniającym są także – zdaniem badanych – niejasności proceduralne oraz zbyt duża biurokracja. Jako wątpliwe uzasadnienie dla niekorzystania z dofinansowania ze środków unijnych należałoby
potraktować brak wcześniejszego zainteresowania ubieganiem się o dotacje z
Unii Europejskiej wykorzystywaniem na cele rozwoju firmy środków własnych.
Nie powoduje to bowiem skokowego wzrostu liczby zatrudnionych w poszczególnych przedsiębiorstwach.
W obszarze jakość zasobów pracy główną barierą ograniczającą skłonność
pracodawców do tworzenia miejsc pracy jest ich zadowolenie z zatrudnianej ka-
195
dry. Po części jednak istotną rolę w tym zakresie odgrywają ich złe dotychczasowe doświadczenia z naborem pracowników, polegające w głównej mierze na niedopasowaniu kwalifikacji kandydatów do pracy dla stanowisk im oferowanym,
a także na braku posiadania przez nich niezbędnego doświadczenia zawodowego.
Ten ostatni czynnik jest istotną barierą dla zwiększenia zatrudnienia ludzi młodych, absolwentów, którzy – zdaniem badanych – zbyt mało mają również zajęć
praktycznych. W szczególności barierami tworzenia miejsc pracy są także: brak
chęci do pracy i odpowiednich cech charakteru kandydatów. Respondenci dostrzegli również niedoskonałości systemowe, które mogą wpływać na tworzenie
miejsc pracy. Dotyczyły one obowiązującego systemu kształcenia, który – w ich
opinii – zarówno nie uwzględnia potrzeb kwalifikacyjnych strony podażowej rynku pracy, jak i kształci na niskim poziomie, co może wynikać z treści programowych poszczególnych przedmiotów.
W przeprowadzonych badaniach zauważono ponadto, że w opiniach uczestników wywiadów kwestionariuszowych, wpływających na możliwość oceny znaczenia poszczególnych obszarów otoczenia rynku pracy dla tworzenia miejsc pracy, wystąpiło niewielkie zróżnicowanie związane z położeniem geograficznym
firm na obszarze województwa. Szczegółowe uwagi zostały zamieszczone w treści rozdziału. Generalnie można jedna stwierdzić, że:
− bariery związane z wynagrodzeniami i pochodnymi w mniejszym stopniu
dotyczyły przedsiębiorstw położonych na lewym brzegu Wisły, jednak ich przedstawiciele częściej prezentowali pogląd o konieczności obniżenia wynagrodzeń
i ich pochodnych, a przede wszystkim składek ZUS. Respondenci z mikropodmiotów zlokalizowanych w zachodniej części Mazowsza częściej uważali również, iż płace w ich firmach są zbyt wysokie w porównaniu do zakresu wykonywanych przez pracowników zadań, zaś z dużych firm − że są zbyt niskie;
− w obszarze uregulowań prawa pracy w zachodniej części regionu bardziej
niż regulacje dotyczące czasu pracy ważne były te, które oznaczają konieczność
wypłacania odpraw przy umowie na czas nieokreślony, zaś w części prawobrzeżnej większe znaczenie miała liczba umów na czas określony, która powoduje konieczność podpisania umowy na czas nieokreślony aniżeli okres wypowiedzenia
umowy o pracę na czas nieokreślony;
− wykorzystanie funduszy strukturalnych było większe wśród firm prawobrzeżnych, one również rzadziej wskazywały na czynniki, które mogą mieć znaczenie barier w ubieganiu się o środki finansowe z Unii Europejskiej i – co zasługuje na podkreślenie – wcześniej od podmiotów zlokalizowanych na lewym
brzegu Wisły zaczęły z takiej pomocy korzystać;
− jakość zatrudnionej kadry jest wyżej oceniana przez respondentów z firm
zlokalizowanych we wschodniej części województwa. Respondenci ci częściej
formułowali negatywne, oceny przygotowania do pracy zawodowej kandydatów
pracy, a także podkreślali istnienie niedopasowania między rzeczywistymi potrzebami rynku pracy a ofertą edukacyjną. Większe trudności z zatrudnieniem nowych
pracowników miały jednak firmy lewobrzeżne.
Iwona Kukulak-Dolataa
Rozdział VII
WSPÓŁPRACA NA RZECZ TWORZENIA MIEJSC
PRACY MAZOWIECKICH PODMIOTÓW
GOSPODARCZYCH Z INNYMI
AKTORAMI RYNKU PRACY
Badanie mazowieckich pracodawców podjęte w projekcie objęło zakres i rodzaje współpracy na rzecz tworzenia miejsc pracy podejmowanej przez mazowieckie podmioty gospodarcze z publiczną służbą zatrudnienia oraz w ramach
partnerstw lokalnych zawieranych na rzecz poprawy sytuacji na regionalnym
i lokalnych rynkach pracy.
1. Współpraca podmiotów gospodarczych z publicznymi
służbami zatrudnienia w ramach usług rynku pracy
Miejsca pracy powstają w każdej gospodarce. Natężenie ich kreacji zależy od
charakteru koniunktury gospodarczej. W warunkach dobrej prosperity powstaje
ich więcej, a w okresie stagnacji gospodarczej czy kryzysu zjawisko to może występować w mniejszej skali. Każdorazowo wymaga ono obsady utworzonych stanowisk odpowiednim potencjałem roboczym o określonych cechach fizycznych i
intelektualnych. Brak obsady na danym miejscu pracy oznacza dla pracodawcy
straty, jego aktywa w takiej sytuacji nie generują zysku. W tej części raportu
wskażemy, które usługi i instrumenty rynku pracy wspierały proces tworzenia
miejsc pracy w województwie mazowieckim.
Z przeprowadzonych obserwacji wynika, że 61,5% podmiotów gospodarczych w województwie mazowieckim korzystało z usług świadczonych przez
publiczne służby zatrudnienia (PSZ). Warto jednak zauważyć, iż ponad 1/3
(38,5%) przedsiębiorstw nie była zainteresowana wsparciem oferowanym przez te
instytucje. Przedstawiciele większości z badanych firm twierdzili, że nie było
potrzeby korzystania z usług urzędów pracy, bowiem nie poszukiwano pracowników (46,6%). Natomiast 12,9% respondentów jako przyczynę nieutrzymywania
Współpraca na rzecz tworzenia miejsc pracy mazowieckich podmiotów…
197
kontaktów z publicznymi służbami zatrudnienia wymieniło brak w rejestrach
urzędów pracowników o kwalifikacjach poszukiwanych przez pracodawców.
Kolejni respondenci jako powód ograniczonej współpracy z PSZ podawali wykorzystanie w praktyce innych kanałów rekrutacji pracowników, tj.:
− samodzielne poszukiwanie pracowników − 9,4%;
− wykorzystanie ogłoszeń w prasie, Internecie − 5,8%;
− wykorzystanie kontaktów nieformalnych, znajomych, rodzinę − 5,3%.
Zmniejszało to zainteresowanie usługą pośrednictwa pracy oferowaną przez
publiczne służby zatrudnienia.
Z przedstawionych odpowiedzi wynika, że pracodawcy z województwa mazowieckiego postrzegają urzędy pracy jako instytucje zajmujące się przede wszystkim
pośrednictwem pracy do tej usługi ograniczają kontakty z nimi. Dlatego w swoich
wypowiedziach na pytanie o przyczyny niekorzystania dotychczas z usług urzędów pracy koncentrowali się na tych aspektach, które dotyczyły pośrednictwa
pracy. Może to również świadczyć o braku wiedzy wśród pracodawców na temat działań, jakie mogą inicjować i realizować publiczne służby zatrudnienia
pod ich adresem bądź o złym ich dotychczasowym doświadczeniu z podejmowanej współpracy.
Potwierdzenie tej tezy znajduje odzwierciedlenie w kolejnych odpowiedziach
respondentów, w których wyróżniono usługi, z jakich najczęściej korzystają pracodawcy z województwa mazowieckiego (wykres 1).
Wykres 1
Podmioty gospodarcze według rodzaju usług świadczonych przez urzędy pracy* (w %)
12,8
12,5
12,7
usługi EURES
28,3
29,1
28,6
poradnictwo
zawodowe
88,1
88,5
88,3
pośrednictwo pracy
0
mazowieckie (n=632)
20
40
lewa strona Wisły (n=296)
60
80
prawa strona Wisły (n=336)
* dane nie sumują się do 100% ponieważ respondenci mogli wskazać więcej niż jedną usługę.
100
198
Warto zauważyć, iż korzystanie z poszczególnych usług rynku pracy nie było
zróżnicowane w układzie terytorialnym. W porównywalnych proporcjach odbiorcami usług byli pracodawcy zlokalizowani po prawej, jak i lewej stronie Wisły.
Z danych zawartych na wykresie 1 wynika, że obszary współpracy mazowieckich przedsiębiorstw z urzędami pracy najczęściej koncentrują się wokół usługi
pośrednictwa pracy (88,3% wskazań).
Za pośrednictwem PSZ oferty pracy częściej realizowały przedsiębiorstwa
prywatne (89,2%) niż podmioty funkcjonujące w ramach sektora publicznego
(69,9%). Z usług tej instytucji korzystali przede wszystkim pracodawcy zlokalizowani w dużych miastach o liczbie mieszkańców od 50 tys. do 100 tys. (92%)
i powyżej 100 tys. mieszkańców (89,5%). Pracodawcy mający swoje siedziby na
wsi o wiele rzadziej dokonywali werbunku poprzez publiczne pośrednictwo pracy
(86,3%).
Kontakty pracodawców z PSZ w ramach usługi pośrednictwa pracy na ogół
nie mają charakteru regularnego. Prawie 45% pracodawców w tym celu współpracuje z urzędami rzadziej niż raz w roku, następne 31,2% raz w roku, a tylko
10,6% pracodawców korzysta z usługi pośrednictwa raz w kwartale (wykres 2).
Wykres 2
Częstotliwość korzystania przez pracodawców z usług pośrednictwa pracy
PSZ (n=558) (w %)
rzadziej niż raz w
roku
raz w roku
raz na pół roku
raz na kwartał
0
10
20
30
40
50
W ramach analizowanej usługi pracodawcy byli przede wszystkim zainteresowani realizacją wcześniej zgłoszonych ofert pracy (80,8%). Niektórzy z nich
(11%) wymagali od urzędu zorganizowania w tym celu giełdy pracy. Pewna grupa respondentów (18,8%) traktowała usługę pośrednictwa pracy jako wstęp do
dalszej współpracy. Ich zdaniem zgłoszenie ofert pracy do tej instytucji impliko-
199
wało możliwość zdobycia informacji na temat innych świadczeń będących formami wsparcia dla przedsiębiorstw kreujących nowe miejsca pracy bądź zainteresowanych otrzymaniem pomocy publicznej w celu utrzymania dotychczasowego
poziomu zatrudnienia w firmie.
Podmioty, które były klientami PSZ w zakresie usługi pośrednictwa, na ogół
(92,2%) nie dostrzegały problemów w dostępie do niej, a 7,8% respondentów
twierdziło, że trafiali na bariery, jednak nie potrafili ich zdefiniować.
Znaczna część respondentów będących odbiorcami świadczeń z zakresu pośrednictwa pracy (47,7%) dobrze ocenia działania podejmowane przez urzędy
pracy w tym obszarze. Niepokojący jest jednak fakt, że prawie 41% ankietowanych nie miało wyrobionej opinii na temat jakości świadczeń, twierdząc że usługę
pośrednictwa pracy oceniają ani dobrze ani źle (wykres 3).
Wykres 3
Ocena usługi pośrednictwa pracy przez przedsiębiorców (n=308) (w %)
2,3
bardzo źle
5,5
źle
40,9
ani dobrze, ani źle
dobrze
47,7
bardzo dobrze
3,6
0
10
20
30
40
50
60
Spośród pracodawców będących odbiorcami usługi pośrednictwa pracy aż
48,3% uważa, że w przyszłości mogłoby wzrosnąć zainteresowanie tą usługą,
gdyby wprowadzono pewne zmiany w jej wykonywaniu. Propozycje zmian działania PSZ w tym obszarze zilustrowano na wykresie 4. Dotyczą one głównie samej organizacji pośrednictwa, co może mieć wpływ na jakość i tempo realizacji
ofert pracy zgłoszonych do urzędu pracy.
Z przedstawionych sugestii respondentów wynika, że usługę pośrednictwa
pracy wiążą oni przede wszystkim z rekrutacją, która powinna być jak najbardziej optymalnym procesem kojarzenia oferty z potencjalnym kandydatem do
pracy. Odpowiedni dobór pracowników jest istotny dla samego procesu kreacji
miejsc pracy i ich utrzymania. Wymaga to jednak prowadzenia przez urzędy
200
pracy wielu rozbudowanych działań, które eliminowałyby mechaniczne kojarzenie oferty z bezrobotnym/osobą poszukującą pracy. Najważniejsze jest w tym
przypadku szczegółowe, rzetelne zdiagnozowanie umiejętności i predyspozycji
potencjalnych kandydatów do pracy. Urząd pracy dokonywałby nie tylko
wstępnej selekcji kandydatów do pracy, ale mógłby na wzór agencji zatrudnienia zajmować się w pełni werbunkiem pracowników w ramach odpowiedniego
zlecenia przez pracodawców.
Wykres 4
Proponowane przez respondentów zmiany w ramach pośrednictwa pracy (n=144) (w %)
inne
11,4
16,7
trudno powiedzieć
szkolenia dla bezrobotnych w
poszukiwanych zawodawch
6,3
mniejsza biurokracja, sztbsze tempo
załatwiania spraw
8,3
większa elastyczność urzędów podczas
stosowania aktywnych form przeciwdziałania
bezrobociu
,
11,1
lepszy kontakt pomiędzy pracodawcą i
urzędem pracy
13,2
16,7
lepszy dostęp do informacji
26,4
bardziej szczegółowa rekrutacja
0
5
10
15
20
25
30
201
Ważne jest wykreowanie odpowiednich relacji między urzędem a funkcjonującymi na lokalnym rynku pracodawcami, opartych na stałych kontaktach (13,2%).
Kontakty te nie mogą mieć tylko doraźnego charakteru. Urząd pracy obserwujący
rynek pracy powinien je nie tylko utrzymywać, ale również rozwijać, co jest niezbędne dla rzetelnego zdiagnozowania potrzeb pracodawców.
Pozyskiwane od pracodawców dane na temat prowadzonej przez nich polityki
kadrowej to istotne źródło informacji o procesach zachodzących na rynku pracy.
Powinny one być przetworzone, usystematyzowane i dostępne dla wszystkich
pracodawców. Respondenci domagają się upowszechnienia tego typu informacji
(16,7%), ponieważ jest ona ważna dla zarządzania personelem w firmie i tworzenia miejsc pracy. Warto zauważyć, iż wymienione przez pracodawców zalecenia
mające zwiększyć zainteresowanie usługą pośrednictwa pracy zawarte są w standardach podstawowych usług rynku pracy.31 Powstaje zatem pytanie: jak w praktyce te standardy są przestrzegane przez pracowników urzędów? Na tym etapie
obserwacji nie jesteśmy w stanie na nie odpowiedzieć.
Respondenci w swoich wypowiedziach na temat usprawnienia usługi pośrednictwa pracy wskazali na potrzebę zwiększenia elastyczności urzędów pracy pod
kątem stosowanych instrumentów i działań mieszczących się w ramach aktywnej
polityki rynku pracy (11,1%). Chcieliby bezpośredniego powiązania faktu zgłoszenia oferty pracy z możliwością uruchomienia dla nich określonego rodzaju
wsparcia wówczas, gdy urząd nie może zwerbować odpowiednich pracowników.
Chodzi tu o możliwość automatycznego korzystania ze staży, prac interwencyjnych, ale również i szkoleń (6,3%). Rozwiązanie to dawałoby korzyści każdej ze
stron rynku pracy. Bezrobotni szybciej mogliby doskonalić swoje umiejętności,
zdobyć doświadczenie zawodowe, a pracodawcy szybciej angażowaliby do pracy
kapitał ludzki wykształcony zgodnie z ich zapotrzebowaniem jakościowym.
Skróciłoby to czas oczekiwania na pracownika i pracę, a ponadto ograniczyłoby
biurokrację związaną z procedurami wymaganymi przy uruchamianiu poszczególnych form wsparcia.
Innym czynnikiem zniechęcającym pracodawców do korzystania z usługi pośrednictwa pracy jest biurokracja, która wydłuża czas oczekiwania na kandydata
do pracy. Problemem dla pracodawców są nie tylko szczegółowe informacje, jakie muszą podawać przy zgłoszonym zapotrzebowaniu na pracownika, ale również konieczność złożenia wielu dokumentów, jeśli oferta pracy realizowana będzie w ramach aktywnej polityki rynku pracy (Arendt, Kukulak-Dolata,
Poliwczak 2009, s. 173) (np. staży pracy, prac interwencyjnych, doposażenia stanowiska pracy itd.).
Jak już wspomniano, ok. 29% respondentów korzystało z usługi poradnictwa
zawodowego urzędów pracy. Jest to niewielki odsetek badanych w porównaniu
z usługą pośrednictwa pracy. Być może powodem jest brak wiedzy pracodawców
__________
31
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 2 marca 2007 r. w sprawie standardów usług rynku pracy (DzU nr 47, poz. 314).
202
na temat możliwości korzystania z niej. Najczęściej odbiorcami tej usługi były
podmioty publiczne (33,3% wobec 28,5% firm prywatnych), głównie zlokalizowane w miastach średniej wielkości (od 10 tys. do 50 tys. − mieszkańców −
29,6%) i w dużych ośrodkach miejskich (powyżej 100 tys. mieszkańców − 29%).
Stosunkowo niewielki odsetek pracodawców (25%) korzystał z doradztwa zawodowego w małych miasteczkach o liczbie mieszkańców do 10 tys.
Ci, którzy byli odbiorcami tej usługi, od doradców zawodowych najczęściej
uzyskiwali informacje o przysługujących im formach wsparcia ze strony urzędu
pracy (78%) (wykres 5).
Wykres 5
Świadczenia, z których korzystali pracodawcy w ramach usługi poradnictwa
zawodowego (n=59) (w %)
wsparcie w zakresie rozwoju zawodowego
pracodawcy i jego pracowników
39,0
uzyskanie informacji na temat form pomocy,
jaką można uzyskać z urzędu pracy
78,0
55,9
określenie wymagań wobec pracodawców
59,3
ocena kandydatów do pracy
0
20
40
60
80
100
Około 60% respondentów korzystających z poradnictwa zawodowego otrzymało pomoc od doradców w zakresie oceny przydatności poszczególnych kandydatów na proponowane stanowiska pracy. Ocena była przeprowadzana pod kątem
zbieżności cech zawodowych i osobowościowych potencjalnych pracowników do
wymogów formalnych przyporządkowanych poszczególnym stanowiskom pracy.
Inna grupa pracodawców wykorzystywała wiedzę doradców zawodowych
PSZ do zdefiniowania cech wobec kandydatów mających zajmować konkretne
stanowiska pracy. Z wielu badań (Kukulak-Dolata 2009) wynika, że pracodawcy
mają często problemy z określeniem wymagań wobec przyszłych pracowników.
Trudności te dotyczą nie tylko wyróżnienia tzw. kompetencji twardych, ale często
miękkich, których brak powoduje, że osoby przyjmowane do pracy nie sprawdza-
203
ją się na proponowanym im stanowisku. Zwrócenie się do odpowiednich instytucji o pomoc w określeniu wymagań wobec kandydatów do pracy jest jak najbardziej uzasadnione. Trafne ich sprecyzowanie może sprzyjać optymalizacji usługi
pośrednictwa pracy. W tym przypadku dostrzegamy ścisłe powiązanie analizowanych usług rynku pracy.
W przypadku 1/3 beneficjentów opisywana usługa była pomocna przy określaniu kierunków rozwoju zawodowego pracodawcy i zatrudnionych pracowników. Warto jednak zauważyć, iż z tej formy wsparcia skorzystały tylko 23 podmioty gospodarcze. Być może szersze wykorzystanie w tym kierunku
poradnictwa zawodowego przez pracodawców pozwoliłoby im bardziej racjonalnie gospodarować kapitałem ludzkim, a w przyszłości oznaczałoby zmniejszenie
kosztów poszukiwań pracowników.
Wyniki badań dowodzą, że pracodawcy nie mają ograniczonego dostępu do
analizowanej usługi, a ponad 43% ocenia jej jakość jako dobrą. Podobnie jak
w przypadku pośrednictwa pracy, ponad 48% respondentów objętych tą formą
wsparcia nie ma do końca wykształconej opinii na jej temat. Uważają, że dana
usługa nie jest wykonywana ani dobrze, ani źle. Po raz kolejny można zauważyć,
iż pracodawcy nie wiedzą, jak w praktyce taka usługa powinna być realizowana
i jakie mogą mieć oczekiwania wobec PSZ w tym obszarze ich działań. Na tej
podstawie można stwierdzić, iż pracodawcy nie znają standardów odnoszących
się do poszczególnych usług rynku pracy świadczonych przez urzędy pracy. Warto
zauważyć, iż standardy usług dla tzw. kluczowych stanowisk pracy zostały już
dawno określone w odpowiednich dokumentach wykonawczych do ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, a ich przestrzeganie przez PSZ powinno zapewnić wysoką ich jakość i zadowolenie wśród klientów.
Zainteresowanie pracodawców usługą z zakresu poradnictwa zawodowego
zwiększyłoby się po wprowadzeniu pewnych zmian w jej wykonywaniu (44,1%
wskazań). Zmiany te powinny przede wszystkim obejmować:
− organizację pracy − 26,9%,
− poprawę kontaktów z przedsiębiorstwami − 19,2%,
− szkolenia − 15,4%,
− lepsze kompetencje pracowników urzędu − 19,2%.
Wymienione czynniki determinują jakość działań w ramach wykonywanych
usługi poradnictwa zawodowego. Dwa pierwsze są takie same, jak w przypadku
dezyderatów kierowanych do usługi pośrednictwa pracy. Po raz kolejny zatem
organizacja pracy i złe czy ograniczone kontakty z przedsiębiorstwami są wymieniane jako pewnego rodzaju bariery współpracy urzędu z pracodawcami. Sygnałów tych nie można lekceważyć. Powinny one wyznaczać kierunki zmian w organizacji pracy publicznych służb zatrudnienia. Warto zauważyć, iż pracodawcy
podkreślają luki w relacjach z urzędami pracy. Uwagi te mogą dowodzić, iż PSZ
zbyt mało uwagi poświęcają pracodawcom, co w konsekwencji może hamować
skuteczność wielu działań inicjowanych przez ten rodzaj instytucji, a mających
równoważyć rynek pracy. Bez aktywnego udziału pracodawców w aktywnej
204
polityce rynku pracy publicznym służbom zatrudnienia trudno będzie realizować
ich misję, tj. pomagać z jednej strony osobom bezrobotnym, poszukującym pracy,
a z drugiej strony pracodawcom w zaspokojeniu ich potrzeb kwalifikacyjnozawodowych.
Jeszcze mniejszy odsetek respondentów korzystał z usług EURES (12,7%).
Z tej grupy 73,7% ankietowanych kontaktowało się z pracownikami sieci EURES
w celu uzyskania informacji na temat zakresu, formy usług przez nich świadczonych. Natomiast tylko 5,3% z nich zainteresowało się pozyskaniem za pośrednictwem PSZ kandydatów do pracy z Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Na
ogół respondenci nie dostrzegają ograniczeń w dostępie do tej usługi. Podobnie
jak w przypadku poprzednich ocen połowa z nich uważa, że usługa ta nie jest
wykonywana ani dobrze ani źle, a 40,9% odbiorców wystawia jej notę dobrą.
Zainteresowanie tym rodzajem usługi zwiększyłoby się ze strony pracodawców, jeśli mieliby oni zagwarantowany lepszy dobór pracowników na wolne
miejsca pracy (16,7%) i większy dostęp do informacji o możliwościach zatrudnienia pracowników z Europejskiego Obszaru Gospodarczego (33,3%).
2. Wykorzystanie instrumentów rynku pracy
przez pracodawców w praktyce gospodarczej
Państwo może oddziaływać na rynek pracy za pomocą różnorodnych instrumentów. W warunkach bezrobocia ich zastosowanie ma prowadzić do utrzymania istniejących miejsc pracy lub umożliwić tworzenie nowych. Problem ten
znajduje odzwierciedlenie w polskich regulacjach prawnych, które umożliwiają
ich stosowanie w określonych warunkach. Instrumenty te należą do kanonu aktywnej polityki rynku pracy. Na wykresie 6 przedstawiono stopień wykorzystania
ich przez przedsiębiorców województwa mazowieckiego. Z przeprowadzonych
obserwacji wynika, że spośród badanych przedsiębiorstw 61,5% było ich użytkownikami. Oznacza to, że ponad połowa pracodawców korzystała z publicznego
wsparcia w procesie kreacji miejsc pracy bądź utrzymania wcześniej utworzonych. Zjawisko to w podobnych proporcjach kształtowało się w układzie przestrzennym. Z grupy przedsiębiorstw zlokalizowanych na prawym brzegu Wisły
61% korzystało z instrumentów rynku pracy, a spośród funkcjonujących na lewym brzegu 62,2% było ich użytkownikami.
Wśród mazowieckich pracodawców największą popularnością cieszyły się
staże. W ciągu ostatnich dwóch lat z tej formy pomocy skorzystało 46,7% pracodawców. Zainteresowanie nimi odnotowano wśród 47,3% respondentów znajdujących się po lewej stronie Wisły i 46,1% po prawej. Były one najczęściej stosowane przez przedsiębiorców zlokalizowanych w miastach o liczbie ludności do
10 tys. (55,2%), a najrzadziej na terenach wiejskich (41%) i w miastach o liczbie
mieszkańców od 10 tys. do 50 tys. (42,7%).
205
Wykres 6
Instrumenty rynku pracy, z jakich korzystali pracodawcy (n=632) (w %)
0,6
0,0
0,3
roboty publiczne
9,8
8,1
9
prace interwencyjne
refundacja części kosztów szkolenia
pracownika (dotyczy tylko pracodawców
posiadających fundusz szkoleniowy)
5,1
5,1
5,1
refundacja wynagrodzenia osoby bezrobotnej
w miejsce pracownika, który został
skierowany na płatny urlop szkoleniowy
5,1
4,7
4,9
26,5
27,4
26,9
przygotowanie zawodowe w miejscu pracy
46,1
47,3
46,7
staże
4,8
4,1
4,4
jednorazowa refundacja z tytułu składek
opłacownych na ubezpieczenie społeczne
7,7
10,1
8,9
refundacja kosztów wyposażenia i
doposażenia stanowisk pracy
0
mazowieckie (n=632)
lewa strona Wisły (n=296)
20
40
60
prawa strona Wisły (n=336)
Sektor własności był istotny dla procesu organizacji staży. Obserwowano je
głównie w tych podmiotach, które funkcjonowały w sektorze publicznym (71,4%).
Staże jako instrument wsparcia znacznie rzadziej wymieniali respondenci z sektora prywatnego (45,8%).
206
Celem zorganizowania stażu jest przygotowanie bezrobotnego do wykonywania pracy. W ramach stażu bezrobotny powinien nabyć umiejętności praktyczne,
niezbędne do realizowania wielu zadań w miejscu pracy. Przeznaczony jest dla
bezrobotnych do 25. roku życia oraz pozostających bez pracy absolwentów szkół
wyższych, którzy nie ukończyli jeszcze 27. roku życia. Odbywa się on na podstawie umowy zawartej między starostą a pracodawcą według programu określonego w umowie. 32 Trwa od 3 do 12 miesięcy. Przy ustalaniu programu stażu brane są pod uwagę z jednej strony predyspozycje stażysty, jego wykształcenie oraz
kwalifikacje zawodowe, a drugiej strony warunki techniczne, organizacyjne stanowiska, na którym stażysta zdobywa doświadczenie zawodowe.
Czas pracy bezrobotnego w ramach stażu nie może przekraczać 8 godzin
dziennie, tj. 40 godzin tygodniowo, a w przypadku osoby zaliczonej do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności czas ten jest zmniejszony
odpowiednio do 7 i 35 godzin. Za każde przepracowane 30 dni stażyście przysługują dwa wolne dni od pracy.
Staże na ogół są traktowane jako narzędzie subsydiowania miejsc pracy. Pracodawca musi jednak wcześniej takie stanowisko utworzyć, wyposażyć w odpowiednie urządzenia, a korzyścią dla niego jest bezkosztowe zatrudnienie pracownika skierowanego przez urząd pracy. Bezrobotnemu w okresie odbywania stażu
przysługuje stypendium w wysokości 120% kwoty zasiłku, które wypłacane jest
ze środków publicznych (w tym przypadku z Funduszu Pracy). Ten rodzaj transferu zastępuje dochód, jaki otrzymuje stażysta, realizując określone prace na rzecz
pracodawcy, a jednocześnie uczy się ich profesjonalnego wykonywania.
Kolejnym instrumentem najczęściej wykorzystywanym przez respondentów
z województwa mazowieckiego było przygotowanie zawodowe w miejscu pacy
(26,9%). W ciągu ostatnich dwóch lat takim narzędziem wdrożenia pracownika
do pracy na określonym stanowisku posłużyło się 27,4% przedsiębiorstw usytuowanych po lewej stronie Wisły i 26,5% firm funkcjonujących po prawej.
Przygotowanie zawodowe w miejscu pracy 33 ma umożliwić określonym kategoriom osób zdobycie nowych kwalifikacji lub umiejętności zawodowych poprzez praktyczne wykonywanie zadań zawodowych na stanowisku pracy według
ustalonego programu uzgodnionego między urzędem pracy, pracodawcą i bezrobotnym. Warunkiem skierowania osoby do odbycia przygotowania zawodowego
jest brak kwalifikacji wynikających z potrzeb lokalnego rynku pracy.
Przygotowanie zawodowe może odbywać się w dwóch formach. Po pierwsze,
w formie praktycznej nauki zawodu dorosłych umożliwiającej przystąpienie do
egzaminu kwalifikacyjnego na tytuł zawodowy lub do egzaminu czeladniczego.
Po drugie, w formie przyuczenia do pracy dorosłych mającego na celu zdobycie
__________
32
Szerzej rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 20 sierpnia 2009 r. w sprawie szczegółowych warunków odbywania stażu przez bezrobotnych (DzU nr142, poz. 1160).
33
Instrument ten stosunkowo niedawno dopiero został wprowadzony do praktyki gospodarczej
w 2009 r. na podstawie rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 7 kwietnia 2009
r. w sprawie przygotowania zawodowego dorosłych (DzU nr 61, poz.502).
207
wybranych kwalifikacji zawodowych lub umiejętności niezbędnych do wykonywania określonych zadań zawodowych, właściwych dla zawodu występującego
w klasyfikacji zawodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy.
Przygotowanie zawodowe odbywa się na podstawie umowy zawartej przez
starostę z pracodawcą przez okres nie krótszy niż 3 miesiące i nie przekraczający
6 miesięcy, według programu określonego w umowie. Firma organizująca przygotowanie zawodowe może ubiegać się o refundację pewnych kosztów dotyczących tego przedsięwzięcia. Refundacją są objęte koszty materiałów i surowców,
eksploatacji maszyn i urządzeń, odzieży roboczej, posiłków regeneracyjnych
i innych środków niezbędnych do realizacji programu przygotowania zawodowego dorosłych w wymiarze do 2% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za
każdy pełny miesiąc realizacji programu. Ponadto pracodawcy mogą otrzymać
premię w wysokości 400 zł za każdy pełny miesiąc programu przygotowania zawodowego dorosłych, zrealizowanego dla każdego skierowanego uczestnika. O premię
może wystąpić z odpowiednim wnioskiem pracodawca do starosty dopiero po zrealizowaniu programu szkolenia i po pomyślnie zdanym egzaminie przez uczestnika
programu przygotowania zawodowego dorosłych.
Z badań wynika, że przygotowaniem zawodowym były zainteresowane przede
wszystkim podmioty gospodarcze z sektora publicznego (42,9%). O wiele rzadziej
to zjawisko odnotowano wśród firm z sektora prywatnego (26,4%). Biorąc pod
uwagę rok założenia firmy, widać, że z tej formy wsparcia częściej korzystały
przedsiębiorstwa założone przed 1989 r. (34%) niż te, które funkcjonują od
1990 r. (24,1%).
Stosowanie przygotowania zawodowego jako instrumentu rynku pracy jest
zróżnicowane w układzie przestrzennym. W miastach o liczbie mieszkańców od
50 tys. do 100 tys. i powyżej 100 tys. odsetek przedsiębiorstw go stosujących
wynosił odpowiednio 20,3% i 21%. W małych miastach do 10 tys. ok. 33,3%
respondentów była jego użytkownikiem, a na terenach wiejskich odsetek ten był
znacznie niższy i wynosił 27,4%.
Prace interwencyjne jako instrument w procesie kreacji miejsc pracy wykorzystywało 9% mazowieckich pracodawców. Był on stosowany przez 8,1%
przedsiębiorców zlokalizowanych po lewej stronie Wisły i przez 9,8% funkcjonujących po jej prawej stronie.
Podobnie jak wcześniej opisane instrumenty, należy on do tych, za pomocą
których państwo subsydiuje zatrudnienie. Pracodawca organizuje w swojej firmie
prace interwencyjne przy wsparciu oferowanym przez urząd pracy. 34 Prace takie
__________
34
Prace interwencyjne nie mogą być organizowane przez pracodawcę, jeżeli znajduje się on w
stanie likwidacji lub upadłości. Prace interwencyjne nie mogą być też organizowane u pracodawców
będących: 1) partiami lub organizacjami politycznymi; 2) posłami lub senatorami na potrzeby biur
poselsko-senatorskich; 3) organizacjami związków zawodowych, z wyjątkiem upoważnionych do
prowadzenia pośrednictwa pracy związkowych biur pracy oraz klubów pracy; 4) organizacjami
pracodawców, z wyjątkiem upoważnionych do prowadzenia pośrednictwa pracy biur oraz klubów
pracy; 5) urzędami naczelnych i centralnych organów administracji państwowej; 6) kościołami lub
związkami wyznaniowymi; 7) przedstawicielstwami państw obcych. Rozporządzenie Ministra Pra-
208
oznaczają tworzenie nowych miejsc pracy dla bezrobotnych będących w szczególnej sytuacji na rynku pracy, tj.: bezrobotnych do 25. roku życia; bezrobotnych
długotrwale (bezrobotny pozostający w rejestrze powiatowego urzędu pracy łącznie ponad 12 miesięcy w okresie ostatnich 2 lat, z wyłączeniem okresów odbywania stażu i przygotowania zawodowego w miejscu pracy); bezrobotnych powyżej
50. roku życia; bezrobotnych bez kwalifikacji zawodowych; bezrobotnych samotnie
wychowujących co najmniej jedno dziecko do 7. roku życia; bezrobotnych niepełnosprawnych.
W ramach prac interwencyjnych starosta poprzez urząd pracy zawiera umowę
cywilnoprawną z pracodawcą, który zobowiązuje się do zatrudnienia określonej
liczby bezrobotnych na określony czas, a w zamian otrzymuje zwrot części kosztów poniesionych na wynagrodzenia tych pracowników oraz składki na ubezpieczenie społeczne.
Urząd pracy zwraca część kosztów pracodawcy, który zatrudnił w ramach
prac interwencyjnych na okres do 6 miesięcy skierowanego bezrobotnego. Refundowanymi przez urząd pracy są koszty wynagrodzenia, nagrody oraz składki
na ubezpieczenie społeczne skierowanego bezrobotnego w wysokości uprzednio
uzgodnionej w umowie. Kwota ta nie może przekroczyć wysokości zasiłku
i składki na ubezpieczenie społeczne od refundowanego wynagrodzenia 35. Dodatkowo pracodawca może otrzymać jednorazową refundację wynagrodzenia w wysokości nie wyższej niż 150% przeciętnego wynagrodzenia w przypadku, gdy po
upływie umowy o prace interwencyjne trwającej co najmniej 6 miesięcy pracodawca będzie nadal zatrudniał bezrobotnego przez okres dłuższy niż 6 miesięcy.
W przypadku zatrudnienia bezrobotnego do 25. roku życia, bezrobotnego długotrwale i bezrobotnego niepełnosprawnego pracodawca może otrzymać zwrot
poniesionych kosztów z tytułu wypłacanego bezrobotnemu wynagrodzenia, nagród i składek na ubezpieczenie społeczne w wysokości nie większej niż:
− kwota zasiłku dla bezrobotnych i składek na ubezpieczenie społeczne od refundowanego wynagrodzenia – w przypadku, gdy umowa o prace interwencyjne
trwa do 12 miesięcy;
− kwota minimalnego wynagrodzenia za pracę i składek na ubezpieczenie
społeczne od refundowanego wynagrodzenia – w przypadku, gdy umowa o prace
interwencyjne trwa do 18 miesięcy, a zwrot obejmuje koszty poniesione co drugi
miesiąc.
__________
cy i Polityki Społecznej z dnia 7 stycznia 2009 r. w sprawie organizowania prac interwencyjnych
i robót publicznych oraz jednorazowej refundacji kosztów z tytułu opłaconych składek na ubezpieczenie społeczne (DzU nr 5, poz. 25).
35
W przypadku podpisania z pracodawcą 12-miesięcznych umów, w których zatrudniał on będzie bezrobotnego do 12 miesięcy kwota refundacji nie może przekroczyć kwoty najniższego wynagrodzenia i składki na ubezpieczenie społeczne od refundowanego wynagrodzenia. Jednakże
refundacja w tym przypadku jest możliwa, jeżeli obejmuje koszty poniesione za co drugi miesiąc
zatrudnienia.
209
W przypadku zatrudniania bezrobotnego powyżej 50. roku życia pracodawca
może zawrzeć umowę o prace interwencyjne na okres do 24 miesięcy lub do 4 lat
i otrzymywać z tego tytułu refundację poniesionych kosztów wynagrodzenia
i składki na ubezpieczenie społeczne z tym, że w przypadku prac interwencyjnych
trwających przez okres do 4 lat refundacja obejmuje koszty poniesione co drugi
miesiąc zatrudnienia bezrobotnego. I tak, pracodawca może otrzymać zwrot poniesionych wydatków w wysokości:
− 80% minimalnego wynagrodzenia i składek na ubezpieczenie społeczne od
refundowanego wynagrodzenia, jeżeli bezrobotni ci spełniają warunki konieczne
do nabycia prawa do świadczenia przedemerytalnego;
− 50% minimalnego wynagrodzenia i składek na ubezpieczenie społeczne od
refundowanego wynagrodzenia, jeżeli bezrobotni ci nie spełniają tych warunków.
Subsydiowanie zatrudnienia w formie prac interwencyjnych było w niewielkim stopniu zróżnicowane w układzie terytorialnym. Najrzadziej tę formę wsparcia odnotowano na wsi (7,7%), a najczęściej występowała ona w miastach od
10 tys. do 50 tys. mieszkańców (9,5%). Z organizacji prac interwencyjnych korzystano przede wszystkim w podmiotach gospodarczych należących do sektora
publicznego (14,3%), rzadziej w sektorze prywatnym (8,8%).
Refundacja kosztów wyposażenia i doposażenia stanowiska pracy jako instrument wspierający proces kreacji miejsc pracy w województwie mazowieckim
był stosowany przez 8,9% pracodawców korzystających z pomocy publicznej
udzielanej przez powiatowe urzędy pracy. Stopień wykorzystania tego instrumentu na Mazowszu jest zróżnicowany w układzie przestrzennym. Częściej z tej formy wsparcia korzystali pracodawcy zlokalizowani po lewej stronie Wisły 10,1%
niż po prawej 7,7%.
Skierowana do prowadzącemu działalność gospodarczą refundacja ze środków publicznych kosztów wyposażenia lub doposażenia stanowiska pracy dla
skierowanego bezrobotnego jest pomocą publiczną na tworzenie stanowisk pracy
i udziela się jej zgodnie z przepisami rozporządzenia Komisji (WE) nr 2204/2002
z dnia 12 grudnia 2002 r. w sprawie stosowania art. 87 i 88 Traktatu WE w odniesieniu do pomocy państwa w zakresie zatrudnienia (DzUrz WE L 337 z 13.12.
2002 r., s. 0003−0014). Koszty te muszą mieć bezpośredni związek z tworzonymi
miejscami pracy. 36
Po przyznaniu refundacji pracodawca podpisuje umowę z urzędem pracy,
a następnie dokonuje zakupów zgodnie z harmonogramem określonym we wniosku i wyposaża stanowisko pracy. Refundacja jest dokonywana na wniosek pracodawcy po przedłożeniu urzędowi pracy szczegółowego rozliczenia i udokumen__________
36
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 17 kwietnia 2009 r. w sprawie
dokonywania refundacji wyposażenia lub doposażenia stanowiska pracy dla skierowanego bezrobotnego oraz przyznawania bezrobotnemu środków na podjęcie działalności gospodarczej (DzU
nr 62, poz. 512).
210
towania poniesionych w okresie od dnia zawarcia umowy do dnia zatrudnienia
skierowanego bezrobotnego kosztów na wyposażenie lub doposażenie stanowisk
pracy, potwierdzeniu zatrudnienia na tych stanowiskach skierowanych bezrobotnych oraz spełnieniu warunków określonych w zawartej umowie. Po pozytywnym zweryfikowaniu rozliczenia pracodawca otrzymuje zwrot kosztów w wysokości określonej w umowie.
Ten instrument częściej wykorzystywały firmy z sektora prywatnego (9%) niż
publicznego (4,8%). Pewne zróżnicowane w jego aplikowaniu widoczne jest
również w układzie terytorialnym. Głównymi jego odbiorcami (12%) były firmy
funkcjonujące w miastach od 10 tys. do 50 tys. mieszkańców. Rzadziej korzystały
z niego (3,1%) te, które miały swoją siedzibę w miastach liczących od 50 do
100 tys. osób.
Ponad 5% pracodawców w województwie mazowieckim korzystało z refundacji kosztów szkoleń. Obserwacją pod kątem wykorzystania tego instrumentu
objęto tylko te firmy, które miały tzw. fundusz szkoleniowy. Warto nadmienić, iż
z tego rodzaju wsparcia mogą korzystać również podmioty, które takiego funduszu nie mają, co jest istotne w przypadku małych firm.
Zgodnie z ustawą o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy 37 przedsiębiorca może ubiegać się o refundację, jeżeli spełni trzy poniższe warunki:
− skieruje pracownika na trwające co najmniej 22 dni robocze szkolenie;
− udzieli mu na ten okres płatnego urlopu szkoleniowego;
− na jego miejsce zatrudni na ten czas bezrobotnego skierowanego przez powiatowy urząd pracy.
Refundacja wówczas obejmuje koszty szkolenia i zatrudnienia czasowego
bezrobotnego. W przypadku zwrotu kosztów szkoleń wysokość pomocy może
maksymalnie wynosić do 80% przeciętnego wynagrodzenia na jednego pracownika. Natomiast w przypadku wynagrodzenia zatrudnionego czasowo bezrobotnego na miejsce szkolonego pracownika refundacja łącznie ze składkami na ubezpieczenie społeczne od tego wynagrodzenia stanowi maksymalnie 40% przeciętnego
wynagrodzenia. Takiego bezrobotnego można zatrudnić na podstawie umowy
o pracę na zastępstwo. 38 Nie ma obowiązku późniejszego zatrudniania pracownika
na innym niż dotychczasowe stanowisku pracy; warunkiem uzyskania refundacji
kosztów szkolenia nie jest także zagrożenie zwolnieniem z przyczyn dotyczących
pracodawcy.
Z refundacji wynagrodzenia bezrobotnych zatrudnionych doraźnie w miejsce
osób odbywających szkolenie skorzystało 4,9% analizowanej grupy pracodawców. Z przeprowadzonych badań wynika, że podmioty, które otrzymały refundację części kosztów szkoleń na ogół ubiegały się o refundację kosztów zatrudnie__________
37
Art. 69 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy
wraz z póź. zm. (tekst jednolity DzU 2009 r. nr 6, poz. 33).
38
Zgodnie z art. 25 Kodeksu Pracy.
211
nia osób w zastępstwie odbywających edukację w ramach udzielonego im na ten
cel urlopu.
Rysuje się dużą różnicę w aplikowaniu opisywanego instrumentu ze względu
na sektor własności przedsiębiorstw. Częściej z tej formy wsparcia korzystały
podmioty funkcjonujące w sektorze publicznym (14,3%) niż prywatnym (4,7%).
Wynika to z faktu tworzenia funduszu szkoleniowego głównie w sektorze publicznym (Kukulak-Dolata, Sobocka-Szczapa 2008), a on w tym przypadku determinował uruchomienie analizowanego instrumentu.
Firmy utworzone do 1989 r. częściej były beneficjentami refundacji kosztów
szkolenia (6,8%) niż te, które powstały po 1990 r. Pewne różnice w wykorzystaniu tego instrumentu obserwujemy też w układzie administracyjnym. W miastach
powyżej 100 tys. mieszkańców przedsiębiorcy byli częściej jego użytkownikami
(7,9%) niż ci, którzy mieli swoje firmy w mniejszych miastach czy na wsi (ok. 5%).
Z jednorazowej refundacji składek na ubezpieczenie społeczne skorzystało
4,9%. Możliwości takie daje podpisanie odpowiedniej umowy przez pracodawcę
ze starostą poprzez powiatowy urząd pracy. Aby uzyskać ten rodzaj wsparcia,
zainteresowany pracodawca musi złożyć w powiatowym urzędzie pracy wniosek
zawierający m.in. dane dotyczące stanowisk pracy i wymagań kwalifikacyjnych
kandydatów do zatrudnienia. Pracodawca uzyska pomoc finansową, jeżeli będzie
zatrudniał skierowanego bezrobotnego w pełnym wymiarze czasu pracy przez co
najmniej 12 miesięcy, a po ich upływie bezrobotny ten będzie nadal zatrudniony.
Kwota refundowanych składek nie może przekroczyć 300 % wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę obowiązującego w dniu spełnienia wymienionych
warunków.
Tylko 0,9% respondentów będących odbiorcami instrumentów rynku pracy
korzystało z robót publicznych. Tak niski odsetek wynika najprawdopodobniej
z jego specyfiki i ograniczeń podmiotowych uprawnionych. Roboty publiczne
mogą być organizowane dla osób bezrobotnych przez gminy, organizacje pozarządowe statutowo zajmujące się problematyką ochrony środowiska, kultury,
oświaty, sportu i turystyki, opieki zdrowotnej, bezrobocia oraz pomocy społecznej, a także spółki wodne i ich związki. Beneficjentami opisywanego instrumentu
były tylko podmioty zlokalizowane po prawej stronie Wisły.
Urząd pracy refunduje organizatorowi robót publicznych przez okres 6 miesięcy część kosztów poniesionych na wynagrodzenie, nagrody oraz składki na
ubezpieczenie społeczne bezrobotnego w wysokości uprzednio uzgodnionej, jednak nie większej niż 50% przeciętnego wynagrodzenia i składek na ubezpieczenie
społeczne od refundowanego wynagrodzenia, jeżeli refundacja odbywa się za
każdy przepracowany miesiąc. Jeżeli organizator robót publicznych zawarł umowę z urzędem pracy na okres 12 miesięcy, a refundacja obejmuje koszty poniesione co drugi miesiąc zatrudnienia bezrobotnego, to urząd pracy refunduje koszty poniesione na wynagrodzenie, nagrody oraz składki na ubezpieczenie
społeczne bezrobotnego w wysokości uprzednio uzgodnionej, jednak nie większej
212
niż wysokość przeciętnego wynagrodzenia i składek na ubezpieczenie społeczne
od refundowanego wynagrodzenia.
W przypadku dwóch ostatnich analizowanych instrumentów rynku pracy nie
odnotowano żadnych zróżnicowań w ich stosowaniu ze względu na formę własności i rok założenia firmy. Natężenie ich aplikowania w wymienionych przekrojach było zbliżone.
Analiza częstotliwości korzystania z wymienionych w raporcie instrumentów
dowodzi, że niektóre z nich są powszechne w praktyce przedsiębiorstw (tabela 1).
Szczególnie jest to widoczne w przypadku staży, przygotowania zawodowego
i refundacji kosztów szkolenia wśród podmiotów posiadających fundusz szkoleniowy. W przypadku dwóch pierwszych instrumentów o powszechności może
świadczyć nie tylko ogólna liczba firm z nich korzystających, ale również fakt, że
mniej więcej 1/4 sięgnęła po nie w ciągu ostatnich dwóch lat dwukrotnie, a ponad
1/5 trzy lub więcej razy. Refundację kosztów szkoleń otrzymała mniejsza liczba
podmiotów, ale przyznawana była tak często, jak refundacja organizowania staży
i przygotowania zawodowego.
Tabela 1
Częstotliwość korzystania przez pracodawców z instrumentów rynku pracy
w ciągu ostatnich dwóch lat
Rodzaj instrumentu
Staże (n=295)
Przygotowanie zawodowe w miejscu pracy (n=170)
Refundacja części kosztów szkolenia pracownika
w przypadku pracodawców posiadających fundusz
szkoleniowy (n=32)
Refundacja wynagrodzenia osoby bezrobotnej w miejsce
pracownika, który został skierowany na płatny urlop
szkoleniowy (n=31)
Prace interwencyjne (n=57)
Roboty publiczne (n=2)
Refundacja kosztów wyposażenia i doposażenia stanowiska pracy (n=55)
Jednorazowa refundacja z tytułu składek opłaconych
na ubezpieczenie społeczne (n=28)
Jeden
raz
Dwa razy
44,7
52,9
53,1
29,8
24,1
25,0
Trzy
i więcej
razy
25,4
22,9
21,9
83,9
12,9
3,2
71,9
100,0
81,8
17,5
14,5
10,5
3,6
60,7
25,0
14,3
W przypadku pozostałych instrumentów więcej niż jednorazowe ich użycie
w roku praktycznie występuje rzadziej.
Instrumenty wspierające proces tworzenia i utrzymania miejsc pracy, którymi dysponują urzędy pracy są na ogół dobrze oceniane przez respondentów, co
ilustruje zestawienie na wykresie 7. Prawie połowa użytkowników oceniła w tym
213
obszarze współpracę z urzędami pracy jako dobrą (49,6%), a co dziesiąty respondent wystawił notę nawet bardzo dobrą. Tylko 5,4% respondentów wyraziło
negatywne opinie.
Warto jednak zauważyć, iż ponad 1/3 respondentów z tej grupy (33,7%), która była beneficjentami wsparcia udzielanego przez urzędy, nie miała wyrobionej
opinii na temat ich dotychczasowej współpracy w tym zakresie. Brak jednoznacznej odpowiedzi w tym przypadku może oznaczać, iż ankietowani nie wiedzą, jak
taka pomoc powinna być organizowana.
Wykres 7
Ocena pracodawców dotycząca współpracy z urzędem pracy w zakresie
instrumentów rynku pracy (n=421) (w %)
0,2
bardzo źle
5,2
źle
33,7
ani dobrze, ani źle
46,6
dobrze
11,2
bardzo dobrze
0
10
20
30
40
50
60
Mimo iż większość opinii respondentów na temat usług i instrumentów udostępnianych im przez PSZ miała charakter pozytywny, to dostrzegają oni obszary,
w których powinny one ulec poprawie (wykres 8). Doskonaleniem powinny być
objęte przede wszystkim te działania i instrumenty, które związane są z diagnozowaniem potrzeb kwalifikacyjno-zawodowych lokalnych rynków pracy (88,3%).
Z zadaniem tym wiąże się kolejny problem dotyczący współpracy z zakładami
pracy (88,8%). Bez stałych kontaktów z przedsiębiorstwami urzędy pracy nie
będą mogły rozpoznać ich potrzeb, co może oznaczać, iż inicjowane przez nich
działania nie będą odpowiadać oczekiwaniom pracodawców, a udzielane im
wsparcie nie zapewni równowagi na rynku pracy. Teza ta może znaleźć potwierdzenie w wypowiedziach kolejnej grupy respondentów, która uważa, że urzędy
pracy powinny usprawnić swoje działania w zakresie organizowanych szkoleń.
Wymaga to dostosowania oferty szkoleniowej do potrzeb pracodawców (83,5%) i
upowszechniania informacji na temat organizowanych szkoleń (84,5%). Uproszenia wymagają także procedury dotyczące usług szkoleniowych (80,7%). Chodzi
214
tu o refundacje kosztów szkoleń dla pracodawców, którzy utworzyli odpowiedni
fundusz szkoleniowy, jak i tych, którzy nim nie dysponują.
Wykres 8
Obszary, w jakich urzędy pracy powinny poprawić swoje działania (n= 632) (w %)
nawiązywać i utrzymywać ścisłą, stałą
współpracę z zakładami pracy
88,8
systematycznie identyfikować potrzeby
kwalifikacyjno-zawodowe w
przedsiębiorstwach
80,2
systematycznie diagnozować potrzeby
kwalifikacyjno-zawodowe na lokalnym rynku
pracy
88,3
upowszechniać informację o rynku pracy
87,7
,
upowszechniać informacje na temat
organizowanych szkoleń
84,5
zwiększyć skuteczność w zakresie
organizowania szkoleń
75,2
uprościć procedury, biurokrację w ramach
usług szkoleniowych
80,7
oferować szkolenia dostosowane do potrzeb
przedsiębiorców
83,5
60
70
80
90
215
3. Partnerstwa lokalne
Publiczne służby zatrudnienia to instytucje, które wykonują zadania państwa
w obszarze rynku pracy. Realizacja ich wymaga współdziałania z wieloma podmiotami i instytucjami rynku pracy. Możliwości takie stwarza wdrażanie w praktyce idei partnerstwa lokalnego. Nie ma w literaturze jednej i w pełni wyczerpującej definicji. Najtrafniejsze jednak wydaje się rozumienie partnerstwa lokalnego
„jako platformy współpracy między różnorodnymi partnerami, którzy wspólnie
w sposób systematyczny, trwały i z wykorzystaniem innowacyjnych metod oraz
środków planują, projektują, wdrażają i realizują określone działania i inicjatywy,
których celem jest rozwój lokalnego środowiska społeczno-gospodarczego i budowa tożsamości lokalnej wśród członków danej społeczności lokalnej” (Sobolewski red. nacz., Krzewicka, Och, Olszowska-Urban, Piekutowski, Podławiak,
Sobolewski 2007, s. 10).
Istnieje wiele obszarów, w których funkcjonować mogą partnerstwa, a jednym z nich jest rynek pracy. W tym przypadku instytucje partnerstwa wdrażają
inicjatywy partnerów rynku pracy na rzecz realizacji zadań określonych ustawą
o promocji zatrudnienia w instytucjach rynku pracy przy współudziale organów
samorządu terytorialnego. Podejmowane przez nie działania mają na celu aktywizować społeczności lokalne i zachęcać je do współpracy w przedefiniowaniu lokalnych problemów i rozwiązywaniu ich na poziomie gminy czy powiatu.
Doświadczenia różnych krajów wskazują, że organy administracji publicznej
w tym publiczne służby zatrudnienia nie są w stanie samodzielnie planować i wdrażać programów rozwoju, ze względu na ich złożony charakter (OECD 1999). Dobre
ich przygotowanie, a następnie realizowanie wymaga łączenia wiedzy i doświadczeń różnych grup społecznych i instytucji. Z raportu Koka (z listopada 2004 r.)
wynika, że partnerstwa potrzebne są jako metoda wypracowywania rozwiązań
pozwalających na przejście przez okres burzliwych zmian. Są one niezbędne zarówno na szczeblu ogólnokrajowym, jak i lokalnym. Na tym pierwszym powinny
starać się godzić wymogi konkurencyjności, a także zatrudnienia i ochrony socjalnej. Natomiast poprzez tworzenie partnerstw lokalnych można zmniejszyć negatywne skutki przemian, powiększając z jednej strony zdolność członków lokalnych
społeczności do przystosowania się i elastycznego reagowania na zmiany, a z drugiej
tworząc warunki do zaistnienia społecznie integrującego rynku pracy, czyli takiego, który zapewniałyby możliwości rozwoju zawodowego wszystkim obywatelom,
niezależnie od ich kondycji życiowej, przeszłości zawodowej i możliwości wykonywania określonych prac. Podejmowane działania w ramach partnerstw mogą
prowadzić m.in. do reintegracji długotrwale bezrobotnych, doskonalenia kwalifikacji pracowniczych i dostosowania ich do wymogów lokalnego rynku pracy,
zwiększenia stopnia zatrudnialności lokalnych pracowników, zapobiegania zagrożeniom, wobec których stoją osoby o niskich kwalifikacjach, do poprawy wydajności pracy (Kukulak-Dolata 2007, s. 54).
216
Do tworzenia i rozwijania partnerstw lokalnych zachęca Komisja Europejska,
która od 1997 r. w ramach wspólnotowej polityki zatrudnienia uznaje partnerstwa
za doskonałą metodę przeciwdziałania bezrobociu i wykluczeniu społecznemu,
niwelowaniu nierówności i dyskryminacji na rynku pracy (Grewiński 2009, s. 344).
Wyniki z przeprowadzonych badań dowodzą, iż idea partnerstwa lokalnego jest
słabo rozpropagowana w województwie mazowieckim. Tylko 18% respondentów
słyszało cokolwiek o partnerstwach lokalnych, a z grupy tej 57,8% twierdziło, iż
wie, na czym ono polega. Interpretacja partnerstwa w ich przypadku oznaczała:
− współpracę podejmowaną przez podmioty gospodarcze z innymi firmami
(36,4%);
− współpracę między regionami, wymianę doświadczeń (35,5%);
− współpracę podmiotów gospodarczych z instytucjami samorządowymi na
rynku pracy (28%).
Wiedza na temat partnerstwa lokalnego wśród respondentów jest spolaryzowana w układzie terytorialnym. Respondenci znajdujący się po lewej stronie Wisły częściej twierdzili (21,2%), że słyszeli coś na ten temat, niż ci, którzy reprezentowali firmy zlokalizowane po prawej strony Wisły (15,2%).
Z subpopulacji przedsiębiorstw, którym znana była idea partnerstw lokalnych,
61,3% przedsiębiorców twierdziło, że w ich powiecie takie partnerstwa funkcjonują. Jednak 48,5% nie umiało zdefiniować celu, w jakim zostały one powołane.
Pozostała część jako obszar ich działania wskazywała wzajemną wymianę doświadczeń i informacji (13,2%); współpracę między przedsiębiorstwami działającymi w tej samej branży (10,3%), organizowanie spotkań i imprez (8,8%), pomoc
w pozyskiwaniu środków finansowych (7,4%).
Funkcjonujące partnerstwa były przede wszystkim tworzone z instytucjami
samorządowymi i miały charakter publiczno-prywatny (38,2%). Udział PSZ w tym
procesie był niski, ponieważ tylko 7,7% przedsiębiorstw wymieniło tę instytucję
jako partnera. Również stosunkowo rzadko były one zakładane przy współudziale
podmiotów gospodarczych (17,6%), czy organizacji pozarządowych (11,8%).
Z przeprowadzonych obserwacji wynika, że w województwie mazowieckim
dobór partnerów jest zróżnicowany w układzie terytorialnym. Przedsiębiorstwa
znajdujące się po lewej stronie Wisły częściej tworzyły partnerstwa z jednostkami
samorządu terytorialnego (34,9%) niż zlokalizowane po jej prawej stronie
(29,8%). Pracodawcy prawobrzeżni częściej zakładali partnerstwa z podmiotami
gospodarczymi (38,3%) niż firmy lewobrzeżni (11,6%). Możemy przyjąć tezę, że
partnerstwa, które były kreowane po prawej stronie Wisły miały raczej charakter
biznesowy.
Spośród respondentów wiedzących cokolwiek na temat partnerstw lokalnych,
tylko 6,6% je tworzyło i było ich aktywnymi członkami. Większe zainteresowanie ich powstawaniem obserwowano w przedsiębiorstwach zlokalizowanych po
prawej stronie Wisły (8,4%) niż po lewej (5%).
Partnerstwa najczęściej zawiązywano w celu wymiany doświadczeń oraz
udzielania sobie wzajemnie pomocy w ramach prowadzonej działalności gospo-
217
darczej i pozyskiwania środków finansowych (40%). Około 10% podejmowało
wspólne inicjatywy w celu utrzymania się na rynku i zapewnienia porównywalnej, wysokiej jakości swoich usług i produktów. W przypadku 20% jako główny
motyw powoływania partnerstw − głównie wśród firm zlokalizowanych po lewej
stronie Wisły − wymieniano organizowanie szkoleń. Wśród firm funkcjonujących
po prawej stronie Wisły jako cele główne partnerstw wskazywano te, które miały
służyć lepszej komunikacji, wymianie doświadczeń poprzez organizowanie konferencji, seminariów. W tym przypadku chodziło o wykreowanie nowej sieci
współpracy między instytucjami opartej na wymianie i przepływie informacji, co
należy uznać za wartość dodatnią dla społeczności lokalnej. Sieć taka może sprzyjać połączeniu sił, nakładów przy realizacji podobnych działań i implikować powstawaniem nowych pomysłów będących kombinacją różnych sprawdzonych
działań. Takie innowacyjne przedsięwzięcia mogą wywrzeć duży wpływ na lokalny rynek pracy i sprzyjać jego równowadze.
4. Wnioski i rekomendacje
Z przeprowadzonych obserwacji wynika, iż ponad 60% podmiotów gospodarczych w województwie mazowieckim korzysta z usług urzędów pracy. Kontakty
z urzędami ograniczają do pośrednictwa pracy, w ramach którego zlecano im
przeprowadzenie wstępnej rekrutacji pracowników. Badani przedsiębiorcy nie
dostrzegają formalnych barier w dostępie do najczęściej świadczonych przez
urzędy pracy usług, a ich kontakty z PSZ i zakres współpracy determinuje jakość
realizowanych działań w ramach poszczególnych usług rynku pracy. W wielu
przypadkach jako powód ograniczonej współpracy wymieniany jest brak wiedzy
wśród pracodawców na temat zakresu i form działań PSZ w ramach poszczególnych usług rynku pracy, których odbiorcami mogą być lokalne firmy. Innym
czynnikiem zniechęcającym przedsiębiorstwa do współpracy z urzędami pracy
jest biurokracja. Obowiązujące procedury w ramach poszczególnych usług są
zbyt rozbudowane i skostniałe, co zmniejsza elastyczność działań PSZ. W konsekwencji oferowane świadczenia nie są w pełni odpowiedzią na potrzeby lokalnych pracodawców i nie wspierają ich w procesie kreowania i utrzymania miejsc
pracy.
Podmioty będące odbiorcami usług rynku pracy świadczonych przez publiczne służby zatrudnienia były jednocześnie użytkownikami podstawowych instrumentów rynku pracy. Zlecanie urzędom pracy przeprowadzenia rekrutacji na niektóre stanowiska pracy dawało pracodawcom możliwość korzystania z innych
form wsparcia w postaci instrumentów rynku pracy. Występowało to szczególnie
wtedy, gdy urzędy nie mogły zrealizować zgłoszonych przez pracodawców ofert
ze względu na brak na rynku osób legitymujących się określonym potencjałem
kwalifikacyjno-zawodowym. Znalazło to odzwierciedlenie w odsetku firm korzystających ze staży pracy i przygotowania zawodowego. W wyniku ich organizacji
przez PSZ pracodawcy z jednej strony korzystali z subsydiowanego zatrudnienia,
218
a z drugiej strony przygotowywali osoby bezrobotne do wykonywania wielu zadań zawodowych.
Beneficjentami wsparcia oferowanego przez PSZ są głównie firmy funkcjonujące w ramach sektora publicznego. Zjawisko to jest szczególnie zauważalne przy
wykorzystaniu staży pracy, przygotowania zawodowego i refundacji kosztów
szkoleń, a więc dotyczy instrumentów, które najczęściej uruchamiano dla podmiotów gospodarczych w analizowanym województwie. Jedynie w przypadku
refundacji dotyczącej wyposażenia i doposażenia stanowisk pracy odnotowano,
że odbiorcami tej formy wsparcia były przede wszystkim firmy prywatne. Powstaje pytanie dotyczące przyczyn tego stanu rzeczy.
Z odpowiedzi respondentów nie wynika, żeby przedsiębiorstwa prywatne były dyskryminowane przez urzędy w dostępie do usług czy instrumentów rynku
pracy. Dokonane przez nich oceny możliwości korzystania ze wsparcia oferowanego przez PSZ są takie same wśród pracodawców sektora prywatnego, jak i publicznego.
Należy jednak zauważyć, iż więcej krytycznych opinii na temat biurokracji
jako czynnika hamującego dostęp do instrumentów i usług formułują respondenci
z sektora prywatnego. Biurokracja i towarzyszące jej procedury mogą powodować, iż przedsiębiorstwa prywatne rzadziej występują w roli beneficjenta pomocy
publicznej oferowanej przez powiatowe urzędy pracy. Nie chcą również korzystać
z tej formy wsparcia ze względu na zwiększone ryzyko zewnętrznej kontroli działań, jakie powinny być realizowane na skutek uruchomienia pod ich adresem instrumentów rynku pracy wynikających z podpisanej umowy między pracodawcą
a starostą poprzez urząd pracy.
Uwzględniając aspekt terytorialny w rozkładzie użytkowników instrumentów
aktywnej polityki rynku pracy, zauważalna jest ich koncentracja w małych miastach do 10 tys. mieszkańców. Jedynie w przypadku szkoleń odnotowano ich najczęstsze stosowanie w grupie pracodawców zlokalizowanych w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców. Jest to spowodowane większą dostępnością usług
edukacyjnych w tych ośrodkach, jak i faktem funkcjonowania w nich dużych
firm, które najczęściej inicjują szkolenia dla swoich pracowników.
Na wsi natomiast obserwowano niski stopień wykorzystania analizowanych
instrumentów. We wszystkich przypadkach odsetek użytkowników instrumentów
z terenów wiejskich był niższy, od notowanego dla całego województwa. Może to
wynikać z niewiedzy pracodawców na temat form i zakresu pomocy publicznej
możliwej do uzyskania od PSZ w procesie tworzenia miejsc pracy.
Z przeprowadzonych badań i analiz wynika, że głównymi czynnikami ograniczającymi współpracę podmiotów gospodarczych z urzędami pracy w procesie
tworzenia miejsc pracy i ich utrzymania jest jakość usług i dostęp do informacji
na temat szeroko pojętego wsparcia, jakiego mogą udzielać urzędy pracy podmiotom gospodarczym. Konieczne jest zatem upowszechnianie informacji o instrumentach i usługach rynku pracy w poszczególnych powiatach, co wymaga nawiązywania kontaktów przez pracowników PSZ z lokalnymi pracodawcami. Wymaga to
219
zatrudnienia w odpowiedniej liczby pracowników zdolnych do prowadzenia działalności marketingowej w sektorze usług świadczonych przez te instytucje na
rzecz klientów. Podejmowane i realizowane działania marketingowe powinny
sprzyjać trafności i efektywności usług oferowanych klientom indywidualnym,
jak i zinstytucjonalizowanym. Niezwykle ważne są wszelkie inicjatywy sprzyjające rozpropagowaniu w szerokim otoczeniu informacji o roli i formach działania
urzędów pracy prowadzące do wykreowania wizerunku publicznych służb zatrudnienia jako partnera wiarygodnego i aktywnego. Wymusza to od PSZ zmiany
paradygmatu myślenia o rynku pracy. Punktem wyjścia jest przyjęcie zasady, że
urzędy pracy nie są instytucjami odpowiedzialnymi za likwidację bezrobocia, ale
realizują usługi, które umożliwiają podtrzymanie aktywności zawodowej i aktywizacji osób pozostających bez pracy. W tym celu PSZ powinny częściej nawiązywać współpracę z podmiotami sektora prywatnego, ponieważ tam są przede
wszystkim tworzone i likwidowane miejsca pracy. Za zmianami strukturalnymi
w gospodarce (jakie dokonały się w ciągu dwudziestu ostatnich lat) muszą podążać zmiany w strukturze świadczeniobiorców instytucjonalnych PSZ. Implikować
to powinno odejściem od nawyku obsługi i wspierania w tak szerokim zakresie
podmiotów funkcjonujących w sektorze publicznym.
Większą uwagę należy skoncentrować na jakości świadczonych usług. Służyć
temu powinno przestrzeganie przez pracowników PSZ standardów usług rynku
pracy. Są one szczegółowo opisane w rozporządzeniu ministra pracy i polityki
społecznej z 2007r., ale z wypowiedzi respondentów można wnioskować, że nie
zawsze znajdują odzwierciedlenie w oferowanych świadczeniach. Kwestia ta
wymaga odrębnych badań i analiz.
Rola partnerstw lokalnych na rzecz realizacji działań służących promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia i aktywizacji zawodowej jest niewielka w województwie mazowieckim. Rozwój ich w badanym regionie jest niedostateczny i nierównomierny w poszczególnych powiatach. Wynika to z braku
wiedzy pracodawców na temat idei partnerstwa lokalnego i korzyści, jakie mogą
oni osiągnąć na skutek ich tworzenia.
Mimo iż ogólną wiedzą na temat partnerstw wykazywali się respondenci reprezentujący przedsiębiorstwa znajdujące się po lewej stronie Wisły, to częściej
były one zakładane przez firmy zlokalizowane na prawym brzegu. Tworzono je
zarówno w celu wymiany doświadczeń w obszarze prowadzonej działalności gospodarczej, jak i pozyskiwania informacji na temat zjawisk ekonomicznych zachodzących w powiecie. Dla przedsiębiorców firm zlokalizowanych po lewej
stronie Wisły głównymi partnerami w tym procesie były inne podmioty gospodarcze, a po prawej partnerami były przede wszystkim organizacje samorządu
terytorialnego.
Zebrane uwagi wskazują na potrzebę rozwoju instytucji partnerstwa lokalnego
w województwie mazowieckim. Tworzenie partnerstw jest szczególnie pożądane
na obszarach wiejskich i w małych miasteczkach zaniedbanym w sensie cywilizacyjnym i ekonomicznym, w których idea partnerstwa nie jest znana. W wyniku
ich powstania społeczności lokalne mogą uzyskać informacje o kierunkach dzia-
220
łań uruchamiających procesy rozwojowe, jak i warunkach, jakie muszą być spełnione, by wysiłki podejmowane lokalnie miały szanse powodzenia. W tym celu
należy również upowszechniać tzw. dobre praktyki, które społeczności lokalnej
(tj. podmiotom gospodarczym, władzom samorządowym i innym organizacjom)
przybliżą korzyści wynikające z funkcjonowania partnerstw i tym samym zmotywują je do ich zakładania.
Część III
BADANIA PRACODAWCÓW
I PRZEDSTAWICIELI LOKALNYCH SAMORZĄDÓW
W TRZECH MAZOWIECKICH POWIATACH
Łukasz Arendt
Rozdział VIII
POWIAT MAKOWSKI
Powiat makowski położony jest w północnej części województwa mazowieckiego i od północnego-zachodu sąsiaduje z powiatem przasnyskim, od północnego wschodu z powiatem ostrołęckim, od południa z powiatem pułtuskim, od południowego zachodu z powiatem ciechanowskim i od południowego wschodu
z powiatem wyszkowskim. W jego skład wchodzi osiem gmin wiejskich (Czerwonka, Karniewo, Krasnosielc, Młynarze, Płoniawy-Bramura, Rzewnie, Sypniewo, Szelków), jedno miasto (gmina miejska) Maków Mazowiecki oraz jedna
gmina i miasto zarazem (miejsko-wiejska) Różan.
Sytuacja na rynku pracy w tym powiecie jest znacznie gorsza niż w całym
województwie mazowieckim czy w Polsce − stopa bezrobocia rejestrowanego dla
powiatu makowskiego jest o wiele wyższa niż średnia dla Mazowsza czy dla kraju i w 2009 r. wyniosła 20,6%. Chociaż w latach 2003−2008 utrzymywała się
wyraźna tendencja spadkowa poziomu tego wskaźnika (w 2008 r. w porównaniu
z 2003 r. stopa bezrobocia rejestrowanego spadła o 7,3 pkt. proc.), to nadal różnica między średnim poziomem stopy bezrobocia dla województwa mazowieckiego
i powiatu makowskiego utrzymuje się na poziomie 10−11 pkt. proc.
1. Pracodawcy
Istotne znaczenie dla funkcjonowania przedsiębiorstw w powiecie makowskim ma sytuacja ekonomiczna na lokalnym rynku obejmującym obszar gminy
czy szerzej powiatu makowskiego, która przekłada się na zasobność podmiotów
gospodarczych i mieszkańców, a to z kolei warunkuje popyt na dobra i usługi
produkowane przez lokalne firmy. Przedsiębiorcy jednoznacznie to potwierdzili
w swoich wypowiedziach: U nas to się wiąże na przykład z ceną żywca i to jest
cena lokalna tutaj, nie ma to jakiegoś większego znaczenia, że w świecie ileś tam
kosztuje to raczej, jak jest tutaj; Zakłady, jakby więcej ich było to więcej pieniążków dla nas….
224
Łukasz Arendt
Istotnym czynnikiem warunkującym kondycję finansową przedsiębiorstw są
zmiany demograficzne zachodzące na terenie powiatu makowskiego, a przede
wszystkim procesy migracyjne związane z przenoszeniem się, głównie młodych
ludzi, do Warszawy i innych ośrodków miejskich poza powiatem makowskim.
W efekcie dla firm funkcjonujących na rynku makowskim zmniejsza się rynek
zbytu, co powoduje spadek obrotów przedsiębiorstw.
Problemów przedsiębiorcom dostarczają również praktyki nieuczciwej konkurencji, z którymi się czasami spotykają, Co istotne, sami pracodawcy mają świadomość, że jednym z elementów nieuczciwej konkurencji jest zatrudnianie pracowników „na czarno”. Zdaniem pracodawców szara strefa rozwija się bardziej
na obszarach wiejskich, gdzie prawdopodobieństwo kontroli jest mniejsze, a co za
tym idzie, mniejsze jest ryzyko wykrycia nieprawidłowości: … są zatrudniani pracownicy lokalni, którzy nie są rejestrowani, nie mają szkoleń i przez to (przedsiębiorstwa – przyp. Ł. A.) mają niższe koszty, są bardziej konkurencyjni od firmy,
która jest w centrum miasta i jest na świeczniku wystawiona na wszelkie kontrole.
Inny aspekt nieuczciwej konkurencji wiąże się z rozwojem handlu internetowego
– w sklepach internetowych często klient może kupić produkty o wiele taniej niż
w tradycyjnym łańcuchu dystrybucji, przy czym ceny w sklepach internetowych
są często niższe niż ceny hurtowe producenta. Zdaniem przedsiębiorców, część
firm internetowych stosuje nieuczciwe praktyki, sprzedając produkty nieoryginalne bądź niewiadomego pochodzenia i dzięki temu mogą zaoferować cenę niższą
od rynkowej: … w mojej branży, sprzedaży detalicznej części samochodowych, no
to zaniżane ceny w sprzedaży internetowej. No to nie ma szans. Tylko też są niektóre produkty, które powinny mieć wyższą cenę niż w Internecie, a jednak są
niższe, ale to muszą być podróbki. Zwłaszcza w Internecie nie ma takiej walki,
żeby takie nieoryginalne rzeczy, są sprzedawane w oryginalny opakowaniu. Nikt
z tym nie walczy. Jak przychodzą te części, nie jestem w stanie nawet kupić w cenach hurtowych takich części, jak są detaliczne sprzedawane w Internecie. No to
albo to musi być ukradzione albo podrobione.
Przedsiębiorcy dostrzegli pozytywne zmiany w zakresie opodatkowania dochodu, związane przede wszystkim z możliwością wyboru stawki liniowej w podatki PIT. Uważają jednak, że powinno się wprowadzać kolejne zmiany idące w
tym kierunku. Chodzi głównie o możliwość kwartalnego, a nie miesięcznego odprowadzania składek na PIT, wprowadzenia systemowych ulg podatkowych zachęcających firmy do inwestowania.
W odniesieniu do podatków lokalnych przedsiębiorcy zgodzili się z samorządowcami, iż nie są one tak dokuczliwe jak centralne, chociaż podkreślali, że samorządy nie stosują właściwie żadnych zwolnień podatkowych, że stawki podatków lokalnych są zbyt wysokie, bliskie dopuszczalnym stawkom maksymalnym
(w tym punkcie zdania samorządowców i przedsiębiorców się zasadniczo różnią)
oraz że ostatnio stawki zostały podniesione (I zawsze ustawa reguluje widełki, ale
te widełki zawsze są w tej górnej…; Nie jest maksymalnie, ale podchodzi pod tą
granicę, do maksimum podchodzą).
Powiat makowski
225
Dodatkowo podkreślano, że jeśli już zwolnienia z podatków lokalnych są stosowane, to dotyczą one inwestorów przychodzących z zewnątrz, natomiast „miejscowi” przedsiębiorcy nie mogą na nie liczyć. Z wypowiedzi pracodawców wynikało, że władze samorządowe przynajmniej w minimalnym zakresie starają się
wspierać inwestorów zewnętrznych, aby ściągnąć ich na teren powiatu, podczas
gdy firmom lokalnym takiego wsparcia się nie oferuje, wychodząc z założenia, że
nie mają one możliwości przeniesienia swojej działalności do innej gminy czy
powiatu, w związku z tym ryzyko ich „ucieczki” jest niewielkie.
Ponadto wskazywano, że wysokość podatków jest bardzo zróżnicowana między poszczególnymi gminami wchodzącymi w skład powiatu: Gmina Szelków ma
najwyższe podatki z całego powiatu tutaj chyba. Ja płacę chyba 140 zł od hektara,
a znajoma obok mojej wsi 30 zł. Tym niemniej większe problemy i obciążenia
przedsiębiorcy wiążą z obowiązkowymi składami na ubezpieczenia społeczne,
które istotnie podnoszą koszty pracy. Podnoszono także problem zróżnicowania
obciążenia składkami ubezpieczeniowymi między ZUS a KRUS, co ma istotne
znaczenie dla osób samozatrudnionych.
Pracodawcy jednoznacznie negatywnie wypowiadali się w tej kwestii, wskazując, iż przy wysokich kosztach ubezpieczeń społecznych, jakie ponoszą, w przypadku niezdolności pracownika do pracy z powodu choroby to pracodawca ponosi koszty tej niezdolności. Świadczenie chorobowe wypłaca ZUS dopiero po 33
dniu choroby pracownika. Jako że przeważająca większość zwolnień chorobowych
trwa krócej niż 33, ciężar płacenia wynagrodzenia chorym pracowników de facto
spada na przedsiębiorstwa. Stąd pracodawcy postulowali skrócenie okresu wypłacania przez pracodawcę zasiłku chorobowego do 14 dni. Inny postulat dotyczył
wysokości składki na ubezpieczenie zdrowotne i wprowadzenia możliwości wyboru jej wysokości przez osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą,
przy czym ci, którzy zdecydowaliby się wybrać najmniejszą wysokość składki nie
mogliby liczyć na żadne nieodpłatne świadczenia w przypadku choroby.
Przedsiębiorcy podkreślali również, że dostęp do zewnętrznych źródeł finansowania, niezależnie od tego, czy są to środki krajowe czy unijne, jest utrudniony
(Dostać kredyt jest bardzo ciężko, przynajmniej duży kredyt taki, jak jest potrzebny). Wśród barier wymieniano:
− regulacje prawne określające zasady uzyskania dofinansowania, które zawierają wiele wymogów, jakie musi spełnić wnioskodawca bądź sam projekt, aby
o dofinansowanie mógł się ubiegać (w przypadku inwestycji w infrastrukturę wodociągową i kanalizacyjną istnieje wymóg dotyczący minimalnej liczby gospodarstw domowych na kilometr sieci, jakie muszą zostać podłączone do nowej
sieci, aby można było uzyskać dofinansowanie na jej budowę);
− zbyt duże wymagania związane z dokumentacją, jaką należy złożyć, ubiegając się o dofinansowanie: Bo właśnie potrzeba tyle dokumentów i tyle zgromadzenia różnych zabezpieczeń i dokumentów wszystkich, nie tylko z danego roku, ale
jeszcze z poprzednich lat, że naprawdę ciężko jest zdobyć to wszystko;
226
Łukasz Arendt
− konieczność zapewnienia wkładu własnego przez przedsiębiorców, a także
samorządy, co często uniemożliwia realizację inwestycji: Jeszcze bym poruszył
taki temat, może nie tyle moje firmy, ale myślę, że chyba większości firm lub też
nawet z góry patrząc na urząd miast, czy tez na starostwo – zawsze w pozyskiwaniu środków zewnętrznych, czy unijnych, czy krajowych potrzebny jest tak zwany
wkład własny i bardzo często robimy inwestycję milionową to nawet ten wkład
własny, te 20%, czy 25% stanowi też duży procent…;
− przewlekłość procedur – decyzja o przyznaniu bądź nie przyznaniu środków
czasami jest przekazywana wnioskodawcy rok po złożeniu wymaganej dokumentacji w instytucji zajmującej się przyznawaniem środków;
− dodatkowe koszty związane z ubieganiem się o dofinansowanie: Ja skorzystałem z takiej premii „Młody rolnik”, to jest 50 000 złotych. To wsadziłem, żeby
to wziąć, prawie 10 000 złotych, bo to notariusz i to i tamto i geodeta….
W zakresie pozyskiwania przez samorząd środków z funduszy Unii Europejskiej przy braku odpowiednio wykształconych kadr w urzędach, zdaniem przedsiębiorców, samorządy powinny podjąć współpracę z firmami, które mają odpowiednie doświadczenie w przygotowywaniu wniosków o dofinansowanie. Firmy
takie wiedzą, w jaki sposób przygotować wniosek, aby uzyskał wysoką ocenę
asesorów i znalazł się na liście wniosków skierowanych do dofinansowania. Co
więcej, istotnym atutem takich firm jest ich sieć kontaktów, która zdaniem przedsiębiorców ma duże znaczenie dla osiągnięcia sukcesu: Mało tego, jeżeli taka
gmina nie daje rady, posiłkuje się zewnętrznymi firmami, bo takie są teraz na
rynku, one biorą pieniądze oczywiście za to, ale one maja już doświadczenie, mają kontakty, mają takie wejścia nieformalne w tych mazowieckich jednostkach
wdrażania programów unijnych, że one wiedzą jak to załatwić i z tego się po prostu korzysta w wielu gminach, bardzo wielu.
Przedsiębiorcy w przeciwieństwie do przedstawicieli władz samorządowych
są zdania, że w powiecie można znaleźć wiele terenów inwestycyjnych. Najlepiej
ich opinię wyraża następująca wypowiedź jednego z pracodawców: Jeżeli w ogóle oceniać tutaj nasze tereny to najwięcej ja mam uwag do niezwykle kiepskiego
prowadzenia polityki rozwoju przez miasto, jako nad terenami. Tu jest tyle dobrych, ciekawych terenów, ale nie ma miasto pomysłów na zmianę w planach. Te
plany zagospodarowania przestrzennego są niezwykle popaprane… Ja do tego
najbardziej bym się czepiał, bo miasto jest właścicielem planu zagospodarowania
przestrzennego i powinno go zmieniać. Nie zmienia. Zlecili do jakiegoś biura pod
Gdańskiem, które nie wywiązuje się z potrzeby rozwoju miasta i cośkolwiek wyodrębnić zmianę, która by spowodowała, że inwestor by przyszedł coś wybudował
na danym terenie. To jest horror, to jest coś strasznego. Miastu jakby nie zależało
na tym zmienianiu…. Przedsiębiorcy podkreślali również, iż, co prawda, władze
przeznaczyły jakieś tereny pod inwestycje, tyle że nie są to tereny uzbrojone
i generalnie terenów uzbrojonych brakuje. Okazało się również, iż przedsiębiorców, którzy uczestniczyli w sesjach fokusowych, wcale nie interesują duże tereny
inwestycyjne, a raczej uzbrojone działki o powierzchni ok. 1 ha. Działki 20 ha,
o których wspominali przedstawiciele samorządu są po prostu za duże w stosunku
Powiat makowski
227
do ich potrzeb. Samorządy, skupiając się na dużych inwestorach, zapominają o
potrzebach mniejszych lokalnych, którzy prowadzą działalność gospodarczą na
terenie gminy i chcieliby ją rozwijać i rozbudowywać.
Pracodawcy uczestniczący w sesjach fokusowych stali na stanowisku, że władze niewiele robią, aby przyciągnąć inwestorów i zapewnić im odpowiednie tereny pod inwestycje. Generalnie wystawili oni negatywną ocenę władzom samorządowym, jeśli chodzi o działania mające na celu wspieranie przedsiębiorczości
na terenie powiatu.
W zasadzie jedyna pomoc ze strony władz samorządowych w zakresie udzielania wsparcia przy rozpoczynaniu działalności gospodarczej dostępna jest w
urzędzie pracy, a pracodawcy, tak jak przedstawiciele samorządu są przeświadczeni, że to rolą urzędu pracy jest świadczenie takiej pomocy (Jedynym urzędem,
który tutaj cokolwiek działa, bo takie ma zadanie, to jest powiatowy urząd pracy).
Z punktu widzenia pobudzania przedsiębiorczości w powiecie istotne jest istnienie punktów informacyjno-konsultacyjnych, tym bardziej że na terenie powiatu makowskiego takich miejsc brakuje: Po prostu nie ma kogoś takiego, kto by się
tylko np. takimi sprawami zajmował. Że wiesz, że taka osoba jest, idziesz, jak
masz problem z czymś, albo np. że doradzi Ci w czymkolwiek. Nie ma. Po prostu
samemu trzeba wszystko wygrzebać, dowiedzieć się; Tak, nie ma pomocy. Nie ma
kogoś, kto by powiedział, że np. należy mi się taka dotacja, żeby po prostu ktoś był
taki, żeby w każdej chwili można iść i spytać się. Nawet jeśli przedsiębiorcy znajdą informacje na stronach internetowych na temat możliwości uzyskania jakiegoś
wsparcia, przykładowo w formie dofinansowania czy dotacji, a następnie próbują
ustalić szczegóły w urzędach, okazuje się, że nie ma osób kompetentnych bądź
chętnych do udzielenia informacji szczegółowych: Jak się pójdzie i nawet jak
przysługuje coś takiego, to nie mówią; To powiedzą, że nic się nie należy, albo że
nie ma. Albo jak się człowiek wykłóci, albo po znajomości gdzieś tam. Równie
trudno jest uzyskać pomoc przy zakładaniu własnej firmy. Osoby, które prowadzą
działalność gospodarczą, informacje na temat procedur i wymaganych dokumentów do założenia firmy uzyskiwali od znajomych, którzy już działalność prowadzili. Wsparcie udzielone im w urzędach oceniają negatywnie: Jak się pójdzie do
ZUS, no to powiedzą, żeby iść tam, pójdzie się tam, to powiedzą, żeby iść tam: Ale
jeszcze w ZUS to pomogą wypełnić druki, pomogą jeszcze jak się nie wie np. deklaracje i to jeszcze tak. Ale gdzieś indziej, to….
W powiecie makowskim nie są tworzone strefy przemysłowe. Przyczyną braku takich stref, przynajmniej w Makowie Mazowieckim, jest niechęć władz do
tego typu przedsięwzięć: Ten Pan dyrektor prosił burmistrza, żeby stworzyć tą
strefę. A burmistrz mówi, nie jest tym zainteresowany, bo w ogóle, po co mu to, na
co? A przy tym byłoby sporo miejsc pracy, koniunktura by się podnosiła, ale on
nie chciał.
Na terenie powiatu nie funkcjonują także fundusze poręczeniowe i pożyczkowe, które byłyby zarządzane i wspierane finansowo przez samorząd. Przedsiębiorcy jednoznacznie stwierdzili, iż takie fundusze byłyby przydatnym instrumen-
228
Łukasz Arendt
tem wspomagającym ich rozwój. Szczególnie chętnie widzieliby utworzenie funduszy poręczeniowych, gdyż ich zdaniem ułatwiłoby to dostęp do kredytów oferowanych przez banki.
Istotną barierą dla przedsiębiorców jest gąszcz przepisów prawnych i biurokracja, która utrudnia funkcjonowanie firmom. Wymóg zatrudniania tzw. bhpowca czy obowiązek posiadania w przedsiębiorstwie pracownika przeszkolonego
w zakresie bhp i przeciwpożarowym jest problemem szczególnie dla małych podmiotów gospodarczych: … wchodzą takie utrudnienia, które uważam, że początkujący biznesmen, czy człowiek, który by chciał stworzyć firmę na samym początku jest zrażany i myślę, że to jest też chyba dużą przeszkodą i powodem, gdzie
człowiek się wycofuje w jakiś sposób. Dla przedsiębiorców niektóre wymogi
związane z bezpieczeństwem i higieną pracy są wręcz absurdalne: Do wszystkiego
instrukcja, instrukcja stanowiskowa do włączenia monitora, do włączenia komputera, jaka odległość od tego. Naprawdę jest przesada i te instrukcje muszą na
dodatek wisieć na widoku. Także instrukcja do mycia rąk, skorzystania z toalety,
niedługo to wszędzie oblepimy się tymi papierami, żeby przejść normalnie po korytarzu, bo pewnie jeszcze instrukcję wymyślą, jak chodzić po korytarzu, z której
strony. Ta mnogość wymogów powoduje, że przedsiębiorcom łatwiej się wytłumaczyć przed samym sobą, że niektórych nie spełniają, obracają nawet w żart
nakaz posiadania odpowiedniego przeszkolenia dla danego stanowiska pracy: Pan
mówi tutaj o betoniarce. Nawet na zagotowanie sobie herbaty też musi być.
Przedsiębiorcy podkreślali, że nakłada się na nich coraz więcej obowiązków.
Dla małych firm, szczególnie jednoosobowych, już samo prowadzenie rozliczeń
finansowych i księgowości sprawia duże problemy. Pracodawcy nie mają czasu
na bieżąco śledzić zmian w przepisach o rachunkowości czy podatkach, więc aby
mieć pewność, że księgowość prowadzona jest poprawnie, zmuszeni są wynajmować biura rachunkowe, a to jest dodatkowy koszt, czasami istotny dla małego
przedsiębiorcy.
Małej skuteczności władz w zakresie promowania rozwoju powiatu, przedsiębiorczości i tworzenia nowych miejsc pracy pracodawcy upatrywali nie tyle w ich
opieszałości, ile w braku odpowiednio wykształconych i przygotowanych urzędników. Urzędników, którzy mieliby odwagę wyjść z nowymi pomysłami, wiedzieli, jak profesjonalnie przygotować wniosek o dofinansowanie ze środków
unijnych czy mieli kompetencje w zakresie planowania przestrzennego. Rzeczywistość jest jednak bezlitosna – przedsiębiorcy mają świadomość, że aby zatrudnić
i zatrzymać takie osoby w urzędach, należałoby im zaproponować wynagrodzenie
odpowiednie do posiadanych kompetencji, a wiadomo, że płace w urzędach nie są
wysokie, a na pewno poza konkurencją w stosunku do oferowanych w sektorze
prywatnym. W długim okresie brak wysoko wykwalifikowanych specjalistów
pracujących w urzędach gmin czy starostwa należy uznać za jedną z poważniejszych barier w prowadzeniu spójnej polityki rozwojowej na poziomie lokalnych,
w tym w powiecie makowskim.
Zdaniem przedsiębiorców dobrze byłoby sięgnąć po wypracowane wzorce
działania w zakresie wspierania przedsiębiorczości i skorzystać z doświadczenia
Powiat makowski
229
innych powiatów, które radzą sobie z tym lepiej. Jako przykład podają tu powiat
przasnyski, który potrafi pozyskiwać środki zewnętrzne i tworzyć rozwiązania
atrakcyjne dla inwestorów.
Przedsiębiorcy z powiatu makowskiego niezbyt wysoko ocenili potencjał dostępnych na lokalnym rynku zasobów pracy. Podkreślano, iż w zasadzie jest dużo
osób poszukujących pracy, ale znalezienie dobrego pracownika jest trudne (Niby
są: Teoretycznie są: Chętnych jest dużo, ale nie ma odpowiedzialnych; … jest
dużo chętnych do pracy i jakość ich jest bardzo mierna…).
Jednym z poważniejszych problemów, jakie pracodawcy mają ze swoimi pracownikami, jest konieczność ich stałego kontrolowania. W przeciwnym razie
pracownicy nie przychodzą do pracy, oszukują pracodawcę czy też zachowują się
nieodpowiedzialnie w miejscu pracy, narażając zdrowie i życie swoje i innych.
Najbardziej jaskrawym przykładem takiej postawy była następująca wypowiedź:
Ja wcześniej z mężem prowadziłam tartak i nie wiem od czego to zależało, ale po
prostu jak chcieli, to przychodzili. Po prostu, jakby im nie zależało na pracy. Nie
można było ich zostawić nawet na chwilę, bo gdzieś tam się wyszło, wracamy,
wszystko pijane siedzi, jeden pijany jeździ, drugi z piłą lata pijany… Ponadto
część osób zgłaszających się do pracy ma zbyt wygórowane wymagania płacowe
w stosunku do możliwości ich spełnienia przez pracodawcę. Wolą pozostawać
bez pracy, niż pracować za stawkę 5−6 zł. na godzinę.
Przy braku miejsc pracy w zakładach przemysłowych i w rolnictwie pomysłem alternatywnym jest tylko założenie własnej firmy. Z takiego rozwiązania
skorzystali niektórzy uczestnicy zogniskowanych wywiadów grupowych. Prowadzenie własnej działalności ma oczywiście plusy i minusy. Wśród plusów wymieniano możliwość takiego zarządzania czasem, aby połączyć obowiązki zawodowe z rodzinnymi, co jest szczególnie istotne w przypadku osób, które samotnie
opiekują się małymi dziećmi bądź osobami starszymi. Oczywiście w praktyce
łączenie życia zawodowego z osobistym nie jest proste, nawet dla osób samozatrudnionych. Jedna z osób biorących udział w fokusie wspominała, że ponieważ
w weekendy nie ma z kim zostawić dzieci, w sobotę po prostu zabiera je ze sobą
do swojego sklepu.
Wśród pracodawców z powiatu makowskiego nie było zgodności co do tego,
jakie zmiany w prawie pracy powinny zostać wprowadzone, aby ułatwić przedsiębiorstwom zwiększanie zatrudnienia i tworzenie miejsc pracy. Wskazywano na
potrzebę zmian w zakresie regulacji dotyczących czasu pracy, zwalniania pracowników, odpraw, skrócenia czasu wypowiedzenia czy zwiększenia elastyczności standardowych oraz niestandardowych form zatrudnienia.
W zakresie regulacji dotyczących zwalniania pracowników wskazywano
głównie na istniejące duże ograniczenia w przypadku konieczności natychmiastowego zwolnienia pracownika oraz na to, że zwalniani pracownicy, nie chcąc
się pogodzić z decyzją pracodawcy i uważając ja za niesprawiedliwą, czasami
potrafią bardzo uprzykrzyć życie pracodawcy: Ja miałem też do czynienia po 2
miesiącach musieliśmy podziękować i to było na zasadzie dobrowolności… To
230
Łukasz Arendt
poszedł, bałaganu narobił, musiałem mu 3 miesiące odprawy zrobić. Ogólnie to
prawo pracy dla pracodawców powinno być troszeczkę swobodniejsze, bo jest za
ostre. Te istniejące, z punktu widzenia pracodawców, bariery przy zwalnianiu
pracowników powodują, że przedsiębiorstwa coraz częściej sięgają po umowy
okresowe, które dają im większą elastyczność i możliwość łatwiejszego rozstania
się z pracownikiem, jeśli okaże się, że z jakichś powodów nie nadaje się do pracy
w danej firmie. W takiej sytuacji umowa po prostu nie jest przedłużana. Standardowo stosowana jest umowa na okres próbny przy przyjmowaniu do pracy kandydata z zewnątrz. Innym sposobem jest zamiana zatrudnienia pracowniczego na
niepracownicze – przedsiębiorstwa coraz chętniej podpisują umowy zlecenia bądź
umowy o dzieło, umawiając się na wykonanie konkretnej pracy. Często ta konieczność większej elastyczności jest spowodowana rodzajem prowadzonej działalności, gdzie zmienność zamówień i niepewność przyszłego popytu sprawia, że
firma nie jest w stanie zatrudniać pracowników na umowę o pracę na czas nieokreślony. Niektóre z przedsiębiorstw wdrożyły model biznesowy polegający na
zlecaniu niemal wszystkich prac podwykonawcom, zamiast zatrudniać pracowników, przy czym podwykonawcy są to często osoby samozatrudnione, które wcześniej pracowały w przedsiębiorstwie obecnie zlecającym im wykonanie danej
pracy. Z punktu widzenia przedsiębiorcy korzyści z takiego rozwiązania są oczywiste. Po pierwsze, jest to tańsze, bo przedsiębiorca nie musi rozliczać wynagrodzeń pracowników i opłacać za nich składek na ubezpieczenia społeczne. Po drugie, podwykonawcom, w przeciwieństwie do pracowników, nie należy się urlop
wypoczynkowy, nie ma też zwolnień chorobowych. Po trzecie, osoba samozatrudniona jest bardziej zmotywowana i osiąga lepsze wyniki. Część przedsiębiorców działa więc w myśl hasła: Najlepiej jest nie mieć pracowników i jest święty
spokój.
Współpraca między przedsiębiorcami a powiatowym urzędem pracy układa
się różnie w zależności od tego, z jakim problemem zgłaszają się pracodawcy.
Jest też grupa przedsiębiorców, która bardzo negatywnie wypowiadała się na temat urzędu pracy: Jak Pani chce zobaczyć jak Makowski Urząd Pracy pracuje, to
zapraszamy jutro, tak gdzieś koło 12, 11. Wystarczy popatrzeć na budynek, jak
one tam ciężko pracują, te dziewczyny… Stoją na zewnątrz na okrągło i palą,
a tak to porażka… To jest specyficzny urząd.
Niewątpliwie urząd pracy okazuje się pomocny w sytuacji, kiedy przedsiębiorca poszukuje pracownika z odpowiednimi, udokumentowanymi uprawnieniami. Urząd pracy może sfinansować szkolenie takiej osoby w zakresie uprawnień, na jakie zapotrzebowanie zgłasza pracodawca. Zdarzają się jednak sytuacje,
w których uzyskanie pomocy ze strony urzędu nie jest proste: … nie raz się trafi
na takie opory, że pół roku trzeba wychodzić swoje, żeby coś uzyskać. Z wypowiedzi pracodawców wynika, iż staże są tym instrumentem rynku pracy, w przypadku którego pracodawca musi włożyć dużo wysiłku i poświęcić dużo czasu,
aby udało mu się pozyskać stażystę na dogodnych warunkach (chodzi głównie
o okres stażu).
Powiat makowski
231
W ocenie pracodawców działalność urzędu pracy skupia się głównie na oferowaniu wsparcia osobom bezrobotnym, podczas gdy powinno się przede
wszystkim pomagać przedsiębiorcom, bo to przecież oni tworzą nowe miejsca
pracy. Zdaniem pracodawców urzędy pracy powinny bardziej wsłuchiwać się w
potrzeby zgłaszane przez przedsiębiorstwa i traktować pracodawców jako partnerów: My jesteśmy nie klientami tylko petentami, którzy łaskawie proszą, muszą
swoje wychodzić, wyprosić, wynegocjować czasami, żeby cokolwiek uzyskać. Pracodawcy uważają za niesprawiedliwe przeznaczanie przez urząd pracy większej
części dostępnych środków na dotację na rozpoczęcie działalności gospodarczej
niż na tworzenie stanowisk pracy w już istniejących przedsiębiorstwach. Oczywiście można dyskutować nad poprawnością alokacji tych środków przez urząd
pracy, tym niemniej wydaje się, że to niezadowolenie przedsiębiorców wynikało
głównie z tego, że ograniczono po prostu pulę środków, z których mogli skorzystać.
Generalnie pracodawcy narzekali że uzyskanie jakiegokolwiek wsparcia ze
strony urzędu pracy wymaga przygotowania dużej liczby dokumentów. Z punktu
widzenia pracodawców barierą we współpracy jest biurokracja.
Poprawy funkcjonowania urzędu pracy i lepszego dostosowania do potrzeb
pracodawców przedsiębiorcy upatrują we wdrożeniu rotacji pracowników między
różnymi stanowiskami. Zdaniem pracodawców, z powodu braku okresowej rotacji pracownicy urzędu popadają w rutynę, znudzenie i nie mają motywacji, aby
dobrze wykonywać swoją pracę.
2. Samorządowcy
Przedstawiciele samorządu lokalnego za główny czynnik stymulujący aktywność gospodarczą na terenie powiatu makowskiego uznali …pieniądze, które
…potrafią dużo przyśpieszyć i dużo zmienić. Poza środkami finansowymi wśród
ważnych czynników warunkujących aktywność gospodarczą przedstawiciele samorządu zidentyfikowali dostęp do infrastruktury oraz terenów inwestycyjnych.
Przedstawiciele samorządu mają świadomość, że w celu przyciągnięcia inwestorów, poza przychylnością władz, ważne jest dostosowanie terenów będących
własnością gmin do potrzeb i wymogów zgłaszanych przez potencjalnych inwestorów. I to jest jeden z poważniejszych, zidentyfikowanych przez przedstawicieli
samorządu czynników utrudniających działania władz w zakresie pobudzania
przedsiębiorczości, gdyż terenów spełniających oczekiwania inwestorów po prostu brakuje. Duży inwestor poszukuje niezabudowanych terenów o wielkości minimum 20 ha, a zgodnie z deklaracjami przedstawicieli samorządu takich terenów
…nie ma. Nie ma i nie będzie 39. Problemem jest więc rozdrobnienie działek, które
__________
39
Podczas zogniskowanego wywiadu fokusowego brak odpowiednich terenów inwestycyjnych
był wielokrotnie przytaczany jako największa bariera rozwoju powiatu poprzez wzmocnienie przedsiębiorczości.
232
Łukasz Arendt
są w dyspozycji gmin. Atrakcyjne działki nie mogą znaleźć inwestora właśnie ze
względu na to, że są zbyt małe w stosunku do potrzeb. I nawet działania podnoszące atrakcyjność tych działek, jaj doprowadzenie sieci wodociągowej i kanalizacyjnej czy gazowniczej, zdaniem samorządowców, nie mają większego sensu,
bo i tak nie znajdą się zainteresowane firmy. Generalnie inwestorzy nie są też
zainteresowani nieruchomościami, na których znajdują się budynki i budowle.
Nawet jeśli gmina takie nieruchomości posiada, żaden inwestor nie chce ponosić
kosztów remontu czy rozbiórki istniejących budynków, gdyż o wiele taniej jest
wybudować nową halę w technologii lekkiej konstrukcji stalowej.
To głównie z powodu braku terenów inwestycyjnych oraz ograniczonej dostępności do dróg szybkiego ruchu przedstawiciele samorządu nie widzą możliwości lokalizacji na terenie powiatu makowskiego specjalnej strefy ekonomicznej.
Inkubatory przedsiębiorczości również nie mają większych szans zaistnienia
w powiecie makowskim. Niechęć do tego typu działań wynika z nieprzyjemnych
doświadczeń, jakie związane były z funkcjonowaniem takiego inkubatora na terenie powiatu (No, sprawdziło się tak, że były zarzuty prokuratorskie.). Poza tym
przedstawiciele samorządów byli zdania, że idea inkubatorów przedsiębiorczości
ma rację bytu w dużych aglomeracjach, natomiast nie sprawdzą się na terenie
powiatu makowskiego.
Samorządowcy nie wykazują także większego entuzjazmu do współtworzenia, czy współpracy z organizacjami wpierającymi przedsiębiorczość. Patrzą na to
przez pryzmat dodatkowych wydatków, ujmując to w sposób bardzo dosadny: To
jeszcze jedna gęba do wyżywienia; No. Tam musi być kierownik, obsługa komputera, biureczko, szafeczka… Jedynym rozwiązaniem, które byłoby do zaakceptowania jest zlecenie takich zadań prywatnej firmie zewnętrznej (Zewnętrzna, wyspecjalizowana w tej dziedzinie i rzeczywiście kompetentna… 40), przy czym koszt
„wsparcia” musiałby zapewne pokrywać przedsiębiorca. Władze samorządowe
współpracują głównie z instytucjami, którym zlecają realizację zadań gminy, np.
straż pożarna, czy Caritas.
Utworzenie w powiecie makowskim funduszu poręczeniowo-pożyczkowego
jest raczej mało prawdopodobne ze względu na niskie zaangażowanie władz
gminnych związane z brakiem wiary w powodzenie takiego przedsięwzięcia.
Z doświadczenia samorządowców wynika, iż fundusz taki powinien swoim zasięgiem obejmować co najmniej obszar powiatu, gdyż …taki fundusz, który by działał tylko na terenie jednej gminy nie utrzymałby się. Zastanawiano się nawet, czy
powiat jest wystarczająco dużą jednostką terytorialną, dla sprawnego i stabilnego
funkcjonowania takiego funduszu: Powiat czy subregion w postaci na przykład
miasta Ostrołęki, czyli danego województwa i wtedy myślę, że to by miało sens,
bo nawet na terenie powiatu, to by mogło być….
__________
40
Co by wskazywało pośrednio, iż przedstawiciele samorządu nie czują się w tej materii kompetentni.
Powiat makowski
233
Przedstawiciele samorządu dysponowali nikłą wiedzą na temat idei partnerstw
lokalnych. Zapytani o istnienie tego typu partnerstw na terenie powiatu makowskiego wspomnieli, że Maków Mazowiecki nawiązał kiedyś współpracę z Makowem Podhalańskim, przy czym współpraca ta miała charakter miast partnerskich,
a nie partnerstw lokalnych. Kooperacja gmin, zdaniem przedstawicieli samorządu, ma sens o tyle, o ile zwiększa szanse na uzyskanie dofinansowania na różnego
rodzaju przedsięwzięciu (przede wszystkim infrastrukturalne) ze środków unijnych. Z badań jasno wynika, że jakiekolwiek partnerstwo między samorządem
a podmiotami prywatnymi w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego nie ma
szans powodzenia. Samorządowcy dostrzegają w nim potencjalne zagrożenie
posądzeniem o korupcję (I to korupcjogenne jest; Właśnie, od razu postrzegane
jest jako…), boją się więc podejmować jakiekolwiek działania w kierunku zawiązania takiego partnerstwa. Kolejnym argumentem przeciwko tworzeniu partnerstw publiczno-prywatnych są zbyt małe środki, jakimi dysponują samorządowy w ramach swoich budżetów. Przy takim nastawieniu władz, powiat makowski
jeszcze długo będzie czekał na powstanie partnerstwa lokalnego na rzecz zatrudnienia, tym bardziej, że sami samorządowcy są zdania, iż to się nie przyjmie.
Przedstawiciele samorządu, odnosząc się do podatków i opłat lokalnych, podkreślali, że stanowią one niewielki ułamek globalnych obciążeń podatkowych
i parapodatkowych nakładanych na przedsiębiorców, a poza tym podnosili, iż
zmniejszenie podatków i opłat lokalnych negatywnie odbija się na budżecie jednostki samorządowej, a to jest, zdaniem przedstawicieli samorządu, niedopuszczalne. Przedstawiciele samorządu byli zdania, że podatki i opłaty lokalne są ustalone na bardzo niskim poziomie – określano je jako „głodowe”, z wyjątkiem tych
w Makowie Mazowieckim. W związku z tym, zdaniem samorządowców, stosowanie zwolnień czy ulg w podatkach lokalnych nie wchodzi w grę, gdyż ogranicza wpływy do budżetu.
Zdaniem przedstawicieli samorządu zbyt duże obciążenia podatkowe są jedną
z głównych przyczyn, dla których nowe podmioty gospodarcze nie są w stanie
dłużej utrzymać się na rynku. Samorządowcy otwarcie przyznają, iż istniejąca w
powiecie szara strefa jest konsekwencją zbyt wysokich podatków, narzutów na
płace oraz składek na ubezpieczenia społeczne. Wielokrotnie można spotkać …
firmy, jak się rozmawia, to dwie kasy mają, to, co jest legalne i to, co nielegalne.
Istnieje jednak przyzwolenie, nawet wśród przedstawicieli samorządu, na prowadzenie działalności w szarej strefie, gdyż wszyscy rozumieją, że jest to dość istotne źródło dochodów dla mieszkańców powiatu (I dzięki tej szarej strefie przeżywają w tych trudnych czasach).
Problemem, na jaki wskazali samorządowcy w związku z gromadzeniem dochodów podatkowych, jest to, że część przedsiębiorstw funkcjonujących na terenie powiatu makowskiego to jedynie oddziały firm, które swoje siedziby mają w
różnych częściach Polski (głównie w dużych miastach). Zyski często transferowane są z oddziałów do centrali firmy, więc większość podatków trafia do budżetów jednostek samorządowych, na terenie których znajduje się siedziba firmy.
Tym samym przedstawiciele samorządu makowskiego czują się poniekąd oszu-
234
Łukasz Arendt
kani, gdyż to, co jest wypracowane na ich terenie, trafia do budżetu innej jednostki samorządu terytorialnego.
Zdaniem przedstawicieli samorządu infrastruktura drogowa poprawia się z roku
na rok, chociaż oczywiście inwestycje nie nadążają za rzeczywistymi potrzebami
(Drogi stają się coraz lepsze: Coraz lepsze, właśnie, ta infrastruktura drogowa
poprawia się, może nie w takim stopniu, w jakim każdy by chciał, ale jakoś tymi
odcinkami staramy się tę infrastrukturę poprawiać…). Coraz lepszy jest dojazd
do Warszawy, ale to akurat nie jest zasługą władz powiatu makowskiego (… od
Warszawy do Zegrza jest prawie autostrada; Obwodnica Serocka się szykuje,
Pułtuska; … i jak jeszcze Pułtusk z Zegrzem…).
Temat pozyskiwania środków z funduszy strukturalnych wywołał ożywioną
dyskusję wśród przedstawicieli samorządów. Są oni generalnie niezadowoleni ze
sposobu rozdziału środków i procedur aplikowania o nie. Samorządowcy powtarzają, iż zbyt dużo środków alokuje się na projekty miękkie, a zbyt mało na inwestycje infrastrukturalne. Większe zainteresowanie projektami infrastrukturalnymi
wynika z kilku czynników. Po pierwsze, środki wydane na infrastrukturę dają
namacalne, widoczne efekty (Woda zostaje, drogi zostają, kanalizacja zostaje),
które przy okazji można wykorzystać do celów politycznych w kampanii przed
kolejnymi wyborami samorządowymi. Oczywiście obserwując kilka ostatnich lat,
nie ma wątpliwości co do tego, że bez wsparcia środków unijnych gminy nie byłyby w stanie sfinansować tylu inwestycji w tak krótkim czasie. Pieniądze wydane na szkolenia takich widocznych efektów w krótkim czasie nie przynoszą. Po
drugie, ze względu na to, iż szkolenia finansowane ze środków unijnych są postrzegane przez samorządu jako mało skuteczne w przywracaniu osób bezrobotnych na rynek pracy oraz zwiększaniu zatrudnialności osób pracujących, przedstawiciele samorządów uważają je za środki marnotrawione.
Zainteresowanie pozyskaniem środków w ramach programów operacyjnych
jest coraz większe, w efekcie pula środków przeznaczona na dane działania jest
po prostu zbyt mała w stosunku do zgłaszanego zapotrzebowania, szczególnie
w sferze budowy infrastruktury. Samorządowcy podawali przykłady poddziałań,
w których środki alokowane na ich realizację zostały wykorzystane już w pierwszym naborze wniosków, a te jednostki samorządu, które z jakichś przyczyn nie
złożyły wniosków pierwszym terminie, zostały pozbawione szansy ich uzyskania.
Podnoszono problem zbyt dużego zbiurokratyzowania procesu ubiegania się o dofinansowanie, zwracając szczególna uwagę na wymogi formalne i ilość dokumentów, jakie trzeba przygotować w związku z opracowaniem wniosku. Samorządowcy narzekali, że obiecywano uproszczenie procedur w perspektywie 2007−
2013, a sytuacja zamiast się poprawić, uległa pogorszeniu (Mieliśmy mieć mniej
biurokracji, a jest jeszcze więcej; Mieliśmy dążyć do ułatwienia, znacznego ułatwienia, zmniejszenia biurokracji, a dzieje się wręcz przeciwnie). Te skomplikowane wymagania w połączeniu z ograniczonymi środkami, o jakie można się
ubiegać, prowadzą do sytuacji, w której instytucje oceniające dokumenty wykorzystują każde, nawet najmniejsze potknięcie wnioskodawcy, aby wniosek odrzucić (… teraz we wnioskach już tylko patrzą na kropki, przecinki, kreseczki, żeby
Powiat makowski
235
odrzucić…; No, jest to spowodowane tym, że jest mało pieniędzy, tak? I kombinują, szukają dziury w całym żeby…). Wyzwala to frustrację samorządowców i zniechęca do podejmowania kolejnych działań mających na celu pozyskiwanie środków unijnych na rozwój gmin i powiatu. Postulowano także wprowadzenie
możliwości przesuwania środków między działaniami, jeśli okaże się, że środki
na jedno działanie zostały już skonsumowane, a w innym nie ma chętnych do ich
wykorzystania.
Z przeprowadzonych badań jasno wynika, że strategie rozwoju, które są opracowywane przez samorządy, nie pełnią funkcji, która teoretycznie jest im przypisana. Podejście do strategii ze strony pracowników urzędów oraz władz jest bardzo pragmatyczne – strategia jest dokumentem „obowiązkowym”, gdyż bez tego
nie ma możliwości ubiegania się o środki z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. Wydaje się, że gdyby nie ten warunek, samorządy wcale nie byłyby zainteresowane opracowywaniem takich dokumentów (…umożliwia aplikowanie (…)
głównie mówimy tutaj o unijnych pieniądzach; …jeśli chodzi o te nasze (środki –
przyp. autora) krajowe, to bez tego dokumentu jakoś tam da jeszcze radę). W związku
z tym strategie traktuje się instrumentalnie: Są to dokumenty czysto teoretyczne. Zdanie przedstawicieli samorządów na temat zawartości i funkcji strategii rozwoju
gmin czy powiatu najlepiej odzwierciedlają ich wypowiedzi: To są pobożne życzenia…; Dokładnie, to są pobożne życzenia; Później się to urealnia.
Pragmatyczne podejście do strategii rozwoju przejawia się na etapie jej tworzenia, a następnie realizacji. Początkowo jest to zarys zadań (a właściwie inwestycji), które planowane są do wykonania w danym okresie. Następnie, na etapie
realizacji tego „zarysu” stosuje się podejście elastyczne, ponieważ w przypadku
większości inwestycji zapisanych w strategii, ich urzeczywistnienie uzależnione
jest od pozyskania środków zewnętrznych, głównie z funduszy strukturalnych.
Czasami zdarza się jakaś nagła potrzeba nieujęta w planie inwestycyjnym i wtedy
władze starają się znaleźć środki, przesuwając zaplanowane inwestycje na późniejsze okresy. Wydaje się, że elastyczne podejście do wypełnienia zapisów strategii należy ocenić pozytywnie, tym bardziej że gminy starają się aktualizować
i weryfikować swoje plany inwestycyjne i co istotne, większość zaplanowanych
inwestycji udaje się przeprowadzić (… to taka wytyczna i taki plan, którego raczej
się trzymamy). Na podstawie wypowiedzi uczestników zogniskowanego wywiadu
grupowego udało się zidentyfikować obszar elastyczności, którego nie można
ocenić pozytywnie. Chodzi mianowicie o sytuację, w której obowiązuje uchwalony plan, a zmieniła się władza w gminie. Wtedy zazwyczaj plan, mimo że powinien nadal obowiązywać w przyjętym uprzednio kształcie, nie jest realizowany.
Wynika to z faktu, że nowa władza ma swoją wizję rozwoju i kierunków działań,
zazwyczaj inną od poprzedników (Każdy wójt, każdy nowy wójt, to już ma swoją
wizję raczej, realizacji swoje pomysły…). Oczywiście pewne kierunki działania są
niezmienne, jak chociażby te związane z modernizacją i termomodernizacją
szkół czy infrastrukturą drogową, ale nawet tu zmienia się lista priorytetowych
inwestycji.
236
Łukasz Arendt
Również negatywnie należy ocenić brak przełożenia realizacji zadań zapisanych w planach inwestycyjnych i strategii rozwoju gminy czy powiatu na tworzenie nowych miejsc pracy: …oszczędzają, ale stanowisk pracy nie dają; … w kierunku pracy, pozyskania stanowisk pracy, to one nie dają.
Nie można za to winić jedynie władz samorządowych, gdyż postęp technologiczny prowadzi do zmian w treści pracy, popycie na pracę i strukturze zatrudnienia. Przedstawiciele samorządu narzekali, że jedna z większych inwestycji zrealizowana na terenie powiatu makowskiego, która w założeniu miała wpłynąć na
sytuację na rynku pracy poprzez kreację nowych miejsce pracy, nie przyniosła
spodziewanego efektu. Nowo powstały zakład produkcyjny był w dużym stopniu
zautomatyzowany, co sprawiło, że oczekiwany efekt zatrudnieniowy nie zaistniał
i nie było to winą władz samorządowych.
Innym istotnym dokumentem jest plan zagospodarowania przestrzennego,
chociaż w tym względzie zdania między przedstawicielami samorządu były podzielone. Niektórzy stali na stanowisku, iż brak planu zagospodarowania przestrzennego i ujętych w nim terenów przeznaczonych na cele inwestycyjne, znacznie ogranicza gminie możliwość pozyskania inwestora (Jeżeli nie mamy w planie
zagospodarowania przestrzennego terenu ... pod inwestycje, to w ogóle nie ma o
czym mówić, bo nie ma w ogóle startu z czymkolwiek). Podobnego zdania byli
przedsiębiorcy, którzy woleliby, aby gmina, na terenie której prowadzą działalność gospodarczą, miała uchwalone plany zagospodarowania przestrzennego.
Natomiast część samorządowców stwierdziła, iż brak takiego planu wcale nie
utrudnia działań, a wręcz je ułatwia, gdyż zapewnia znaczny stopień elastyczności. 41 Podstawowy problem, jaki wiąże się z planem zagospodarowania przestrzennego, sprowadza się do tego, że niezwykle trudno go zmienić. Procedury są
długotrwałe i wymagają opiniowania i wyrażenia zgody wielu instytucji na zmiany. Wydaje się więc, iż rzeczywiście lepiej poświęcić więcej czasu w fazie przygotowania planu na rozpoznanie potrzeb mieszkańców i potencjalnych inwestorów, starać się upewnić, że osoby zainteresowane są świadome przyjętych założeń
co do planu i wreszcie przygotować go w takim kształcie, jaki nie będzie wymagał późniejszych zmian.
Na sugestie, że może warto utworzyć specjalną komórkę, której zadaniem byłoby wspieranie osób poszukujących pracy oraz przedsiębiorców w zakładaniu
i prowadzeniu działalności gospodarczej poprzez przekazywanie potrzebnych im
informacji (na temat wymaganej dokumentacji, procedur, sposobów i źródeł kapitału zewnętrznego, możliwości aplikowania o środki z funduszy strukturalnych),
odpowiadano, że nie ma na to środków, a poza tym osoby uczestniczące w sesji
fokusowej nie miały pewności, czy taka komórka nie funkcjonuje przy urzędzie
pracy. Okazało się, że zdaniem przedstawicieli samorządu, taka komórka istnieje
__________
41
Przyjeżdżają do mnie mieszkańcy ościennych gmin i pytają, jak to się dzieje, bo my na przykład
złożyliśmy przed dwoma laty wniosek o zmianę przeznaczenia i nic, a u Państwa się buduje na tym
gruncie, gdzie jeszcze wczoraj żyto rosło na przykład właśnie dzięki temu, że tego planu nie było do
tej pory.
Powiat makowski
237
i nazywa się Ochotnicze Hufce Pracy… Widać więc, iż samorządowcy po pierwsze nie wiedzą, jak wygląda struktura organizacyjna urzędu pracy, a co istotniejsze, nie mają pojęcia, jak zorganizowane są w Polsce instytucje rynku pracy.
Można więc wnosić, że władze samorządowe i urzędnicy mają równie małą wiedzę o polityce rynku pracy i determinantach zatrudnienia, co tłumaczyło by ich
podejście do problematyki wspierania przedsiębiorczości i tworzenia nowych
miejsc pracy na terenie powiatu. Przedsiębiorca w zasadzie nie może liczyć na
żadną pomoc z urzędu gminy, o czym mówią sami urzędnicy: … dla takiego
przedsiębiorcy, to chyba tylko zostaje w gminie jednak tylko prywatna firma …,
która przygotowuje…. I chociaż na rynku jest wiele prywatnych firm zajmujących
się doradztwem czy opracowaniem wniosków o dofinansowanie ze środków unijnych, dla przedsiębiorcy jest to niewielkie pocieszenie.
Przeświadczenie, że wspieranie osób chcących rozpocząć działalność gospodarczą jest zadaniem urzędu pracy, prawdopodobnie wynika z faktu, iż to urzędy
pracy dysponują i przekazują dotacje na rozpoczęcie działalności gospodarczej,
a skoro tak, to urzędnicy w gminach doszli do wniosku, że urzędy pracy powinny
zająć się kompleksowo obsługą osób, które chcą otworzyć własny biznes. Zdaniem uczestników sesji fokusowej, zainteresowanie dotacjami na rozpoczęcie
działalności gospodarczej jest duże, ale po pierwsze, kwota dotacji jest niewielka
w porównaniu do potrzeb, jakie są związane z otwarciem własnej firmy, a po drugie, nowo powstałe biznesy zazwyczaj nie utrzymują się na rynku dłużej niż rok.
Rok jest minimalnym okresem, przez jaki musi funkcjonować firma, aby nie trzeba było zwracać otrzymanej dotacji. Gdyby nie to, prawdopodobnie wiele firm
zostałoby zamkniętych przed upływem roku.
W powiecie makowskim praktycznie nie istnieje mechanizm wymiany informacji między przedsiębiorcami a władzami czy urzędami gminy i powiatu. Informacji na temat wspierania czy możliwości wspierania przedsiębiorców przez
władze samorządowe nie ma. Przedstawiciele samorządu wychodzą z założenia,
że przedsiębiorcy radzą sobie sami, nie zgłaszają swoich problemów, więc pewnie problemów nie mają, a ponadto liczą sami na siebie. Przy takiej biernej postawie samorządu nie można się dziwić, że przedsiębiorcy w powiecie makowski
biorą sprawy w swoje ręce i starają się biznes … prowadzić we własnym zakresie
i kombinować, jak tylko może; I raczej tutaj jeden drugiemu się nie żali, nie oczekuje pomocy jeden od drugiego. No w sporadycznych przypadkach może bardziej
samorząd od przedsiębiorcy niż odwrotnie. Ta druga wypowiedź wiele mówi o
tym, jak samorząd postrzega swoją rolę na rzecz rozwoju powiatu.
Działania na rzecz wspierania przedsiębiorczości, zdaniem przedstawicieli
samorządu, utrudniają obowiązujące przepisy prawa, które „wiążą ręce” władzom
samorządowym, chociaż, jak stwierdził jeden z uczestników zogniskowanego
wywiadu grupowego: … tak naprawdę jak się w to człowiek dobrze wczyta, to to
niczemu nie przeszkadza…. O wiele większym problemem jest przewlekłość procedur, która czasami powoduje, że zainteresowane osoby (np. inwestorzy) rezygnują z podejmowania pewnych działań, jeśli wiedzą, że okres oczekiwania na
decyzję może wynosić nawet kilka lat.
238
Łukasz Arendt
Przy okazji dyskusji na temat szkoleń organizowanych na terenie powiatu ze
środków Unii Europejskiej, przedstawiciele samorządu wskazali na kilka istotnych problemów związanych z ich organizacją i skutecznością. Pierwszy dotyczył
utrzymania frekwencji wśród uczestników, szczególnie w przypadku długotrwałych szkoleń. Zazwyczaj na początku szkolenia czy nawet jeszcze przed jego rozpoczęciem entuzjazm potencjalnych uczestników jest duży i wiele osób zgłasza
chęć udziału w szkoleniu (I kiedy były przeprowadzane ankiety wśród zainteresowanych … wszyscy byli chętni… my się zastanawialiśmy, w jaki sposób zrobić
grupy, żeby wszystkich zaliczyć do tych kursów). W miarę realizacji szkolenia
zainteresowanie w spada i coraz mniej osób uczestniczy w zajęciach (o ile te kursy 3-miesięczne jakoś tam funkcjonowały, bo to był krótki okres, to jednak kursy
roczne, które mieliśmy, to była straszna porażka, z uwagi na to, że na początku,
dopóki się ludziom nie znudziło to każdy przyszedł z ciekawości. Z czasem, kiedy
trzeba było tą systematykę zachować i jednak poświęcić trochę czasu na te szkolenia, to z grupy 20-osobowej została grupa 5-cio osobowa). Uczestnicy fokusa
wśród powodów takiego stanu rzeczy podali:
− mentalność ludzką – początkowy hurraoptymizm z biegiem czasu zastępowany jest znudzeniem,
− niedostosowanie tematyki do potrzeb osób uczestniczących w szkoleniach
− oraz to, że część osób zarejestrowanych jako bezrobotne, które uczestniczą
w szkoleniach, pracują w szarej strefie i czasami po prostu nie są w stanie pogodzić pracy ze szkoleniami.
Ten ostatni argument nie powodował zdziwienia ani zdumienia wśród uczestników sesji fokusowej, co oznacza, iż jest to dość powszechna praktyka, na którą
istnieje ciche przyzwolenie społeczne. Powszechna aprobata takiego zachowania
osób zarejestrowanych jako bezrobotne wynika po pierwsze z tego, że skoro państwo pozwala na takie coś, bo przepisy są tak skonstruowane, a dodatkowo nie
istnieje system weryfikacji statusu osoby bezrobotnej, to nie można piętnować
tych, którzy potrafią wykorzystywać luki w systemie.
Po drugie, przedstawiciele samorządu wskazali, że często mają wrażenie, iż
w szkoleniach tych biorą udział głównie osoby, które nie mogą znaleźć sobie celu
w życiu i zdobywanie wiedzy traktują jako sposób na spędzanie czasu, a nie ci,
którzy rzeczywiście potrzebują takiej formy wsparcia. Zdaniem przedstawicieli
samorządu …ci, co tam kombinują troszeczkę, prawda, to o już mają swoje firmy
i prowadzą jakąś działalność i żyją nawet na dobrym poziomie, a nie mają czasu
na udział w szkoleniach.
Problemy z frekwencją prowadzą do podejmowania nie zawsze legalnych
kroków, mających na celu wykazanie, że założone we wniosku o dofinansowanie
wskaźniki (w tym przypadku liczba osobogodzin) zostały osiągnięte. I jak to ujął
jeden z uczestników fokusa: Frekwencja jest robiona później na papierze i później jest prokurator…. Na dodatek niektórzy samorządowcy byli przekonani, że
największą korzyść z tych szkoleń odnoszą firmy, które je organizują i prowadzą.
Jest to więc nie tyle niepotrzebne wydawanie pieniędzy, ile danie możliwości ich
zarobienia pewnym firmom szkoleniowym.
Powiat makowski
239
Przytoczone problemy dotyczące podejmowanych działań szkoleniowych
sprawiają, że przedstawiciele samorządu są zdania, iż proporcje środków z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej przeznaczanych na tzw. projekty miękkie
i projekty twarde – infrastrukturalne, są odwrócone. Więcej środków powinno
być alokowane na inwestycje w infrastrukturę. Niestety, władze samorządowe nie
są w stanie wpłynąć na ustalaną odgórnie strukturę wydatków, jak również nie
mogą dokonywać przesunięć między tymi dwiema kategoriami.
3. Konkluzje
Z przeprowadzonej analizy wyłania się niezbyt optymistyczny obraz sytuacji
w zakresie aktywizacji ekonomicznej powiatu makowskiego, wspierania przedsiębiorczości, a co za tym idzie perspektyw dla rynku pracy. Władze samorządowe nie widzą większych możliwości przyciągania nowych inwestorów na teren
powiatu ze względu na brak atrakcyjnych, uzbrojonych terenów, jakie mogłyby
być przeznaczone pod inwestycje. Nie widzą także większych możliwości wspierania przedsiębiorczości w powiecie, sygnalizując, że nie są wyposażone w odpowiednie instrumenty. I chociaż przedstawiciele powiatów deklarują, że podejmują w miarę swoich możliwości działania mające na celu tworzenie warunków
sprzyjających przedsiębiorczości w powiecie, przedsiębiorcy jakoś tego nie odczuwają, odpowiadając wprost: Może i robią, ale my tego nie odczuwamy. Nie ma
takiego jakiegoś namacalnego dowodu, żeby coś takiego było.
Przedsiębiorcy są tego świadomi, wiedzą, że mogą liczyć właściwie tylko na
siebie. Na szczęście firmy z powiatu makowskiego nie odczuły dotkliwie skutków
światowego kryzysu finansowego. Jest to związane jest z tym, że działają one na
rynku lokalnym i to wahania na rynku powiatu, które w okresie kryzysu były
mniejsze niż zmienność popytu na rynkach światowych, mają bezpośredni wpływ
na ich funkcjonowanie. Ponadto można spotkać się z opinią, że kryzys światowy
dotknął bardziej te gospodarki, których struktury są zdominowane przez sektor
usług i przemysłu (czyli wszystkie wysoko rozwinięte kraje). Powiat makowski
z dużym udziałem rolnictwa mógł łatwiej zamortyzować skutki kryzysu. Tym
niemniej nie ma wątpliwości, że struktura gospodarki powiatu znacznie ogranicza
potencjał rozwojowy, a upadek przemysłu po 1990 r. spowodował utratę wielu
miejsc pracy i nasilenie się ruchów migracyjnych do innych ośrodków miejskich
leżących poza granicami powiatu makowskiego.
Można się zgodzić z tym, że samorządy funkcjonują w otoczeniu, na którego
większość elementów nie mają wpływu; są one egzogeniczne i samorządy nie
mogą ich zmienić. Do takich elementów można zaliczyć między innymi:
− istniejące regulacje prawne, w tym procedury, których władze muszą przestrzegać, a których przewlekłość wskazują jako barierę do podejmowania skutecznych działań;
240
Łukasz Arendt
− system podatkowy, szczególnie w zakresie podatków centralnych, system
ubezpieczenia społecznego;
− zasady podziału, aplikowania i przyznawania środków z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej.
Wszystkie te elementy mają wpływ na funkcjonowanie przedsiębiorstw i −
zdaniem przedsiębiorców − tworzą czasami istotne, bariery i utrudnienia. Poza
problemami z uzyskaniem dofinansowania ze środków unijnych na inwestycje,
pracodawcy wskazywali na składki na ubezpieczenia społeczne jako główną barierę rozwoju firm i zwiększania zatrudnienia.
Zdaniem pracodawców, zmiany w przepisach powinny dotyczyć uregulowań
w zakresie czasu pracy, zwalniania pracowników, odpraw, okresu wypowiedzenia
dalszego uelastyczniania standardowych oraz niestandardowych form zatrudnienia. Niedogodności istniejących rozwiązań sprawiają, że przedsiębiorstwa ograniczają zatrudnienie pracowników na czas nieokreślony, preferują formy zatrudnienia niepracowniczego, starają się zadania wykonywane przez pracowników zlecać
podwykonawcom – często tym samym pracownikom, którzy prowadzą własną
działalność gospodarczą (osoby samozatrudnione). Niektóre przedsiębiorstwa bazują właśnie na takim modelu biznesowym. Różne rozwiązania stosowane przez
pracodawców mają na celu maksymalizację elastyczności po stronie pracodawcy
i skutkują zmniejszeniem bezpieczeństwa pracownika – bezpieczeństwa rozumianego w tradycyjny sposób jako gwarancja zatrudnienia u danego pracodawcy na
danym stanowisku pracy przy zapewnieniu pakietu socjalnego. Osoby prowadzące
działalność gospodarczą, zajmując się własnym biznesem wyznają właśnie takie
zasady.
Przedsiębiorcy są świadomi, że reguły są narzucane przez władze centralne
i tak, jak samorządy, nie mają na nie wpływu. Wnoszą jednak pretensje do władz
lokalnych, że te nie wykorzystują możliwości, jakie mają w zakresie pobudzania
aktywności gospodarczej w powiecie.
Z przeprowadzonych badań wynika, że władze samorządowe, niestety, nie starają się podejmować działań w zakresie tych elementów otoczenia, na które mają
wpływ. Pobudzanie przedsiębiorczości jest jednym z takich przykładów. Brak reakcji władz samorządowych na zachodzące zmiany społeczno-ekonomiczne jest powodowany, poza poczuciem, że nie dysponują one odpowiednimi instrumentami,
sposobem rozumowania dominującym w urzędach gmin czy starostwie powiatowym. Samorządowcy wszystkie działania, które miałyby wpływ na pobudzanie
przedsiębiorczości, np. tworzenie punktów konsultacyjnych czy współpracę z instytucjami, postrzegają tylko przez pryzmat kosztów, jakie w związku z tym poniósłby budżet jednostki samorządowej. Niestety, samorządowcy nie widzą efektu mnożnikowego związanego z podjęciem pewnych działań, a ten efekt poprzez
wzrost przedsiębiorczości, zatrudnienia i ogólnie zamożności społeczeństwa
miałby pozytywny wpływ na dochody budżetowe. Problem oczywiście polega na
tym, że wydatki trzeba ponieść teraz, a oczekiwane rezultaty pojawią się dopiero
po jakimś czasie.
Powiat makowski
241
Władze nie potrafią wykorzystać nawet tych instrumentów, którymi dysponują.
Najlepszym przykładem jest to, że dokumenty rangi strategicznej traktowane są
przez urzędników samorządowych przede wszystkim jako instrument ułatwiający
pozyskanie środków, głównie unijnych, na inwestycje, a nie jako długookresowy
plan rozwojowy. Przedsiębiorcy również postrzegają strategię jako dokument „obowiązkowy”, ale mało istotny z punktu widzenia promowania rozwoju lokalnego.
W rezultacie tworzy się błędne koło – brak środków w budżecie powoduje, że
inwestycje nie są realizowane w wystarczającej skali i nie tworzy się udogodnień
dla przedsiębiorców, chociażby wykorzystując dostępne instrumenty fiskalne.
Brak infrastruktury i terenów inwestycyjnych powoduje, że nie ma inwestorów
chętnych do ulokowania swojej działalności na terenie powiatu. To z kolei sprawia, że baza podatkowa nie wzrasta, a skoro tak, to dochody budżetu jednostki
samorządu terytorialnego również nie rosną. I koło się zamyka – pieniędzy w
budżecie jest nadal za mało.
Wśród „siedmiu grzechów głównych” władz samorządowych w zakresie pobudzania przedsiębiorczości w powiecie makowskim należy wymienić:
− zbyt „pragmatyczne” podejście do dokumentów strategicznych;
− brak wsparcia dla osób rozpoczynających działalność gospodarczą;
− brak punktów informacyjno-konsultacyjnych, gdzie przedsiębiorca mógłby
nieodpłatne uzyskać informacje związane z prowadzeniem działalności gospodarczej, możliwości finansowania zewnętrznego itp.;
− brak wsparcia w formie instytucjonalnej: stref przemysłowych, specjalnych
stref ekonomicznych, inkubatorów przedsiębiorczości;
− brak jakiegokolwiek mechanizmu wymiany informacji między przedsiębiorcami a władzami samorządowymi;
− brak zainteresowania współtworzeniem i współpracą z organizacjami wpierającymi przedsiębiorczość;
− brak inicjatyw w zakresie tworzenia partnerstw lokalnych.
Brak działań aktywizujących gospodarkę lokalną oddziałuje również niekorzystnie na rynek pracy powiatu. Przy wysokiej stopie bezrobocia lokalni pracodawcy mają trudności ze znalezieniem odpowiednich kandydatów do pracy. Kandydatom albo brakuje wiedzy i umiejętności wymaganych na danym stanowisku
pracy, albo chęci do pracy. Znalezienie wysoko wykwalifikowanych pracowników też jest trudnym zadaniem, gdyż ich dostępność jest bardzo ograniczona.
Osoby posiadające wysokie kwalifikacje wyemigrowały za granicę Polski, przeniosły się do innych ośrodków miejskich poza powiatem – głównie do Warszawy
bądź zdecydowały się na codzienne dojazdy do pracy. Lokalny rynek pracy z jednej strony nie był w stanie wchłonąć zbyt dużej, jak na jego pojemność, liczby
wykształconych pracowników, a z drugiej strony zaproponować odpowiednio
wysokich stawek płac, które byłyby w stanie zatrzymać te osoby na lokalnym
rynku pracy. O słabej kondycji makowskiego rynku pracy najlepiej świadczy to,
że codziennie do pracy do Warszawy dojeżdżają także osoby zatrudnione w hipermarketach na stanowiskach kasjerów lub personelu sprzątającego.
242
Łukasz Arendt
Nie ma natomiast wątpliwości co do tego, że poziom bezrobocia, wynikający
z rejestrów powiatowego urzędu pracy, jest znacznie przeszacowany. Wiele osób
bezrobotnych zarejestrowanych w PUP podejmuje pracę w szarej strefie. Czasami
taki zapracowany bezrobotny nie ma czasu, aby uczestniczyć w szkoleniach organizowanych przy udziale środków z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej.
Tym niemniej w powiecie makowskim istnieje społeczne przyzwolenie na pracę
„na czarno”.
Przy istniejących uwarunkowaniach Powiatowy Urząd Pracy nie jest w stanie
skutecznie oddziaływać na rynek pracy w ramach dostępnych instrumentów aktywnej polityki rynku pracy. Tym bardziej że pracodawcy wskazują wiele obszarów, w których skuteczność urzędu można by poprawić. Szczegółowo zostały one
przedstawione w raporcie, tu warto zwrócić uwagę na główny postulat pracodawców: aby urząd pracy traktował pracodawcę jako partnera. Obecnie przedsiębiorcy mają wrażenie, że działania urzędu pracy kierowane są przede wszystkim do
bezrobotnych, podczas gdy to oni − pracodawcy tworzą miejsca pracy i tylko
dzięki nim możliwe jest ograniczenie skali bezrobocia w powiecie.
Ponadto urząd pracy jawi się jako jedyna instytucja w powiecie makowskim,
która udziela wsparcia osobom chcącym rozpocząć własną działalność gospodarczą. Takie przeświadczenie wynika z tego, że urząd dysponuje środkami na dotacje na rozpoczęcie działalności gospodarczej, a w strukturze urzędów gminnych
nie ma wydzielonej jednostki, która byłaby odpowiedzialna za udzielanie wsparcia nowym przedsiębiorcom.
Podczas gdy efekty mnożnikowe działań wspierających przedsiębiorczość są
oczywiste dla przedsiębiorców, władze samorządowe zdają się ich nie dostrzegać.
Czynniki popytowe mają istotne znaczenie dla funkcjonowania przedsiębiorstw.
Warunkują też tworzenie nowych miejsc pracy, gdyż przedsiębiorcy nie mają
wątpliwości, że mogą być one tworzone tylko, jeśli przedsiębiorstwo się rozwija
i potrzebuje nowych pracowników, aby zwiększać produkcję w odpowiedzi na
zapotrzebowanie rynku. 42 Firmy prywatne nie są instytucjami non-profit, więc
każdy wzrost zatrudnienia jest wynikiem kalkulacji ekonomicznej popartej twardymi danymi. Z tego też powodu przy definiowaniu wytycznych czy rekomendacji dotyczących działań, jakie powinny być podejmowane przez władze lokalne
w celu promowania przedsiębiorczości i tworzenia nowych miejsc pracy, należy
pamiętać, iż nie zawsze zostaną osiągnięte oczekiwane rezultaty. W czasie recesji
czy kryzysu gospodarczego wysiłku skupią się przede wszystkim na ratowaniu
istniejących miejsc pracy, a nie tworzeniu nowych. Ale to właśnie zadaniem
władz, w tym lokalnych, jest elastyczne dopasowywanie się do zmian koniunkturalnych i podejmowanie właściwych działań w odpowiednim czasie.
__________
42
Z tego powodu przedsiębiorcy byli zdania, że władze powinny starać się przyciągać inwestorów, którzy produkowaliby na rynek międzynarodowy, aby uniezależnić się od wahań popytu na
rynku lokalnych czy krajowym. Jak pokazał ostatni kryzys finansowy na światowych rynkach, jest
to raczej myślenie życzeniowe, gdyż to właśnie przedsiębiorstwa działające na rynkach światowych
bardziej odczuły skutki kryzysu niż firmy działające na rynkach lokalnych.
Powiat makowski
243
Niestety, analizując stopień zaangażowania władz samorządowych w powiecie makowskim w tworzenie dobrych warunków do rozwoju przedsiębiorczości,
nie można się dziwić, że przedsiębiorczość ma się nie najlepiej. Widoczny jest
brak pomysłu, jak teren ten zaktywizować. Daje się wyczuć pewną bezradność
w działaniach władz. Brakuje terenów inwestycyjnych, ale nie podejmuje się w zasadzie żadnych wysiłków, aby to zmienić. Urzędy gminy nie przywiązują większej
wagi do tworzenia nowych miejsc pracy, bo tym przecież ma zajmować się urząd
pracy. A poza tym, to władze samorządowe właściwie nie mają żadnych narzędzi
dla promowania i pobudzania przedsiębiorczości. Niestety, tak rysuje się „polityka” proprzedsiębiorcza w powiecie makowskim.
Przedsiębiorcy zapytani podczas sesji fokusowej, dlaczego nie zdecydują się
zmienić tej sytuacji poprzez kandydowanie w wyborach samorządowych, wskazywali, iż uzyskanie mandatu radnego bez poparcia politycznego i przynależności
do partii jest praktycznie niemożliwe. Poza tym podjęcie pracy w samorządzie
musiałoby oznaczać rezygnację z dotychczas prowadzonej działalności, gdyż praktycznie nie ma możliwości łączenia tych dwóch funkcji. Dodatkowo, działania
władz postrzegane są przez pracodawców w kategoriach „politykowania”, a nie
prowadzenia polityki gospodarczej. W ocenie przedsiębiorców władze samorządowe zajmują się przede wszystkim polityką, a nie tym, czy powinny, czyli
wspieraniem rozwoju społeczno-gospodarczego powiatu.
Skoro władze samorządowe nie chcą lub nie wiedzą, jak aktywnie wspierać
przedsiębiorczość, zdaniem przedsiębiorców, najważniejsze jest to, aby nie tworzyły kolejnych barier i utrudnień dla działania przedsiębiorstw. Podstawowa zasada, jakiej zdaniem − pracodawców − powinny przestrzegać władze na wszystkich szczeblach administracji, w tym w powiecie makowskim to primum non
nocere – po pierwsze nie szkodzić.
Rozdział IX
POWIAT SZYDŁOWIECKI
Powiat szydłowiecki znajduje się w południowo-wschodniej części województwa mazowieckiego. Na jego obszarze funkcjonuje 5 gmin − jedna o charakterze miejsko wiejskim (Szydłowiec) i cztery wiejskie (Chlewiska, Jastrząb, Mirów, Orońsko). W grudniu 2009 r. na jego terenie zamieszkiwało 39 912 osób. Na
przestrzeni lat 2003−2009 liczba ludności powiatu ulegała zmniejszeniu o 2,9%.
Zjawisko to obserwowano zarówno na obszarach miejskich (spadek 2,4%) jak
i wiejskich (3,1%).
Funkcjonujące w powiecie podmioty gospodarcze nie są w stanie zagospodarować w pełni dostępnych zasobów kapitału ludzkiego. Oznacza to, że na szydłowieckim rynku pracy występuje nadwyżka podaży pracy nad popytem na pracę. Dysproporcje te są duże, na co wskazuje poziom stopy bezrobocia, która na
koniec grudnia 2009 r. wynosiła 34,4%. Warto podkreślić, iż w żadnym innym
powiecie w skali kraju nie odnotowano takiego natężenia bezrobocia.
1. Pracodawcy
Czynniki determinujące aktywność gospodarczą w powiecie szydłowieckim
dają się podzielić na dwie grupy. Do pierwszej można zaliczyć te o charakterze
zewnętrznym, na które środowisko lokalne nie ma wpływu, jak np. światowy kryzys gospodarczy, akty prawne w formie ustaw, rozporządzeń, przepisy Unii Europejskiej, podatki centralne. Drugą grupę tworzą czynniki wewnętrzne odnoszące się do tych uwarunkowań, działań i instrumentów, na które mogą oddziaływać
lokalne instytucje, w tym organy samorządowe. Mieszczą się tu akty prawa lokalnego w postaci podejmowanych uchwał i wydawanych decyzji administracyjnych, miejscowe plany przestrzennego zagospodarowania, gospodarka gruntami,
działania promocyjne, organizacja punktów konsultacyjnych, zarządzanie infrastrukturą i edukacją, polityka finansowa gmin, w tym podatki i opłaty lokalne.
245
W ostatnim okresie aktywność ekonomiczna analizowanego powiatu była determinowana światowym kryzysem gospodarczym. Jego występowanie implikowało zmniejszenie popytu zagranicznego na wyroby polskich przedsiębiorstw
i wpływało na opłacalność produkcji ze względu na wahania kursu walutowego.
Kryzys skutkował także zmianami w poziomie i strukturze krajowego popytu na
towary i usługi będące przedmiotem działania wielu przedsiębiorstw.
Aktywność gospodarcza wielu podmiotów była hamowana ograniczonym ich
dostępem do różnych form kapitału. Poważną barierą okazał się brak kapitału
ludzkiego. Problem ten jest bardzo złożony, bowiem z jednej strony w powiecie
szydłowieckim od dłuższego czasu obserwuje się jedną z najwyższych stóp bezrobocia w skali kraju, a z drugiej − na lokalnym rynku pracy występuje deficyt wielu zawodów. Pozyskanie pracowników o określonych kwalifikacjach, np. spawacza
jest nie tylko trudne, ale czasami niemożliwe. Bariera kwalifikacyjno-kadrowa
może powodować zmniejszenie aktywności gospodarczej nie tylko doraźnie, ale
i w dłuższej perspektywie. Zdaniem uczestników badania fokusowego, problem
ten w praktyce trudno wyeliminować, ponieważ jest on następstwem likwidacji
wielu szkół zawodowych. Dlatego istnieje potrzeba reaktywowania wielu z nich.
Innym zidentyfikowanym problemem w badanym powiecie jest rozwijająca
się szara strefa, która powoduje, że potencjalni kandydaci do pracy nie są zainteresowani podjęciem legalnego zatrudnienia ze względu na „gorsze warunki pracy” wynikające z obciążeń ich dochodów podatkami i składkami na ubezpieczenie społeczne. Możemy zatem przyjąć tezę, że czynniki często wypychające
z lokalnego rynku pracy nie tyko młodzież, ale i osoby ze starszych grup wiekowych, a więc niskie wynagrodzenia i brak pewności zatrudnienia mają charakter
ekonomiczny. To też sprzyja podejmowaniu przez mieszkańców powiatu szydłowieckiego decyzji o zatrudnieniu w szarej strefie rynku pracy.
Szydłowieccy przedsiębiorcy mają również utrudniony dostęp do kapitału finansowego. Może to tłumaczyć niski stopień dywersyfikacji źródeł finansowania
działalności gospodarczej w powiecie. Wyniki badań wskazują, że przedsiębiorcy
rzadko korzystają z zewnętrznych źródeł finansowania, a przedsięwzięcia inwestycyjne są na ogół realizowane ze środków własnych firm. Jeśli przedsiębiorcy
nie mają dostatecznego kapitału pieniężnego, to ubiegają się o kredyty, natomiast
rzadziej sięgają do tzw. form niekonwencjonalnych, jak np. fundusze poręczeniowe,
leasing czy fundusze unijne.
Najczęściej pracodawcom z powiatu szydłowieckiego przyznawane są kredyty obrotowe, a bardzo rzadko inwestycyjne, mimo iż właśnie takie działania są
przez nich prowadzone. Przedsiębiorcy postrzegają nierówne traktowanie, wręcz
dyskryminowanie przez sektor bankowy podmiotów ze względu na formę własności. Ich zdaniem korzystniejsze warunki kredytowania są oferowane jednostkom sektora publicznego. W dostępie do kredytów szczególnie trudna jest
sytuacja dominujących w badanym powiecie firm małych i mikropodmiotów, ze
względu na brak wymaganego od nich zabezpieczenia.
246
Rola kredytów w finansowaniu rozwoju szydłowieckich przedsiębiorstw była
niewielka. Spowodowane to jest kilkoma czynnikami. Jednym z nich jest wysokie
oprocentowanie kredytów, szczególnie odczuwalne w okresie kryzysu, kiedy wiele banków zdecydowało się podnieść stopę procentową. Kolejną barierą w ich
pozyskaniu są wymagania banków co do wysokości zabezpieczeń. Innym utrudnieniem są wymogi formalne, jak np. konieczność dostarczenia odpowiednich
oświadczeń z ZUS czy urzędu skarbowego. Otrzymanie takich dokumentów wymaga czasu, bowiem instytucje je wydające nie są zainteresowane szybką i sprawną
obsługą klientów.
Podobne opinie odnotowano w przypadku oceny dostępu do środków z funduszy unijnych. Zdaniem respondentów środki te w mniejszym zakresie trafiają
do lokalnych przedsiębiorców ze względu na rozbudowaną biurokrację, ograniczony dostęp do informacji na temat ich uruchomienia oraz zbyt zawiłe procedury,
jakie obowiązują przy składaniu wniosków. Ograniczony dostęp przedsiębiorców
do środków unijnych wynika również ze złej ich redystrybucji w województwie
mazowieckim. Zasady rozdziału środków nie są przejrzyste, co umożliwia ich
kierowanie do gmin i powiatów, które są lepiej rozwinięte, a więc obszarów, które
− zdaniem respondentów − wsparcia publicznego w tak dużym zakresie nie wymagają. Negatywnie są również oceniane zasady redystrybucji środków w kraju,
do poszczególnych województw. Stosowane procedury powodują, że do województwa mazowieckiego dociera zbyt mało środków unijnych w stosunku do
potrzeb. Dlatego przedsiębiorcy oczekują od władz centralnych wyłączenia miasta
Warszawy z województwa mazowieckiego, które ze względu na skoncentrowaną
w nim aktywność gospodarczą zaniża ogólną pulę środków unijnych kierowanych
do Mazowsza. Taka zmiana administracyjna sprzyjałaby bardziej „sprawiedliwej”
redystrybucji środków finansowych, co w praktyce oznaczałoby kierowanie ich
do powiatów słabszych pod względem ekonomicznym.
Zjawisko nieprzychylności publicznych instytucji finansowych dla sektora
prywatnego dostrzegane jest również przy odbiorze należności z tytułu podatku
VAT. Firma, która ubiega się o zwrot tzw. części należnej, objęta jest wcześniej
kontrolą ze strony urzędu skarbowego, która trwa tak długo, że okres oczekiwania
na pieniądze trwa około pół roku. Powoduje to zamrożenie kapitału pracodawcy,
pewna jego część jest wyłączona z aktywności, a więc nie generuje zysku, a jego
właściciel ponosi ewidentne straty.
Występującą w powiecie infrastrukturę przedsiębiorcy postrzegają na ogół
dobrze. Ograniczają jednak jej ocenę do infrastruktury drogowej, bowiem ona jest
dla nich najistotniejsza z punktu widzenia działania firm, które reprezentują. Wybudowana sieć drogowa spełnia ich oczekiwania pod kątem gęstości, poprawy
wymaga tylko jej jakość.
Warto podkreślić, iż zwrócono również uwagę na niedostateczny rozwój infrastruktury mieszkaniowej. Jej rozbudowa mogłaby poprawić jakość życia
mieszkańców powiatu szydłowieckiego i zwiększyć zakres działania przedsiębiorstw komunalnych. W praktyce nie jest to możliwe ze względu na brak dostatecznej ilości gruntów, które mogłyby być na ten cel przeznaczone. Deficyt odpo-
247
wiednich terenów pod zabudowę, to nie tylko hamulec dla rozwoju budownictwa
jednorodzinnego, ale również dla tworzenia nowych firm.
Wyniki badań jakościowych wskazują, że respondenci mieli problemy z wymienieniem działań władz lokalnych, które bezpośrednio służyłyby rozwojowi ich
firm. Pierwsze ich reakcje i opinie na ten temat mają charakter pejoratywny, ale
szczegółowa ich analiza pozwala wskazać inicjatywy, które można zakwalifikować do różnych form wsparcia aktywności ekonomicznej przedsiębiorstw.
Posiadanie przez gminę czy powiat strategii rozwoju respondenci postrzegają
jako narzędzie promocji gminy (ściślej − właściwie władzy lokalnej), a nie jako
instrument, który wspierałby lokalną przedsiębiorczość. Również dla wielu przedsiębiorców nie ma większego znaczenia istnienie miejscowego planu przestrzennego zagospodarowania. Przeważnie nie widzą oni związku między wymienionymi
dokumentami, a rozwojem ich firm. Na ogół dokumenty te wiążą z funkcjonowaniem gminy jako urzędu/instytucji, działającej poza sferą gospodarczą, nie powiązanej w żaden sposób z lokalnymi przedsiębiorstwami. Z wielu wypowiedzi respondentów można wywnioskować, że nie utożsamiają się oni z gminą i nie traktują
swoich firm jako elementów ją tworzących.
Potwierdzeniem tej tezy są wypowiedzi, z których wynika, że podejmowane
przez władze lokalne inwestycje, np. budowa czy rozbudowa sieci wodociągowej
i kanalizacyjnej oceniane są w szerszym kontekście. Respondenci nie traktują ich
jako determinant rozwoju ich działalności gospodarczej, ale jako czynniki decydujące o jakości życia mieszkańców. Nie widzą bezpośredniego związku między
tym rodzajem infrastruktury a „własnym biznesem”. Dla ich działalności gospodarczej nie ma to większego znaczenia. Dlatego nie oceniano negatywnie władzy
samorządowej gmin, w których brak jest sieci wodociągowej. W tym przypadku
przedsiębiorcy pozytywnie ocenili sam fakt podejmowania przez władze samorządowe starań o pozyskanie środków unijnych na budowę sieci wodociągowokanalizacyjnej. Brak realizacji tego przedsięwzięcia tłumaczyli nieprzychylnym
nastawieniem instytucji zewnętrznych do ich gmin, co skutkowało odrzuceniem
wniosków o dotacje.
Z analizy wypowiedzi respondentów wynika, że czują się oni w pewnym stopniu wyalienowani z lokalnego środowiska i nie mają potrzeby wypracowania pewnych relacji między różnymi podmiotami i instytucjami funkcjonującymi w powiecie czy w gminie. Wymaga to zmiany w przyszłości i podejmowania przez władze
lokalne wielu działań prowadzących do integracji środowiska przedsiębiorców
z władzami gminy i powiatu. Być może dotychczasowa postawa przedsiębiorców
w tym obszarze jest konsekwencją niewielkiego, bezpośredniego wsparcia, jakiego udzielają obecne władze lokalne podmiotom gospodarczym zlokalizowanym
na ich terenie.
Niepokojącym sygnałem mogą być również wypowiedzi, z których wynika,
że przedsiębiorcy przypadkowo dowiadują się o pomocy udzielanej przez organy
gminy różnym podmiotom gospodarczym. Respondenci nie są świadomi form
i zakresu wsparcia udzielanego przez samorząd, dopóki nie staną się jego benefi-
248
cjentami. Informacje na ten temat są w lakonicznej formie podawane do publicznej wiadomości. To może wywoływać różne negatywne nastroje wśród lokalnych
przedsiębiorców. Niezadowolenie budzi też fakt, że wsparcie jest często oferowane napływającym, nowym inwestorom. Władza samorządowa nie interesuje się
stymulowaniem aktywności tych podmiotów, które od dawna działają na miejscowym rynku.
Lokalni przedsiębiorcy nie widzą możliwości tworzenia na swoim terenie
stref typowo przemysłowych, mimo iż Szydłowiec należy do Starachowickiej
Strefy Ekonomicznej. Barierą ich tworzenia w powiecie szydłowieckim jest brak
terenów uzbrojonych, które mogliby nabyć inwestorzy. Podkreślono, że występuje deficyt wolnych gruntów, co może prowadzić do ograniczenia rozwoju działalności gospodarczej.
Szydłowieccy przedsiębiorcy pozytywnie oceniają fakt, iż władze samorządowe nie wprowadzają maksymalnych stawek w ramach podatków lokalnych. Ich
poziom na ogół jest znacznie niższy, co można uznać za wsparcie finansowe
władz publicznych nie tylko dla osób prowadzących działalność gospodarczą, ale
również dla pozostałych mieszkańców gmin powiatu szydłowieckiego. Respondenci wskazują również na inne możliwości wykorzystania tego instrumenty pod
kątem stymulowania aktywności gospodarczej. Ich zdaniem, stawka podatku od
nieruchomości powinna być różnicowana w zależności od wielkości powierzchni,
która jest podstawą jego naliczenia. Mniejsze stawki powinny być adresowane
do firm korzystających z większych powierzchni ( np. 10 000 m2), a wyższe do
tych, które prowadzą działalność gospodarczą w małym lokalu (np. o powierzchni
do 10−20 m2).
Innym instrumentem finansowym stosowanym przez gminy w powiecie szydłowieckim w celu wspierania aktywności gospodarczej są zwolnienia z podatku
od nieruchomości. Z rozwiązania tego badani respondenci rzadko korzystali, ponieważ urzędnicy upoważnieni do ich udzielenia różnie je interpretowali. Kwestia
ta wymaga w przyszłości jasnego zdefiniowania przez władzę lokalną zasad ich
przyznawania i poinformowania o tej formie wsparcia lokalnych firm.
W wypowiedziach pracodawców dotyczących oceny działań podejmowanych
przez władze gminy w celu wspierania przedsiębiorczości można wyróżnić wątki
wskazujące na bariery jej rozwoju. Jedną z nich jest brak zaangażowania władz
gminy w spory, jakie pojawiają się między lokalnym biznesem a mieszkańcami.
Jako przykład podano konflikt dotyczący infrastruktury kanalizacyjnej, za brak
której i pojawiające się z tego tytułu konsekwencje mieszkańcy obwiniają zlokalizowaną w ich sąsiedztwie firmę zatrudniającą setki osób. Zdaniem mieszkańców, firma zalewa okoliczne domy jednorodzinne, a zdaniem właściciela firmy −
zjawisko to występuje po intensywnych opadach, co dowodzi, że nie firma, tylko
warunki atmosferyczne są przyczyną podtapiania okolicznych domów. Trwający
od trzech lat konflikt może spowodować zamknięcie firmy i przeniesienie jej do
innej gminy. Według opinii jednego z respondentów, rozwiązaniem tego problemu, może być wybudowanie kanalizacji deszczowej, której brak powoduje, że po
ulewnych deszczach sąsiadujące z przedsiębiorstwem domostwa są zalewane.
249
Problem ten ma szerzy kontekst, ponieważ uwidacznia błędy w decyzjach podejmowanych przez władzę lokalną w sprawach dotyczących budowy kanalizacji
i wydawania zezwoleń na budowę domów jednorodzinnych.
Jako kolejne bariery w rozwoju przedsiębiorczości respondenci wymieniają
niekompetencję urzędników i biurokrację. Ich zdaniem, jest zbyt dużo urzędników zatrudnionych w poszczególnych instytucjach publicznych, a jakość ich
usług budzi wiele zastrzeżeń. Pracownicy administracji samorządowej nie zawsze
udzielają pełnej czy aktualnej informacji, nie są też przychylnie nastawieni do
prywatnego biznesu.
Szydłowieccy przedsiębiorcy generalnie źle oceniają przepisy prawne dotyczące prowadzenia działalności gospodarczej, podatków i otoczenia biznesu. Respondenci podkreślają, ciągle pojawiające się w tym obszarze problemy, których
rozwiązanie wymaga dłuższego czasu. Postulowany przez wielu polityków jeden
dzień, jaki jest potrzebny na załatwienie wszystkich formalności dotyczących
założenia firmy, okazuje się fikcją w praktyce gospodarczej badanego powiatu.
Problemy też pojawiają się przy wykreśleniu z ewidencji wpisu jednego z deklarowanych zakresów prowadzonej działalności.
Przepisem prawnym często krytykowanym przez respondentów była ustawa o
zamówieniach publicznych określająca m.in. górną granicę wydatków (w tym
przypadku 14 tys. euro), których poniesienie zobowiązuje zamawiającego do zorganizowania przetargu. Zalecenie to hamuje przedsiębiorczość ze względu na
konieczność częstego ich organizowania i przestrzegania pewnych terminów, co
w konsekwencji wydłuża czas realizacji danego przedsięwzięcia. Ponadto, jak
pokazuje praktyka, zamówienia te są fikcją. Wiele firm uczestniczących w przetargu tworzy do tego celu różnego rodzaju konsorcja i żadna firma z zewnątrz nie
zostaje dopuszczona do realizacji zamówienia, co powoduje, że sama idea zamówień publicznych się nie sprawdza. Jak już wspomniano, kwestią jednak najczęściej krytykowaną przez pracodawców jest ustalenie przez ustawodawcę na zbyt
niskim poziomie kwoty, która obliguje ich do przestrzegania procedur wynikających z przepisów o zamówieniach publicznych.
Wszyscy badani negatywnie ocenili przepisy obejmujące podatki zarówno
centralne (PIT, VAT, akcyza), jak i lokalne. Przedmiotem krytyki były przede
wszystkim stawki podatkowe, które − zdaniem respondentów − są za wysokie
i nie sprzyjają prowadzeniu działalności gospodarczej. Kolejną kwestią krytycznie ocenianą przez respondentów były częste zmiany przepisów regulujących
funkcjonowanie systemu podatkowego, co nie sprzyja jego przejrzystości. Powoduje, to że pracodawcy nie zajmują się samodzielnie rozliczaniem podatków, lecz
zlecają te zadania instytucjom zewnętrznym.
Wyniki badań wskazują na brak transparentności przepisów umożliwiających
przedsiębiorcom korzystanie z ulg w systemie podatków lokalnych. Wiele emocji
i kontrowersji wzbudzają ulgi w podatku od nieruchomości. Wprawdzie mogą
być one traktowane jako wsparcie publiczne władz lokalnych, warunki, jakie są
zdefiniowane względem pracodawców, powodują, że ci z nich nie korzystają.
250
Przedsiębiorcy z powiatu szydłowieckiego potrzebują wsparcia w formie doradztwa w zakresie korzystania z różnych źródeł finansowania. Pomoc ta jest
szczególnie potrzebna przy opracowywaniu wniosków umożliwiających realizację wielu przedsięwzięć w ramach programów operacyjnych. Wymaga to powołania w powiecie i w gminach odpowiednich instytucji, które świadczyłyby pomoc w tym zakresie. Warto nadmienić, iż tego typu instytucje w niektórych
gminach są, ale nie spełniają oczekiwań pracodawców ze względu na niską jakość
usług przez nie świadczonych. Przejawia się to udzielaniem klientom nieaktualnej
informacji, co wynika z braku kompetencji osób w nich zatrudnionych. Ośrodki
takie mogłyby także wyposażyć lokalnych przedsiębiorców w odpowiednią wiedzę ekonomiczną, na brak której wskazują wyniki badań. Obecnie takie możliwości tworzą założenia różnych programów operacyjnych w tym Program Kapitał
Ludzki. Obok działalności doradczej mogłyby zajmować się organizowaniem
i prowadzeniem kursów w wymienionych obszarach tematycznych.
Na potrzebę tworzenia firm doradczych i edukacyjnych wskazuje niski poziom edukacji ekonomicznej wśród pracodawców powiatu szydłowieckiego. Wielu kategorii ekonomicznych nie rozumieją albo źle interpretują. Można było to
zauważyć w wypowiedziach dotyczących specjalnej strefy ekonomicznej, przemysłowej czy gospodarczej, pojawił się tu chaos pojęciowy. Dla wielu pracowników powiatowych terminy te były tożsame. Podobnie było przy ocenie infrastruktury, którą najczęściej ograniczano do sieci dróg.
Wymienione determinanty aktywności gospodarczej można również odnieść
do procesu tworzenia miejsc pracy w gminach powiatu szydłowieckiego. Lokalni
pracodawcy w ostatnim roku organizowali nabory pracowników do firm. Częściej
były one następstwem popytu restytucyjnego niż wynikającego z rozszerzenia
działalności gospodarczej. Było to wynikiem kryzysu, który nie sprzyjał tworzeniu nowych miejsc pracy.
Respondenci najbardziej doceniają wsparcie publiczne, jakie jest im udzielane
w wyniku uruchomiania instrumentów rynku pracy przez publiczne służby zatrudnienia. Badania dowodzą, iż w praktyce tylko ta instytucja udziela im pomocy
w utrzymaniu dotychczasowych miejsc pracy i tworzeniu nowych. Pojawia się
jednak problem braku ciągłości działań w tym obszarze, ponieważ są one determinowane czasem napływu środków finansowych do urzędów pracy. Najczęściej
intensyfikacja działań urzędów, a więc i pomoc jest obserwowana w drugim
i trzecim kwartale, co nie jest zgodne z oczekiwaniami pracodawców. Warto jednak podkreślić, iż urzędy pracy poprzez uruchamianie instrumentów rynku pracy
mogą skłaniać pracodawców do kreowanych miejsc pracy. Ważną rolę w tym
przypadku odgrywają wszystkie formy subsydiowania zatrudnienia, jak np. refundacja kosztów wyposażenia i doposażenia stanowisk pracy, refundacja kosztów zatrudnienia bezrobotnych itd. Natomiast inicjowane przez urzędy pracy
szkolenia są dość często krytycznie oceniane przez pracodawców. Jest to wynikiem złego ich układu i doboru tematycznego oraz zbyt małej liczby godzin praktycznych. Kontrowersję budzi również dobór kandydatów na szkolenia. Często
uczestniczą w nich osoby, które nie mają odpowiednich predyspozycji do wyko-
251
nywania zawodu, w którym są kształcone. Dlatego konieczna jest odpowiednia
ich selekcja, w której powinni uczestniczyć doradcy zawodowi.
Jak radzą sobie szydłowieccy pracodawcy z niedopasowaniami strukturalnymi na rynku pracy?
Gdy brakuje pracowników o określonych kwalifikacjach z lokalnego rynku
pracy, prowadzony jest werbunek poza granicami powiatu czy województwa.
Wiąże się to z dodatkowymi kosztami, które pracodawcy pokrywają ze swoich
środków, a obejmują one koszty dojazdu do pracy, a czasami nawet wynajem
mieszkania. Często stosowana jest praktyka kierowania pracowników na specjalistyczne szkolenia, w których uczestnictwo wiąże się dla firmy z ponoszeniem wysokich kosztów. Aby uniknąć ucieczki pracownika, który ukończył szkolenie, do
innego pracodawcy, wymagane jest podpisanie przez niego odpowiedniego oświadczenia. Wynika z niego, że pracownik po ukończeniu szkolenia będzie nadal pracować firmie i z własnej inicjatywy nie rozwiąże z pracodawcą stosunku pracy.
Innymi determinantami tworzenia miejsc pracy są koszty pozapłacowe. Zdaniem respondentów za wysokie są podatki dochodowe od osób fizycznych i
składki z tytułu ubezpieczeń społecznych. Przedmiotem szczególnej krytyki, są
też składki na rzecz Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Ostra ocena w tym przypadku nie wynika tylko z faktu płacenia określonej
kwoty, ale również z nikłego korzystania ze środków tego funduszu przez lokalnych przedsiębiorców. Większość badanych nie jest zainteresowana kreowaniem
miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych, co upoważniałoby ich do korzystania
ze środków PFRON. Niechęć wynika ze zbyt rygorystycznych przepisów bhp,
jakie muszą spełniać, angażując tę kategorię pracowników.
Pracodawcy generalnie oczekują zmian regulacji określających warunki bezpieczeństwa i higieny pracy. Ich zdaniem, niektóre przepisy w tym obszarze są
martwymi zapisami, ponieważ ich wykonanie wiązałoby się z ponoszeniem zbyt
dużych kosztów, co mogłoby doprowadzić do likwidacji wielu firm. Inspektorzy
pracy są świadomi tego typu konsekwencji i uchybień pracodawców, dlatego podczas kontroli nie zawsze je dostrzegają.
Pracodawcy pozytywnie oceniają natomiast te przepisy, które dopuszczają
stosowanie elastycznych form zatrudnienia. Traktują je jako instrument umożliwiający osiągnięcie równowagi na rynku pracy. Postulują jednak wprowadzenie
pewnych zmian w zakresie wypowiedzenia stosunku pracy na czas nieokreślony.
Ich zdaniem, pożądany byłby dwutygodniowy okres wypowiedzenia.
Wątpliwości szydłowieckich pracodawców budzą zasady rozliczania czasu
pracy pracowników. We wszystkich podmiotach gospodarczych, bez względu na
rodzaj prowadzonej przez nie działalności gospodarczej, czas pracy powinien być
bilansowany w okresie rocznym, co umożliwiłoby przedsiębiorstwom dostosowanie się do potrzeb lokalnych rynków.
Kolejnym czynnikiem mogącym ograniczać proces kreacji miejsc pracy jest
postawa mieszkańców powiatu szydłowieckiego wobec pracy i pracodawcy. Pracownicy, szczególnie w zawodach deficytowych, wykorzystują swoją pozycję na
252
rynku pracy i mają wygórowane żądania płacowe wobec pracodawcy. Nie są one
w pełni adekwatne do potencjału kwalifikacyjnego, jakim dysponują i jakości
pracy, jaką wykonują. W praktyce szantażują pracodawców przejściem do konkurencji w razie niespełnienia ich oczekiwań płacowych.
Szydłowieccy przedsiębiorcy niewiele wiedzą o partnerstwach lokalnych.
Wszyscy uczestnicy badania fokusowego mieli problemy ze zdefiniowaniem tej
formy współpracy i twierdzili, że na ich terenie partnerstwo nie zostało powołane.
Zdaniem niektórych respondentów funkcjonowanie takiej instytucji w powiecie
szydłowieckim jest potrzebne. Służyłaby ona do pozyskiwania i wymiany informacji między partnerami lokalnymi, a przede wszystkim dostarczania informacji
o zakresie i formach pomocy państwa oraz władz samorządowych w tworzeniu
miejsc pracy.
Zdaniem respondentów, partnerstwo to przede wszystkim płaszczyzna kontaktowania się pracowników urzędu gminy, a może urzędu pracy, z firmami. W swoich
wypowiedziach podkreślają, że urzędy pracy to publiczne instytucje świadczące
usługi, których odbiorcą jest społeczność lokalna, w tym przedsiębiorcy. Oczekują zatem od urzędu satysfakcjonującej ich obsługi i traktowania jako partnera, z
którym łatwiej im będzie rozwiązać problemy szydłowieckiego rynku pracy.
Sprawą dla nich najważniejszą jest możliwość otrzymania w ramach tych partnerskich stosunków pełnej, rzetelnej informacji na temat pomocy, jakiej mogą spodziewać się od władzy lokalnej. Wiedza ta nie powinna być reglamentowana,
każdy podmiot bez względu na sektor własności, z którym jest związany, powinien mieć równy dostęp do tego typu informacji. Badani przedsiębiorcy natomiast
dostrzegają preferencje w tym zakresie w stosunku do spółek z udziałem skarbu
państwa czy przedsiębiorstw komunalnych. Te ostatnie są faworyzowane, one są
zapraszane na spotkania do burmistrza, starosty. Firmy prywatne natomiast,
szczególnie małe, zatrudniające kilku czy kilkunastu pracowników, są pomijane
w tych kontaktach. Takie podejście władzy lokalnej na pewno nie sprzyja tworzeniu partnerstw lokalnych. Respondenci widzą potrzebę aktywnego uczestniczenia
w nich władz gminy. Uważają, że to gmina powinna wychodzić z inicjatywą tworzenia partnerstw. Jednostki samorządowe wskazywałyby, w jakich obszarach
partnerstwa mogą one być tworzone i jakimi korzyściami może to skutkować dla
lokalnego biznesu.
2. Samorządowcy
Powszechnie przyjmuje się, że jednostki samorządu terytorialnego powinny
pełnić istotną rolę w pobudzaniu oraz sterowaniu procesami wpływającymi na
aktywność gospodarczą podmiotów zlokalizowanych na obszarze ich działania.
Rola ta wynika z wielu cech konstytucyjnych samorządu. Jednak, zdaniem respondentów, samorządy nie są w pełni przygotowane do realizacji wielu przypisanych im w ustawie zadań obligatoryjnych. Wynika to z braku określonych in-
253
strumentów, szczególnie finansowych. W wyniku zmian systemowych na poszczególne szczeble samorządu terytorialnego zadania nałożone nie mogą być
wykonywane w obecnych uwarunkowaniach instytucjonalnych. Podstawowym
problemem jest zbyt niski stopień zamożności gmin powiatu szydłowieckiego.
Poziom dochodów w budżetach gmin nie jest skorelowany z potrzebami poszczególnych lokalnych społeczności.
Według opinii respondentów, problemem najbardziej dokuczliwym i hamującym rozwój aktywności gospodarczej jest utrzymujące się w powiecie bezrobocie. Gminy nie są przygotowane do jego ograniczania i zadaniem tym powinny
zajmować się inne jednostki sektora publicznego, nie tylko powiatowy urząd pracy. Takie stanowisko jest wynikiem ich krytycznych opinii na temat wsparcia
finansowego, jakie otrzymują od państwa w celu ograniczenia skutków bezrobocia i zapobiegania zjawisku wykluczenia społecznego. Środków na pomoc społeczną jest zbyt mało w porównaniu do liczby potencjalnych beneficjentów. Wydatki w formie transferów socjalnych mają priorytetowy charakter w stosunku do
tych, które mogłyby być kierowane na rozwój lokalnej przedsiębiorczości.
Przedstawiciele szydłowieckiego samorządu lokalnego podkreślają utrudniony dostęp do dodatkowych źródeł finansowania, których wykorzystanie mogłoby
rozwiązać niektóre problemy w gminach i przyczynić się do ich rozwoju i pobudzenia aktywności gospodarczej podmiotów zlokalizowanych na ich terenach.
Teoretycznie wiele gmin powinno mieć dostęp do funduszy unijnych ze względu
na występujące w województwie mazowieckim nierówności, ale w praktyce jest
to bardzo skomplikowane. Samorządowcy składają różnego rodzaju wnioski o dotacje z funduszy Unii Europejskiej, ale te do nich nie napływają. Spowodowane
jest to wieloma problemami, których pracownicy urzędów nie są w stanie samodzielnie rozwiązać. Na pierwszym miejscu respondenci wymieniają biurokrację
i przepisy określające zasady składnia wniosków, na podstawie których mogą być
przyznane im środki z funduszy unijnych. Krytyczne oceny często dotyczyły procedur składania wniosków o fundusze unijne, które nie są narzucane przez organy
zewnętrzne (np. przez organizacje Komisji Europejskiej), ale przez innych urzędników administracji państwowej i samorządowej, zarządzających tymi środkami
w kraju. Niejednokrotnie to oni właśnie są pomysłodawcami różnych przepisów,
które ograniczają dostęp do funduszy unijnych.
Kolejną barierą utrudniającą rozwój aktywności gospodarczej w gminach powiatu szydłowieckiego jest nieuregulowany stan prawny wielu gruntów i budynków. Czynnik te ma podłoże historyczne, a w praktyce oznacza, iż właścicielami
wielu nieruchomości jest kilkaset osób, rozproszonych nie tylko w Polsce, ale
i poza granicami kraju.
W ramach gospodarki gruntami krytyczne oceny respondentów dotyczyły zarządzania niektórymi gruntami i budynkami przez Agencję Nieruchomości Rolnych (ANR). Zdaniem ich już samo powierzenie nadzoru nad tymi nieruchomościami ANR jest niesprawiedliwe ze względu na fakt lokalizacji ich na terenie
gminy. W przypadku obrotu ziemią dochodzi do podejmowania przez ANR decyzji nieracjonalnych. Nabywcami sprzedawanej ziemi są często osoby niezwiązane
254
z gminą, co powoduje, że ziemia leży odłogiem, nie jest wykorzystywana na działalność gospodarczą czy inne cele, których realizacja przyczyniałaby się do
zwiększenia walorów gminy. Innym problemem dla respondentów jest to, że pieniądze ze sprzedanej nieruchomości nie zasilają budżetu gminy. Nie można ich
wykorzystać na zwiększenie atrakcyjności inwestycyjnej gminy, co mogłoby prowadzić do rozwoju przedsiębiorczości.
Respondenci przyjmują pewien dystans do tworzenia w gminach stref przemysłowych czy specjalnych stref ekonomicznych. Negatywna ich postawa wynika z konsekwencji, jakie mogą powstać na skutek ich uruchomienia. Twierdzą, że
nie będą w stanie udźwignąć niektórych zobowiązań, jakie mogą dla nich z tego
tytułu powstać. Dopuszczają natomiast możliwość ich tworzenia w skali powiatu.
Powinno to być przedsięwzięcie kilku gmin.
Uczestnikom badania trudno było ocenić rolę funduszy pręczeniowo-pożyczkowych w procesie wspierania aktywności gospodarczej w ich gminach. Z wypowiedzi respondentów można wywnioskować, iż nie chcieli się wprost wypowiadać na ten temat, bo istota funkcjonowania funduszy nie była im znana. Dlatego odpowiedzi w tym obszarze były bardzo lakoniczne i koncentrowały się na
wsparciu oferowanym przedsiębiorcom z Funduszu Pracy. W tym przypadku najczęściej nawiązywano do jednorazowego dofinansowania na rozpoczęcie działalności gospodarczej, a niektórzy pozytywnie wypowiadali się na temat funkcjonującego wcześniej instrumentu w formie pożyczki udzielanej przez urzędy pracy
osobom bezrobotnym na prowadzenie firmy. Zarówno w jednym, jak i w drugim
przypadku wskazywano na nieuczciwe praktyki w tym zakresie, co oznacza, ze
beneficjentami tego wsparcia w powiecie szydłowieckim były osoby, które nie
powinny były go uzyskać ze względu na marnotrawienie środków publicznych.
Krytyka ta częściej odnosiła się do postaw bezrobotnych, osób ubiegających się
o tę formę wsparcia, niż do funkcjonalności opisywanego instrumentu.
Szydłowieccy samorządowcy mieli problemy ze wskazaniem działań, jakie
powinny podejmować władze gminy w celu zwiększenia aktywności gospodarczej. Ich zdaniem rodzaj podejmowanych działań zależy od uwarunkowań, a one
są często zmienne. Dlatego też władze samorządowe powinny być elastyczne w
podejmowaniu pewnych decyzji. Sprawą najważniejszą jest to, żeby władze lokalne były elastyczne. To wymaga od nich ciągłej obserwacji i wyciągania wniosków, które będą podstawą do podejmowania decyzji stymulujących aktywność
gospodarczą. Dlatego w wielu gminach powiatu szydłowieckiego postanowiono,
że w okresie kryzysu gospodarczego podatki lokalne pozostaną na tym samym
poziomie, co w ubiegłych latach. Warto zauważyć, iż w gminach powiatu szydłowieckiego nie są stosowane stawki maksymalne. Ze względu na wysokie bezrobocie i niską aktywność gospodarczą w porównaniu do innych gmin województwa mazowieckiego władze lokalne ustalają je na bardzo niskim poziomie.
Według opinii badanych, miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego
w znacznym stopniu determinują aktywność gospodarczą gminy czy regionu.
Postrzegają je jako uniwersalny instrument, który realizuje wiele różnych funkcji
wzajemnie ze sobą powiązanych. Plany takie zapewniają utrzymanie porządku
255
w przestrzeni, dostarczają ważnych informacji inwestorom krajowym i zagranicznym o możliwości realizacji przedsięwzięć inwestycyjnych. Ponadto, zdaniem
respondentów, posiadanie takiego planu przez gminę determinuje dostęp do różnych form pomocy publicznej dla podmiotów funkcjonujących na jej terenie.
Mimo iż rozmówcy są świadomi korzyści z tytułu posiadania analizowanego instrumentu, to niektóre gminy go nie mają. Związane to jest z wieloma problemami,
do rozwiązania których powinna włączyć się nie tylko administracja samorządowa, ale i państwowa. Przygotowanie planu wymaga czasu i dużego zaangażowania różnych środowisk, a przede wszystkim środków finansowych. Brak pieniędzy najczęściej opóźnia działania władz lokalnych w tym obszarze. Dlatego,
zdaniem respondentów, przedsięwzięcie to powinno być finansowane ze źródeł
zewnętrznych. Warto dodać, że na ogół są oni świadomi wagi planu zagospodarowania przestrzennego, ale czasami od jego przygotowania powstrzymuje ich
brak pewności sprawowania dotychczasowych funkcji w przyszłości. Jeśli nie
będą zasiadać we władzach samorządu w kolejnych latach, to nie widzą potrzeby
jego przygotowania. Ujawniają się w tym przypadku partykularne interesy respondentów lub władzy, którą reprezentują. Nie chcą oni wprowadzać rozwiązań,
które w przyszłości ułatwiać będą pracę innym samorządowcom, wśród których
ich już nie będzie.
Kolejny problem uwzględniony w badaniu dotyczył poznania opinii respondentów na temat działań i narzędzi sprzyjających tworzeniu miejsc pracy, czyli
mogących ograniczyć bezrobocie. Kwestia ta jest szczególnie ważna w powiecie
szydłowieckim, w którym poziom rejestrowanego bezrobocia należy do najwyższych w kraju.
Przedstawiciele władzy samorządowej są świadomi roli i znaczenia infrastruktury technicznej w procesie tworzenia miejsc pracy. Uważają, że jej istnienie
będzie przyciągać inwestorów tworzących nowe miejsca pracy, co przyczyni się
do zmniejszenie procesu dezaktywizacji zawodowej. Inni wskazują, że dla ograniczania bezrobocia nie tylko jest ważna dobrze zorganizowana infrastruktura, ale
i sąsiedztwo gminy z aglomeracją miejską. Zharmonizowanie tych dwóch uwarunkowań może zwiększyć ich efekt działania. Wiąże się to ze zróżnicowaniem
sytuacji na poszczególnych, lokalnych rynkach pracy. Są na Mazowszu gminy,
w których występuje niedobór pracowników i są gminy, w których jest nadmiar
ludzi do pracy w stosunku do potrzeb lokalnego rynku pracy. Problem ten można
byłoby rozwiązać poprzez codzienne dojazdy pracowników do pracy. Przemieszczaliby się oni z gmin o nadwyżkach podaży pracy do gmin, w których występuje
deficyt siły roboczej, wymaga to jednak odpowiedniej infrastruktury drogowej i
kolejowej.
Z wypowiedzi respondentów wynika, że w różny sposób oceniają oni mobilność mieszkańców powiatu szydłowieckiego. Z jednej strony, jest ona postrzegana jako remedium na problemy ich lokalnego rynku pracy, a z drugiej, jako czynnik hamujący rozwój gminy. To drugie podejście daje się zauważyć przy ocenie
podmiotów, które mają swoje siedziby w gminach powiatu szydłowieckiego, a fak-
256
tycznie są aktywne w innych miejscowościach, w których budują drogi czy inne
elementy infrastruktury.
Zdaniem respondentów, samorząd terytorialny niewiele może zdziałać w sferze tworzenia miejsc pracy. Wynika to z ograniczeń formalnych. Gmina jako
podmiot nie może prowadzić działalności gospodarczej, co znacznie ogranicza jej
możliwości w kreowaniu miejsc pracy.
Władze lokalne mogą informować podmioty gospodarcze o pożądanym kierunku rozwoju gminy i przedsiębiorczości, jednak decyzje o uruchomieniu konkretnych działań muszą podjąć pracodawcy. Najlepszym rozwiązaniem byłoby
znalezienie nowego inwestora, ale trudno dotrzeć do takiego, który byłby zainteresowany inwestowaniem w analizowanym powiecie. Z wypowiedzi respondentów wynika, że władze lokalne są bezradne, ponieważ nie dysponują takimi instrumentami, które skłoniłyby kapitał krajowy i zagraniczny do tworzenia miejsc
pracy, a ten, który już funkcjonuje, nie jest w stanie tak rozwinąć swojej działalności, żeby wchłonąć występujące na rynku nadwyżki siły roboczej. A jeśli nie
ma szansy rozwoju zatrudnienia, to młodzi ludzie wyjeżdżają, a więc zaczyna
brakować w skali lokalnej tego najcenniejszego potencjału, jakim mógłby być
kapitał ludzki, co zniechęca przedsiębiorców do podejmowania inwestycji. W ten
sposób tworzy się „błędne koło”.
Wyniki badań dowodzą, że władza lokalna w powiecie szydłowieckim nie zna
w pełni idei tworzenia partnerstwa lokalnego. Wspólne działania, jakie w tym
przypadku mogą się pojawić, respondenci odnoszą do związanych bezpośrednio
z prowadzeniem działalności gospodarczej. Powstawanie partnerstw uzależniają
od popytu na produkty i usługi firm funkcjonujących w gminie. Oznacza to, że
partnerstwa powinny mieć charakter biznesowy, oparty na współdziałaniu podmiotów gospodarczych. Respondenci nie widzą w nich miejsca dla organów samorządowych.
Problemem zasadniczym dla respondentów jest usytuowanie Warszawy w województwie mazowieckim. Miasto wyznacza kierunki aktywności gospodarczej dla
regionu i absorbuje wszystkie dostępne zasoby kapitałowe i ludzkie. Zniechęca to
lokalną władzę samorządową i przedsiębiorców do zakładania partnerstw w powiatach oddalonych od Warszawy, bo są przeświadczeni o porażce działań przez
nie inicjowanych.
Respondenci nie widzą również możliwości podejmowania wspólnych działań
z innymi podmiotami gospodarczymi pod kątem pobudzania aktywności gospodarczej i tworzenia nowych miejsc pracy. Z ich wypowiedzi wynika, że zachowują dystans do jakichkolwiek form kooperacji z przedsiębiorcami. Dopuszczają
natomiast współpracę na różnych szczeblach samorządu terytorialnego z jego
jednostkami, np. z powiatowymi urzędami pracy czy organizacjami pozarządowymi. Swoje uczestnictwo w procesie wspierania tworzenia miejsc pracy ograniczają do zatrudniania stażystów czy tworzenia prac interwencyjnych i prowadzenia
robót publicznych, które są finansowane ze środków Funduszu Pracy. Z wypowiedzi respondentów wynika, że najlepiej mają rozwiniętą współpracę z innymi
257
jednostkami samorządu terytorialnego. Oferowaną pomoc wykorzystują na rozwiązanie problemów kadrowych i realizację niektórych inwestycji w zakresie
poprawy infrastruktury poprzez korzystanie z tzw. robót publicznych. Partnerem
dla wielu gmin jest powiatowy urząd pracy, który dysponuje wymienionymi instrumentami.
3. Konkluzje
Wypowiedzi na temat determinant aktywności ekonomicznej i procesu tworzenia miejsc pracy w gminach powiatu szydłowieckiego reprezentantów samorządu terytorialnego i lokalnych przedsiębiorców w wielu przypadkach są zbieżne.
Respondenci zgodnie podkreślają, że na skalę aktywności ekonomicznej lokalnego środowiska ma wpływ poziom zamożności gmin, w których ono funkcjonuje. Natomiast o zamożności gmin decyduje wielkość środków finansowych
będących w ich dyspozycji i kierunki ich redystrybucji. Występujące w powiecie
szydłowieckim zjawisko bezrobocia prowadzi do zubożenia gminy. Władze samorządowe nie mogą koncentrować się na inicjowaniu działań sprzyjających aktywności gospodarczej obszaru, którym zarządzają, ale muszą realizować w szerokiej skali zadania z zakresu pomocy socjalnej. Ten rodzaj wsparcia najczęściej
adresowany jest do osób pozostających bez pracy.
Z przeprowadzonej analizy wynika, że w powiecie szydłowieckim działania
władz samorządowych w niewielkim stopniu aktywizują działalność gospodarczą
i wpływają na tworzenie miejsc pracy. Najłatwiej jest im oddziaływać na te procesy za pomocą tradycyjnych instrumentów, będących w ich dyspozycji, czyli
podatków i opłat lokalnych. Jednak siła oddziaływania tych instrumentów jest
nieznana i po pewnym czasie może okazać się niewielka. Dlatego w przyszłości
organy samorządowe powinny w ramach stymulacji rozwoju lokalnego wykorzystywać bardziej zróżnicowany repertuar instrumentów. Obok oddziaływania typowo administracyjnego, przy użyciu instrumentów leżących w gestii samorządu
(lokalnych podatków, miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego),
ważne jest wywieranie wpływu na działania i usługi sektora finansowego, które
mogą być adresowane do lokalnego biznesu. Na konieczność taką wskazuje niski
stopień dywersyfikacji źródeł finansowania działalności gospodarczej przedsiębiorstw i ograniczony dostęp do najbardziej powszechnego instrumentu, jakim
jest kredyt.
Administracja samorządowa powinna pomagać istniejącym podmiotom finansowym w likwidowaniu tzw. luki rynkowej. Chodzi tu o wyeliminowanie niedopasowań produktów finansowych i utworzenie przedsiębiorstwom dostępu do
produktów najbardziej pożądanych. Istotną rolę w tych procesach może odgrywać
perswazja organów samorządu terytorialnego. Na przykład przy wyborze instytucji finansowej zainteresowanej obsługą budżetu jednostki samorządu terytorialne-
258
go powinno być uwzględnione kryterium jej zaangażowania na rzecz rozwoju
lokalnego.
Samorządy mogą powoływać do życia podmioty finansowe, które podejmują
prace z zakresu inżynierii finansowej w celu poprawienia dostępu do instrumentów finansowych członkom społeczności lokalnej wykazującym się przedsiębiorczością. Wyniki badań wskazują, że szydłowiecki samorząd terytorialny nie jest
właścicielem czy współwłaścicielem instytucji poręczeniowych i pożyczkowych,
które ułatwiłyby dostęp do finansowania ze źródeł bankowych.
W powiecie szydłowieckim, podobnie jak i w innych regionach kraju, nie są
wykorzystane inicjatywy Unii Europejskiej ukierunkowane na poprawę sprawności działania sektora finansowego. Możliwości takie daje inicjatywa JEREMIE
(Joint European Resources for Micro and Medium Enterprise). Jej celem jest
usprawnienie systemu wsparcia dla MSP poprzez szerokie upowszechnienie instrumentów inżynierii finansowej oraz zastąpienie powszechnie stosowanych
dotacji zasilaniem kapitałowym o charakterze zwrotnym. JEREMIE nie jest organizacją ani też dodatkowym źródłem funduszy, lecz stanowi zespół skoordynowanych działań służących wykorzystaniu funduszy unijnych, opcjonalny dla danego kraju członkowskiego czy regionu.
Lokalna polityka finansowa musi być skorelowana z polityką rozwoju przedsiębiorczości. Podejmowane w każdej z tych polityk decyzje nie mogą być przypadkowe lecz powinny opierać się na konkretnej strategii rozwoju wykorzystującej nowoczesne instrumenty finansowe do realizacji planowanych przedsięwzięć
inwestycyjnych. Strategia to dokument programowy, z którego przedsiębiorcy
powinni dowiedzieć się o polityce władz lokalnych, jej preferencjach, kierunkach
udzielanego wsparcia czy też inwestycjach infrastrukturalnych, ważnych dla budowania więzi gospodarczych w biznesie. Dokument taki musi być stabilny, gdyż
w razie braku konsekwencji w jego realizacji, czyli niepewności warunków prowadzenia działalności gospodarczej przedsiębiorcy mogą przenosić swój biznes
na inne obszary. Mówiąc o stabilizacji warunków dla przedsiębiorców, ważne jest
również, aby nie zmieniały się preferencje finansowe, a to wymaga oszacowania
kosztów realizacji strategii. Dlatego dla organów samorządowych tak istotne jest
skoordynowanie decyzji mających na celu wspieranie rozwoju z decyzjami inwestycyjnymi. Równie ważne jest zapewnienie jawności poczynań i uchwał podejmowanych przez władzę lokalną oraz wyraźne zdefiniowanie kompetencji instytucji samorządowych. Kwestie te były krytycznie oceniane przez respondentów.
Nie bez znaczenia jest również doskonalenie struktur samorządowych odpowiedzialnych za wdrażanie polityki rozwoju lokalnego.
Bardzo ważne jest tworzenie struktur organizacyjnych rozwoju lokalnego,
w obszarze których prowadzona byłaby kompleksowa obsługa podmiotów. W jej
ramach koniecznie trzeba stworzyć odpowiednie wsparcie w formie doradztwa
w zakresie korzystania z różnych źródeł finansowania. Pomoc ta jest szczególnie
potrzebna przy opracowywaniu wniosków umożliwiających realizację przedsię-
259
wzięć w ramach programów operacyjnych. Wymaga to powołania odpowiednich
instytucji w powiecie i w gminach, które świadczyłyby pomoc we wskazanych
obszarach. Jakkolwiek tego typu instytucje w niektórych gminach już są, to jakość ich usług nie odpowiada potrzebom wielu podmiotów.
Władza lokalna powinna inicjować przedsięwzięcia prowadzące do wzrostu
poziomu edukacji tak lokalnych przedsiębiorców, jak i zasobów pracy. Wiedza
i posiadane przez pracodawców informacje mogą stymulować ich aktywność gospodarczą. Wymaga to odpowiedniego zarządzania wiedzą nie tylko na szczeblu
przedsiębiorstwa, ale i gminy. Wiedza i informacje są ważnymi elementami kapitału intelektualnego, który jest źródłem przewagi konkurencyjnej podmiotów gospodarczych i obszarów ich funkcjonowania czyli powiatów i gmin.
Działania samorządu terytorialnego powinny prowadzić również do osiągnięcia większej spójności miedzy systemem edukacji a potrzebami kwalifikacyjnozawodowymi lokalnego biznesu. Wymaga to reaktywowania szkół zawodowych
i utworzenia w nich odpowiednich kierunków kształcenia. Do tego celu konieczna
jest stała współpraca organów gminy z przedsiębiorstwami, której efektem byłaby
diagnoza popytu na pracę. Szkolne formy kształcenia byłyby wspierane i uzupełniane edukacją pozaszkolną, której inicjatorem mógłby być powiatowy urząd
pracy. Pojawia się tu jednak konieczność rzetelnego rozpoznania wymagań kwalifikacyjno-zawodowych pracodawców i organizowania kursów opartych na programach, w których znaczny udział stanowiłyby zajęcia praktyczne. Pracodawcy
mogliby bezpośrednio uczestniczyć w opracowywaniu programów szkoleniowych lub ich rola mogłaby być ograniczona do opiniowania treści kształcenia.
Informacje na temat organizowanych szkoleń muszą być upowszechniane, powinny docierać do różnych podmiotów tworzących lokalny biznes.
W dalszym ciągu należy rozwijać współpracę z powiatowym urzędem pracy.
Powinna ona być podejmowana tak przez organy gminne, jak i przedsiębiorców.
Dotychczasowe kontakty wymienionych aktorów rynku pracy się sprawdziły.
Urząd pracy jest jedynym w powiecie szydłowieckim podmiotem czynnie wpierającym aktywność gospodarczą i proces tworzenia miejsc pracy. Ze wsparcia tego
korzystają obok podmiotów gospodarczych również organy gminy. Urząd nie
działa w sposób doskonały, ale z pomocą przedsiębiorstw jakość usług mogłaby
się poprawić, co oznaczałoby dostosowanie jej struktury do faktycznych potrzeb
lokalnego rynku pracy.
Lokalni przedsiębiorcy wymagają wsparcia w obszarze działalności szkoleniowej, doradczej i informacyjnej pozwalającej, dzięki utrzymywaniu stałych
relacji między lokalnym biznesem a organami samorządu, na badanie ich problemów i potrzeb oraz możliwości współpracy. Badania przeprowadzone w ramach
projektu ujawniły, że relacje między przedsiębiorstwami i władzą lokalną w wielu
przypadkach wymagają zmian prowadzących do usprawnienia przepływu informacji, realizacji zasady partnerstwa i współdziałania oraz kreowania przez władze
samorządowe czytelnej polityki mającej na celu wsparcie sektora lokalnych
przedsiębiorstw i inicjatyw podejmowanych przez jego przedstawicieli.
260
Szanse takie daje możliwość zawierania partnerstw lokalnych, które służyłyby
identyfikacji problemów i ich rozwiązywaniu na obszarze powiatu, a może i województwa. Problemy rozwoju lokalnego i rynku pracy są zbyt złożone i żadna
instytucja nie jest w stanie ich samodzielnie rozwiązać. Potrzebna jest koordynacja pracy wielu instytucji reprezentujących różne środowiska. Można w tym
przypadku korzystać już ze sprawdzonych rozwiązań, które stosowano w województwie mazowieckim, a nawet w 2004 r. w powiecie szydłowieckim. Powrót
do wdrażania idei partnerstwa jest uzasadniony i wymaga rozpropagowania w
różnych środowiskach. Nie chodzi tu tylko o partnerstwa biznesowe, ale o ich
tworzenie w różnych obszarach, w tym rynku pracy.
Rozdział X
POWIAT ŻUROMIŃSKI
Powiat żuromiński położony jest w podregionie ciechanowsko-płockim województwa mazowieckiego, w północno-zachodniej części. Zajmuje obszar o powierzchni ok. 807 km2, co stanowi 2,3% powierzchni regionu (21 miejsce w województwie). Na obszarze tym w 2010 r. zamieszkiwało ponad 39 tys. mieszkańców,
tj. ok. 0,8% ludności województwa (GUS 2010). Większość stanowiły kobiety
(52,2%). Powiat charakteryzował się bardzo niewielką gęstością zaludnienia (49
osób na 1 km2) oraz niską urbanizacją, ponieważ niespełna połowę ludności stanowili mieszkańcy miast.
W końcu sierpnia 2010 r. w badanym powiecie zarejestrowanych było 3,4 tys.
bezrobotnych. Spośród nich 51,2% stanowiły kobiety (1773 osoby). Stopa bezrobocia w końcu marca 2010 r. kształtowała się na poziomie 22,7% i od grudnia
2008 r. cały czas miała tendencję wzrostową.
1. Pracodawcy
Podmioty gospodarcze z powiatu żuromińskiego prowadziły głównie działalność o zasięgu lokalnym. Udział przychodów z tego tytułu był bardzo zróżnicowany, ponieważ kształtował się w przedziale od 30% do 100%. Tylko pojedyncze
firmy eksportowały swoje produkty lub usługi, przy tym udział przychodów
z eksportu był raczej niewielki. Było to powodem niewielkiego znaczenia kryzysu
światowego dla osiąganych przez przedsiębiorstwa z powiatu żuromińskiego wyników ekonomicznych.
Podmioty zlokalizowane w powiecie żuromińskim często podejmowały działalność inwestycyjną. Głównym źródłem jej finansowania były środki własne,
dość często kredyty, a w mniejszym stopniu leasing oraz środki pozyskiwane na
rynku papierów wartościowych (akcje). Na podkreślenie zasługuje fakt, że w ogóle nie korzystano z funduszy unijnych, chociaż w większości twierdzono, że nie
wystąpiły dotychczas żadne trudności w dostępie do tego rodzaju zewnętrznych
262
źródeł finansowania. Również w ciągu najbliższego roku mniej więcej połowa
respondentów zamierzała podjąć działania zmierzające do rozwinięcia swoich firm.
Jako przejaw takich działań podejmowano przede wszystkim wprowadzanie nowych
produktów oraz osiąganie większego udziału w rynku. Oczekiwane w związku z tym
zwiększenie przychodów będzie jednak – zdaniem badanych – niewielkie i wystąpi tylko w nielicznych podmiotach gospodarczych.
W związku z rozwojem firm przedsiębiorcy spodziewają się wzrostu zatrudnienia. Nie będzie on jednak duży, ponieważ zgodnie z deklaracjami liczba zatrudnionych pracowników może się zwiększyć tylko o 2–3 osoby. Generalnie
natomiast wzrost zatrudnienia w firmach powiatu żuromińskiego będzie najczęściej skutkiem wzrostu popytu krajowego na dobra i usługi, rozbudowy firmy,
a rzadziej – wzrostu popytu zagranicznego na dobra i usługi oraz koniecznością
uzupełnienia liczby pracowników ze względu na płynność kadr. Poszukiwanymi
pracownikami będą przede wszystkim specjaliści oraz w zdecydowanie mniejszym stopniu – kadra kierownicza i pracownicy na stanowiska nierobotnicze.
Skala przewidywanego wzrostu zatrudnienia w firmach powiatu żuromińskiego wydaje się porównywalna do dotychczas obserwowanej na tym obszarze.
Uczestniczący w wywiadach kwestionariuszowych pracodawcy w większości
zadeklarowali utworzenie co najmniej jednego miejsca pracy w ostatnim czasie.
Wskazali również na to, że wzrost zatrudnienia obserwowany był przede wszystkim w małych firmach, ale właśnie takie głównie działają na tym terenie.
Powody niewielkiej skali dotychczasowego wzrostu zatrudnienia w podmiotach zlokalizowanych w powiecie żuromińskim są zróżnicowane, jednak wynikają
z przesłanek obserwowanych również na innych lokalnych rynkach pracy. W szczególności mają związek z niedostosowaniem struktury kształcenia do oferowanych
przez przedsiębiorców miejsc pracy, jak również z nieodpowiadających ich oczekiwaniom kwalifikacji i doświadczenia praktycznego. Jak wynika z badań, mniej
więcej połowa pracodawców z podmiotów działających w powiecie żuromińskim
poszukiwała pracowników na przestrzeni ostatnich 12 miesięcy. Znaczna ich
liczba miała trudności ze znalezieniem odpowiednich osób. Przyczyny tego były
związane głownie z brakiem umiejętności kandydatów do pracy adekwatnych do
wymagań na określonych stanowiskach pracy. Poza tym dla żuromińskich przedsiębiorców istotnymi czynnikiem był brak doświadczenia w zakresie niezbędnym
w firmie, a także złe nastawienie do pracy przyszłych pracowników. Często badani przedsiębiorcy narzekali na niechęć przyjmowanych pracowników do pracy, co
może być związane z pracą w „szarej strefie” lub zbyt wysokimi zasiłkami. Dotyczyło to w takim samym stopniu tych kandydatów do pracy, którzy trafiali do
firm z urzędów pracy, jak również zatrudnianych na podstawie samodzielnie
przeprowadzanego naboru. Z tych powodów potencjalni pracownicy byli oceniani
przez respondentów bardzo nisko. Dotyczyło to również tych zarejestrowanych
bezrobotnych, którzy legitymowali się wykształceniem wyższym. Poza tym pracodawcy, jako barierę zwiększania zatrudnienia, traktowali konieczność przyuczenia pracownika, który w razie niespełnienia jego oczekiwań płacowych odchodzi i zakłada własną działalność gospodarczą. Takie postępowanie bardzo
Powiat żuromiński
263
pozytywnie oceniali samorządowcy. Przedsiębiorcy natomiast uważali, że jest to
wykorzystywanie ich skłonności do kształcenia pracowników i przerzucanie na
nich kosztów związanych z poprawą sytuacji na rynku pracy i konkurencyjności
osób poszukujących zatrudnienia. Pełnowartościowy, wyszkolony pracownik powinien – ich zdaniem – realizować zadania w ich firmie. Dlatego też często wskazywali na istotne znaczenie rotacji pracowników jako czynnika ograniczającego
możliwości rozwoju przedsiębiorstwa.
Żuromińscy pracodawcy równie nisko oceniali umiejętności, jakimi dysponowali absolwenci, starający się o pracę w ich firmach. Niejednokrotnie uznawali
je za nie adekwatne do stawianych przez kandydatów do pracy wymagań płacowych. Młodzi pracownicy mają najczęściej dostateczne przygotowanie teoretyczne, ale nie mają praktyki w zawodzie. Wszyscy badani postulowali zatem zmianę
systemu kształcenia, który powinien zawierać więcej zajęć praktycznych, być
podporządkowany zapotrzebowaniu pracodawców. Były to jednak uwagi o charakterze generalnym, ponieważ lokalny system kształcenia pracodawcy oceniali
raczej pozytywnie, przede wszystkim ze względu na wysoką jakość kształcenia
w poszczególnych placówkach edukacyjnych.
Bardzo krytycznie oceniali pracodawcy spójność struktury wszystkich poziomów kształcenia z ich preferencjami. Na poziomie wyższym z jednej strony zauważyli brak specjalistów w dziedzinach, które reprezentowali, a z drugiej – mnożenie kierunków kształcenia nieprzydatnych z ich punktu widzenia. Takie same
uwagi dotyczyły wykształcenia średniego i zasadniczego zawodowego. Szczególnie w tym ostatnim przypadku pracodawcy wskazywali na niedopasowanie do
potrzeb. Uważali ponadto, że różnice w poziomie oferowanych płac między powiatem żuromińskim i dużymi miastami są na tyle duże, że młodzi ludzie wyjeżdżają z tego terenu, często nawet poza granice kraju.
Jednocześnie pracodawcy z terenu powiatu żuromińskiego wypowiadali się
bardzo pozytywnie o umiejętnościach zawodowych swoich pracowników. Z ocen
wynika, że co najmniej połowa z nich posiada umiejętności zawodowe na poziomie odpowiadającym zadaniom wykonywanym na zajmowanych stanowiskach
pracy. Pracodawcy uczestniczący w zogniskowanych wywiadach grupowych
wskazywali również na to, że są to osoby związane się z firmą na dobre i na złe.
Dlatego też w przypadku wystąpienia zapotrzebowania na pracowników o wysokich kwalifikacjach będą oni przede wszystkim szkolić już zatrudnionych, a nie
starać się pozyskać nowych pracowników, posiadających odpowiednie kwalifikacje. Badani również w zdecydowanej większości z tych powodów nie zamierzali
w ogóle zwalniać swoich pracowników. Sporadycznie tylko zdarzały się przypadki zwolnień dyscyplinarnych.
Odnosząc się do kwestii uwarunkowań makroekonomicznych wspierających
aktywność ekonomiczną podmiotów oraz skłonność do tworzenia miejsc pracy,
badani uznali, że przepisy prawa to masa niepotrzebnych dokumentów, których
nie są w stanie zrozumieć. Podstawową przyczyną tej sytuacji jest – ich zdaniem
– nadmierna częstotliwość wprowadzanych zmian. Z krytyką spotkało się nakładanie na nich dodatkowych obowiązków, np. wypełniania dokumentów, przed-
264
stawiania certyfikatów, prowadzenia dokumentacji i kart urlopowych. Zwracali
też uwagę na konieczność ścisłego przestrzegania coraz bardziej restrykcyjnego
prawa, co i tak nie gwarantuje pozytywnej weryfikacji w przypadku jakiejkolwiek
kontroli. Dlatego też najchętniej zaakceptowaliby powrót do pierwszej ustawy
o działalności gospodarczej, która była dla nich znacznie prostsza w odbiorze.
W ocenie zwracali również uwagę na biurokrację, niekompetencję, a czasami
wręcz arogancję osób załatwiających ich sprawy.
Żuromińscy pracodawcy wskazali również na istotne trudności wiążące się
z rozpoczynaniem działalności gospodarczej. Wprawdzie wprowadzone zmiany,
umożliwiające załatwienie wszystkich formalności w jednym „okienku” ocenili
pozytywnie, ale podkreślili jednoczesne wydłużenie się czasu ich załatwiania.
Podobne uciążliwości wiązały się, ich zdaniem, z wypełnianiem dokumentów
rachunkowych. W przypadku braku możliwości zatrudnienia wykwalifikowanego
księgowego, nawet pomoc biur rachunkowych nie daje gwarancji spełnienia
wszystkich wymogów regulowanych prawem. Jest to problem, którego nie rozwiązuje dostęp do informacji z Internetu, ponieważ zapoznawanie się z nimi jest
dość czasochłonne. Podobne kwestie znalazły odzwierciedlenie w wypowiedziach
badanych odnoszących się do systemu podatkowego. Respondenci uważali, że jest
on za bardzo skomplikowany, wręcz wymuszający na nich korzystanie z usług biur
rachunkowych. Poza tym pracodawcy uznali, że w Polsce podatki są za wysokie,
chociaż nieuciążliwe, niezależnie od tego, z jaką formą opodatkowania się to wiąże. Zwracano jednak uwagę na biurokrację związaną z rozliczaniem podatku
VAT, jak również na zależność między wysokością podatków i skalą szarej strefy.
Badani wskazywali na jednoznaczne powiązanie wysokości podatków z możliwościami rozwoju firmy oraz poziomem zatrudnienia w niej występującym. W związku
z tym – niezbędne są zdaniem respondentów – zmiany w podatkach, które jednak
w większości przypadków nie powinny polegać na ich obniżeniu. Korzystniejsze
też byłoby wprowadzenie podatku liniowego przy niezmienionym okresie rozliczeń. Ponadto podatki powinny być zróżnicowane ze względu na sezonowość
prowadzonej działalności gospodarczej. Niezbędne jest też obniżenie akcyzy.
Równocześnie na swoim obszarze badani nie podejmowali żadnych starań o umorzenie podatków lub ich obniżenie, uzasadniając to zbyt skomplikowanymi procedurami, a niejednokrotnie zbędną stratą czasu.
Najbardziej uciążliwa regulacja, wynikająca z prawa pracy wiąże się, zdaniem
pracodawców, z rozliczaniem czasu pracy. Respondentom chodziło przy tym
głównie o rozliczanie nadgodzin oraz okres, w którym pracownik może w pełni
wywiązać się z przewidzianej liczby przepracowanych godzin. Szczególnie w tym
ostatnim przypadku postulowali konieczność wydłużenia okresu rozliczeniowego. Brak innych wymienianych trudności, związanych ze stosowaniem w praktyce gospodarczej prawa pracy był związany przede wszystkim z tym, że na terenie powiatu żuromińskiego działają głównie mniejsze podmioty gospodarcze,
w których np. sprawy dotyczące okresu wypowiedzenia czy odpraw nie mają
zasadniczego znaczenia. Nie występują również zwolnienia grupowe. Poza tym,
zgodnie z opiniami badanych, pewne procedury wynikające z ustaleń kodeksu
Powiat żuromiński
265
pracy muszą być stosowane, ponieważ pracownicy muszą mieć również jakieś
zabezpieczenie.
Badani pracodawcy w ogóle nie wiedzieli nic na temat elastycznych form zatrudnienia. Kojarzyli je głównie z elastycznym (jak określali − ruchomym) czasem pracy, czyli wydłużaniem go w przypadku spiętrzenia realizowanych zadań,
a ograniczaniem wówczas, gdy występowały przestoje.
W obszarze wynagrodzeń badani pracodawcy zwrócili uwagę na odwrotną zależność między ich wysokością a wielkością zatrudnienia. Równie często byli
zdania, że poziom płac jest za niski. Nie mieli jednak przekonania, że ich obniżenie pozytywnie wpłynęłoby na wzrost zatrudnienia, ponieważ decydujące znaczenie ma w tym przypadku poziom obciążeń pracodawców. Jednocześnie, odnosząc
się do kwestii płacy minimalnej, pracodawcy uznali w większości, że jej wysokość nie powinna być ustalana przez państwo oraz że jest ona zbyt niska, przy
tym dalsze jej obniżanie i tak nie spowodowałoby wzrostu zatrudnienia w ich
firmach, a przyniosłoby bardzo duże obniżenie poziomu życia ludzi. Pracodawcy
byli również przeciwni zbyt dużemu zróżnicowaniu płac.
Przedsiębiorcy z terenu powiatu żuromińskiego w ogóle nie zatrudniali osób
niepełnosprawnych, co uzasadniali przede wszystkim charakterem reprezentowanej przez siebie branży. Nie chcieli w związku z tym zajmować stanowiska w
sprawach regulacji prawnych, które dotyczą tej kwestii.
Wśród reprezentantów żuromińskich firm występowały bardzo zróżnicowane
opinie o działaniach samorządu terytorialnego wspierających przedsiębiorczość.
Za zaletę uznano przede wszystkim sformułowanie przez władze lokalne strategii
rozwoju powiatu i konsekwentne realizowanie zawartych w niej koncepcji. Akceptując działania samorządu, pracodawcy zwracali uwagę na odpowiedni poziom
podatków i opłat lokalnych oraz administracyjną łatwość ich opłacania. Pracodawcy nie kwestionowali również poglądu przedstawicieli władz lokalnych na
temat istotnego znaczenia dla rozwoju społeczno-gospodarczego powiatu żuromińskiego systemu ulg i zwolnień podatkowych oraz opłat. Wskazywano jednak
na konieczność stosowania tego instrumentu w odniesieniu do firm nowych, ponieważ wówczas możliwe jest negocjowanie warunków z osobami odpowiedzialnymi za kształtowanie wysokości podatków i opłat lokalnych. Tylko w jednej
firmie korzystano z ulg związanych z kształceniem uczniów.
Zdecydowanie dłuższa była lista zastrzeżeń do działań samorządu lokalnego.
Dotyczyły one głównie zbyt lakonicznego informowania pracodawców o założeniach planu zagospodarowania przestrzennego. Pracodawcy uznali ponadto, że
samo opracowanie strategii bez dodatkowych działań ułatwiających na przykład
procedury przetargowe nie jest dla nich przykładem wsparcia przedsiębiorczości
przez samorząd lokalny. Świadomość posiadania strategii przez gminę czy powiat
nie wystarcza do korzystania np. z funduszy unijnych. Główną przeszkodą są zbyt
skomplikowane procedury, jak również brak szczegółowej informacji na ten temat. Z badań wynika, że pracodawcy nie wiedzieli o funduszach doręczeniowo-pożyczkowych. Wiedza o tym instrumencie byłaby zapewne przydatna, ponieważ często przedsiębiorcom brakuje środków na rozwój lub modernizację firmy
266
i mogliby skorzystać z tej formy pomocy. Z wypowiedzi respondentów wynika
również, że w powiecie żuromińskim nie ma inkubatorów przedsiębiorczości,
chociaż funkcjonują w innych powiatach województwa. Ankietowani uznali, że
tego rodzaju działanie ma sens w szczególności w odniesieniu do rozpoczynających działalność gospodarczą, chociaż może być również przydatne przedsiębiorcom, którzy zmieniają profil firmy.
Przedsiębiorcy prawie w ogóle nie słyszeli o możliwości przekazywania przez
samorząd lokalny terenów uzbrojonych pod działalność gospodarczą. Osoby, które o tym wiedziały, skarżyły się na opieszałość urzędników i bardzo wysoką cenę
gruntów. Podkreślali jednak znaczenie tego czynnika dla rozwoju przedsiębiorczości w badanym powiecie. Ich zainteresowanie skupiło się jednak na tworzeniu
stref przemysłowych, ponieważ uważali, że mogłoby to zwiększyć skalę popytu
na produkowane przez nich towary lub świadczone usługi. Podkreślali także znaczenie tworzenia takich stref dla nawiązywania kontaktów z innymi firmami (wymiana doświadczeń).
Badani pracodawcy w ogóle nie zaobserwowali działań o charakterze doradczym realizowanych przez samorządy lokalne. Wskazali tylko na możliwość skorzystania ze szkoleń prowadzonych przez urzędy pracy dla rozpoczynających
działalność gospodarczą. Wykazywali również bardzo duże zainteresowanie taką
formą pomocy. Podobnie oceniano przepływ informacji. Pracodawcy nie dostrzegli
tego typu działań, co miało − ich zdaniem − bezpośredni związek z brakiem rozeznania władz lokalnych w oczekiwaniach pracodawców. Chcieliby zmienić tę sytuację i otrzymywać rzetelne informacje do wykorzystania w prowadzeniu biznesu.
Przedsiębiorcy nie znali korzyści związanych z tworzeniem partnerstw lokalnych. W większości nigdy nie słyszeli o partnerstwach lokalnych i nie wiedzieli,
na czym one polegają, jakie instytucje je tworzą oraz czy działają one na ich terenie. Tylko nieliczni uznali zasadność utworzenia takiego partnerstwa jako formy
wsparcia przedsiębiorczości. Większość przede wszystkim zgłaszała obawy związane z tworzeniem partnerstw. Nie wymienili oni żadnych instytucji otoczenia
biznesu, który pomagałyby im w codziennym realizowaniu zadań, wynikających
z funkcjonowania firmy. Posiadali jednak wiedzę w tej dziedzinie, ponieważ
w ich deklaracjach pojawiły się podstawowe formy organizacyjne otoczenia biznesowego (stowarzyszenia, fundacje wspierające przedsiębiorczość, agencje rozwoju regionalnego oraz ośrodki szkoleniowo doradcze i banki). Nigdy nie zwracano się o pomoc do takich instytucji. Sporadycznie tylko korzystano z usług
ośrodków szkoleniowo-doradczych, a nieco częściej − banków. Jeden z uczestników zogniskowanych wywiadów grupowych wspomniał również o Izbie Rzemieślniczej. Dlatego też ocena sposobu działania wspomnianych instytucji była
różnorodna, zarówno bardzo pozytywna, jak i negatywna. Równocześnie respondenci dostrzegali pilną potrzebę rozbudowania instytucji otoczenia biznesu,
świadczących głównie usługi szkoleniowo-doradcze i pomagających w dostępie
do zewnętrznych źródeł finansowania.
W wywiadach kwestionariuszowych pojawił się jeszcze jeden problem, umożliwiający ocenę możliwości aktywizacji ekonomicznej badanego obszaru. Był
Powiat żuromiński
267
związany z poziomem rozwoju infrastruktury na obszarze powiatu, pod kątem
działalności firmy. Jako ważne jej elementy respondenci wskazali: odpowiednią
do ich oczekiwań sieć dróg lokalnych, sieć teleinformatyczną zapewniającą dostęp do telefonu stacjonarnego, komórkowego i Internetu. Uznali przy tym, że
sieć dróg lokalnych jest słabo bądź źle rozwinięta, ale ich jakość oceniano pozytywnie. To samo dotyczyło sieci teleinformatycznej. Pozytywne opinie częściej
dotyczyły dostępności do telefonu komórkowego. Zdaniem badanych, niezbędne
jest jednak bieżące monitorowanie tej sytuacji. W szczególności ciągłej modernizacji wymagała sieć dróg, ale respondenci nie byli zdecydowani co do jej kierunków. Za ważne uznano w takim samym stopniu remonty dróg, jak budowę parkingów. Zdaniem pracodawców, niewystarczający jest dostęp do Internetu, który
znacznie ułatwia prowadzenie działalności gospodarczej. Obecnie korzystanie
z niego jest możliwe jedynie w większych miejscowościach, a nie na wsiach,
gdzie zlokalizowane są firmy.
Uwzględniając wyrażane opinie można z dużą pewnością stwierdzić, że żuromińscy pracodawcy w większości mają złe zdanie o działaniach prowadzonych
przez samorząd lokalny powiatu. Zgoła odmienny pogląd przedstawiciele władz
lokalnych, którzy swoje działania oceniali z reguły jako wystarczające i odpowiadające warunkom, w jakich pracują.
Mimo zaobserwowanej różnicy zdań między żuromińskimi pracodawcami
i samorządowcami ci pierwsi często korzystali z pomocy przede wszystkim Powiatowego Urzędu Pracy. Częstotliwość takich kontaktów nie była jednak większa niż raz na kwartał i dotyczyła głównie realizacji zgłoszonych przez przedsiębiorców ofert pracy. Tak rzadkie korzystanie z usług wyspecjalizowanych
instytucji rynku pracy było konsekwencją przede wszystkim samodzielnego poszukiwania pracowników, jak również braku rzetelnych informacji o prowadzonej
przez tę instytucję akcji szkoleniowej. W związku z tym nisko była też oceniana
formułowana przez nią oferta szkoleniowa. Pracodawcy uważali, że podstawową
przyczyną jest w tym przypadku brak konsultacji umożliwiających rozpoznanie
ich oczekiwań. W nieodpowiedni sposób były również realizowane działania
umożliwiające wypełnienie wakatów w ich firmach (brak zainteresowania specyficznymi formami działalności gospodarczej, brak chęci do pracy osób jej poszukujących). W kontaktach PUP dotyczących pośrednictwa pracy uczestnicy wywiadów kwestionariuszowych z powiatu żuromińskiego nie napotykali na żadne
trudności, co skutkowało oceną dobrą tej działalności. Sporadycznie zdarzały się
wypowiedzi negatywne, np. o ograniczonej chęci pracowników urzędu do organizowania spotkań z bezrobotnymi tak, aby pracodawca mógł wybrać kogoś z grupy o określonych cechach kwalifikacyjno-zawodowych.
Respondenci korzystali również z instrumentów rynku pracy. Były to głównie
staże i przygotowanie zawodowe w miejscu pracy. Znacznie rzadziej korzystano
z refundacji na utworzenie nowego miejsca pracy. Dotyczyło to głównie powiększenia liczby stanowisk pracy, a nie wiązało się z nową inwestycją. Współpraca
w tym zakresie była oceniona jako dobra, chociaż przedsiębiorcy negatywnie wypowiadali się na temat możliwości skorzystania z tego instrumentu, ponieważ
zbyt ograniczona jest pula pieniędzy, którymi dysponują urzędy pracy. Zwracali
268
przy tym uwagę na nieodpowiednie w tej dziedzinie regulacje prawne. Podobnie
z dezaprobatą mówiono o stażach, które – zdaniem pracodawców – nie powodują
stabilizacji załogi. Taka sytuacja wynika jednak z nieprawidłowego pojmowania
funkcji tego instrumentu. Staże mogą bowiem służyć długookresowej aktywizacji
zawodowej osób poszukujących pracy, ale po okresie dofinansowania, które ponoszone jest przez urzędy pracy, konieczne jest całkowite finansowanie kosztów
pracy przez pracodawcę, czyli zatrudnienie pracownika. Jak wynika z deklaracji
pracodawców, traktują oni staże głównie jako okresowe wspomaganie aktywności
zawodowej bezrobotnych, a nie instrument służący wspieraniu permanentnej aktywności zawodowej zasobów pracy. Można zatem uznać, że pracodawcy korzystają z tej formy pomocy wówczas, gdy nie mogą znaleźć odpowiedniego pracownika, a działania firmy wymagają pełnej obsady kadrowej.
Mimo pozytywnej oceny, przedsiębiorcy wskazali na konieczność udoskonalenia pracy urzędu. Ich zdaniem przede wszystkim trzeba dostosować oferty szkoleń do potrzeb pracodawców, uprościć procedury w ramach świadczonych usług
szkoleniowych, zwiększyć skuteczność podejmowanych działań w ramach akcji
szkoleniowej, upowszechnić informację o działaniach w zakresie organizowania
szkoleń i ogólnie o rynku pracy, systematycznie diagnozować potrzeby kwalifikacyjno-zawodowe na lokalnym rynku pracy i w przedsiębiorstwach oraz nawiązywać i utrzymywać ścisłą współpracę z zakładami pracy. Najbardziej uciążliwa
była jednak biurokracja, która utrudniała zarówno działalność edukacyjną, jak i tworzenie nowych stanowisk pracy. Barierą były również zasady wykorzystania
środków z pożyczek ograniczając możliwości ich wykorzystania. W celu zwiększenia skłonności do tworzenia miejsc pracy, pracodawcy postulowali konieczność przeprowadzania przez urzędy pracy wstępnej weryfikacji poszukujących
pracy. Brak takich kompetencji może skutkować tym, że przedsiębiorca przez
długi czas musi zatrudniać pracownika, który nie odpowiada jego wymaganiom.
Ma to związek z niechęcią do pracy i nieodpowiedzialnością niektórych osób,
kierowanych przez urzędy pracy. Pierwsza kontrola polegałaby przede wszystkim
na badaniu cech psychofizycznych bezrobotnych, chociaż niewątpliwie najważniejsze byłoby rzetelne sprawdzanie posiadanych przez starającego się o pracę
kwalifikacji, a głównie umiejętności językowych. W sporadycznych przypadkach
pojawiały się krańcowo przeciwstawne wypowiedzi, które z jednej strony wskazywały na konieczność przerzucenia części odpowiedzialności spoczywającej na
przedsiębiorcach na urzędników, z drugiej – cedujące decydowanie o jakości pracowników wyłącznie na pracodawców.
2. Samorządowcy
Uczestniczący w zogniskowanych wywiadach grupowych samorządowcy
przekonani byli że w odpowiedni sposób realizowane jest przez nich wsparcie dla
podmiotów gospodarczych. Wszyscy podkreślili wagę opracowanej dla gmin
strategii, która ma kluczowe znaczenie dla pozyskiwania środków finansowych
i bardzo często jest pomocna w otrzymywaniu dotacji i startowaniu w konkursach
Powiat żuromiński
269
UE. Jeśli inwestycja ma szansę na finansowanie z funduszy unijnych, zostaje ujęta w strategii, jako priorytet. Poza tym ci sami badani byli zdania, że nie muszą
udzielać żadnego wsparcia w dostępie do środków pomocowych, ponieważ to
przedsiębiorcy powinni mieć w tej dziedzinie najlepszą orientację. Tym niemniej
samorządy podejmują działania w celu znowelizowania strategii pod kątem pojawiających się potrzeb. Jednocześnie opracowana strategia – zdaniem uczestników
wywiadu – nie wpływa bezpośrednio na tworzenie miejsc pracy czy rozwój gospodarczy powiatu. Wspomaganie aktywności gospodarczej natomiast najczęściej
odbywa się za pomocą ogłaszanych konkursów na najlepszego przedsiębiorcę.
Przedstawiciele samorządów terytorialnych byli również zdania, że istotną rolę we wspieraniu przedsiębiorczości odgrywa określony na obszarze powiatu system podatków i opłat lokalnych. Ich poziom zazwyczaj ustalany jest na najniższym poziomie. Jednak nieprzekazywanie przedsiębiorcom informacji w tej
dziedzinie powoduje, że mogą oni nie zdawać sobie sprawy z takich działań
władz lokalnych, chociaż – w opiniach badanych – wymagają one akceptacji społecznej. Podobnie odniesiono się do kwestii opłat lokalnych. Z uwagi na to, że
w powiecie żuromińskim w większości działają mniejsze podmioty gospodarcze,
nie znajdują zastosowania w szerokim zakresie ulgi i zwolnienia podatkowe. Samorządowcy uznali wprost, że nie ma takich możliwości. Dlatego są one stosowane sporadycznie i raczej nie wspomagają aktywności zawodowej, a ukierunkowane są na zmianę wizerunku. Mimo to system ulg i zwolnień postrzegany jest
jako realne narzędzie w rękach samorządów lokalnych, chociaż same podatki
i opłaty – zdaniem badanych – nie stanowią bariery ani dla wzrostu aktywności
ekonomicznej, ani dla zatrudnienia.
Władze samorządowe z terenu powiatu żuromińskiego w ogóle nie stosowały
innych form wsparcia dla podmiotów gospodarczych. Nie tworzyli funduszy doręczeniowo-pożyczkowych, głównie ze względu na brak środków własnych oraz
niewielką znajomość tego instrumentu, a także z obawy przed obciążaniem samorządów kolejnymi kredytami. Nie mieli przy tym pewności, że taka inicjatywa
„wypali”, ponieważ zamierzenia pracodawców mają charakter nie do końca pewny. W tym kontekście bardzo pozytywnie ocenili dostępność do środków bankowych. W powiecie żuromińskim nie podjęto również działań mających na celu
utworzenie inkubatorów przedsiębiorczości. Samorządowcy w ogóle w tej kwestii
nie podjęli dyskusji.
Samorządowcy zgłaszali także trudności związane z przekazywaniem terenów
uzbrojonych pod działalność gospodarczą. Wytłumaczeniem dla nich było w tym
przypadku występowanie na obszarach powiatu niewielkiej populacji mieszkańców
oraz w większości przypadków terenów prywatnych. Wszyscy badani potwierdzili
naniesienie stosownych zapisów w ich planach zagospodarowania przestrzennego,
tym niemniej dotyczyło to przedsięwzięć o niewielkiej skali (elektrownia wiatrowa, kopalnia surowców mineralnych). W przypadku lokalizowania większych
podmiotów barierą był również deklarowany brak sieci gazowej. Jednak wydaje
się, że w tym obszarze pracownicy samorządów lokalnych są bardzo chętni do
współpracy z przedsiębiorcami i nowymi inwestorami.
270
Obawy pracowników samorządów dotyczą również charakteru działalności,
jaka mogłaby zostać zlokalizowana na podległym im obszarze. Problemem może
się okazać jej wpływ na środowisko czy niechęć społeczności lokalnej. Szczególnie często wskazywali oni na znaczenie programu „Natura 2000”, który ogranicza
lokalizowane nowych podmiotów gospodarczych (obszary chronionych krajobrazów, „ptasia” dyrektywa), a równocześnie został im narzucony bez przeprowadzenia konsultacji. Ponadto utrudnieniem dla lokalizacji nowej działalności gospodarczej są protesty mieszkańców. Utworzenie strefy przemysłowej – zdaniem
samorządowców – ma sens wówczas, gdy na terenie powiatu funkcjonują przedsiębiorstwa, które już korzystałyby z niej w początkowym etapie jej tworzenia.
Tym niemniej żuromińscy samorządowcy uczestniczący w badaniach wskazywali
na planowanie na tym obszarze stref przemysłowych. Przeznaczenie odpowiednich obszarów wiąże się jednak zazwyczaj z podjęciem decyzji o powstaniu jakiejś inwestycji. Na terenie badanego powiatu podejmuje się starania mające na
celu określenie takiej lokalizacji, chociaż generalnie nie są one zauważane przez
przedsiębiorców.
Według przedstawicieli władz lokalnych działania polegające na tworzeniu
stref przemysłowych wiążą się z opracowaniem nowych planów zagospodarowania
przestrzennego, które podlegają społecznej akceptacji. Procedury te są skomplikowane i wymagają stworzenia nowych studiów przestrzennych. Dlatego też wspomaganie aktywności ekonomicznej na tym obszarze nie może być natychmiastowe
i przedłuża się w czasie. Realną barierą jest także brak wiedzy na temat działalności
takich stref i nieświadomość rzędu wielkości niezbędnych inwestycji oraz ewentualnych korzyści. Pracownicy samorządów ostatecznie uznali, że niezależnie od występujących trudności działanie takie może przełożyć się na autentyczne i skuteczne
wspieranie działalności gospodarczej oraz tworzenie nowych miejsc pracy.
Pomoc przy rozpoczynaniu prowadzenia działalności gospodarczej pracownicy samorządów rozumieli głównie w kategoriach usprawniania procesu zakładania firmy, poprzez przekazywanie informacji ułatwiających optymalne wykorzystanie dostępnych dla przyszłego przedsiębiorcy możliwości. Uznali przy tym, że
osoby, które w zakresie czynności mają prowadzenie spraw związanych z działalnością gospodarczą, są do tego zobligowane i z reguły wykonują swoje zadania
prawidłowo. Pomoc ta jednak przede wszystkim dotyczy spraw formalnych związanych z zakładaniem działalności gospodarczej i nie wykracza poza ten zakres.
Brakuje oddzielnych stanowisk pracy czy wydzielonych miejsc, gdzie rejestrujący
firmę mogliby uzyskać znacznie szersze wsparcie. O konieczności powstania tego
rodzaju komórek, szczególnie na szczeblu powiatu, była przekonana większość
samorządowców, chociaż niezbędne informacje każdy może znaleźć w Internecie.
Poza tym zdaniem samorządowców pomoc przy rozpoczynaniu działalności gospodarczej to temat, który mieści się głównie w obszarze wparcia finansowego,
a na to samorządy nie mają pieniędzy. Zatem taka pomoc może być udzielana
przez Powiatowe Urzędy Pracy. Nie wydaje się jednak ona wystarczająca, ponie-
Powiat żuromiński
271
waż działalność firm trwa rok, czyli okres minimalny po otrzymaniu dotacji,
a następnie są one zamykane. Częściej spotykane są działania zmierzające do
utworzenia nowych stanowisk pracy, jednak w praktyce jest to mało przydatne
i kosztowne.
Przepływ informacji między organami władz lokalnych i przedsiębiorcami
jest w zasadzie niewidoczny, chociaż – zdaniem samorządowców – wynika to
głównie z braku zapotrzebowania przedsiębiorców. Ich obawy co do skuteczności
realizowanego w ten sposób wsparcia wiązały się z narażeniem na bezpośrednią
krytykę samych działań i ich skuteczności, jak też przewidywanej niechęci przedsiębiorców do dzielenia się istotnymi informacjami ze względu na tajemnicę handlową. Pracownicy samorządów nie widzą możliwości bezpośredniego przekazywania informacji przedsiębiorcom. Wolą raczej w formę ulotek czy strony
internetowej. Faktem jest, że informacje o sytuacji przedsiębiorców działających
na terenie gmin czy powiatu pracownicy samorządowi otrzymują z opóźnieniem
– widzą statystyki zatrudnień, słyszą od samych pracodawców lub ich pracowników o tym, co już się wydarzyło. W związku z tym nie wydaje się, by mieli oni
pełne rozeznanie w kondycji przedsiębiorstw działających na terenie ich samorządów. Informacje te dość często – w ich opinii – są im niepotrzebne. Nabierają
znaczenia jedynie wówczas, gdy dzięki współpracy można zorganizować jakieś
działania na rzecz gminy czy powiatu, np. imprezy okolicznościowe, które wymagają sponsorów. Znalazło to zresztą potwierdzenie w wypowiedziach przedsiębiorców, którzy jednak nie byli z tego zadowoleni.
W powiecie żuromińskim, zgodnie z deklaracjami przedstawicieli samorządów lokalnych, funkcjonuje Lokalna Grupa Działania mająca charakter stowarzyszenia. Działa ona w ramach tzw. czwartej osi programów wiejskich, czyli oparta
jest na programie unijnym. Jako jedyna organizacja na tym terenie wspomaga
tworzenie mikropodmiotów oraz stymuluje rozwój lub dywersyfikację działalności rolniczej. Członkami tej grupy są przedstawiciele samorządu terytorialnego,
organizacji pozarządowych i przedsiębiorcy. Mimo niedługiego okresu działania
można w tym przypadku mówić już o pewnego rodzaju ukierunkowaniu (pozyskiwanie energii słonecznej). Formami działania Grupy jest opracowanie wniosków i ogłaszanie własnych konkursów umożliwiających pozyskiwanie funduszy
ze środków unijnych lub z zasobów własnych. W powiecie odbywają się poza
tym spotkania integracyjne pracodawców z branży budowlanej. Mimo wszystko
tego rodzaju prace należałoby określić jako nader ograniczone, chociaż trzeba
uznać, że w badanym powiecie przynajmniej mamy do czynienia z zalążkiem
działań o charakterze wykraczającym poza sformalizowane ramy współpracy. Nie
są one jednak upowszechniane, ponieważ pracodawcy uczestniczący w wywiadach kwestionariuszowych w ogóle nie odnieśli się do tej kwestii. Działania na
rzecz współpracy przedsiębiorców i samorządowców są bardzo trudnym tematem.
Zgodnie z nastawieniem przedstawicieli samorządów i pojmowaniem takiej
współpracy, istnieje cieniutka linia między współdziałaniem, a działaniem „na
korzyść”, ocierającym się o lobbing tak źle odbierany zwłaszcza obecnie. Widoczna przy tym była nieznajomość procedur i formalności zapewniających tego
272
typu działaniom transparentność i pozwalających uniknąć posądzenia o praktyki
nielegalne. Tworzenie partnerstw lokalnych trudnie jest też dlatego, ich organizowanie kojarzy się samorządowcom głównie z zagrożeniem wynikającym ze
zbyt bliskiego związku przedsiębiorców i samorządowców. Zdaniem samorządowców, między porozumieniem i partnerstwem a działaniem na rzecz konkretnych osób trudno przeprowadzić czytelne i bezpieczne rozgraniczenie. Obecnie
pracownicy samorządów nie są w stanie wyobrazić sobie na jakich zasadach Może działać partnerstwo, jak powinno ono funkcjonować, w jaki sposób podejmować decyzje, by uniknąć głównego zagrożenia, jakim jest podejrzenie o korupcję.
Nieznajomość zasad funkcjonowania partnerstw lokalnych mogących wspierać
rozwój aktywności ekonomicznej na danym terenie, również w przypadku wspomagania rozwoju zatrudnienia była oceniana jako obszar działań pozostający poza
zainteresowaniem i wiedzą badanych.
Oceniając poziom rozwoju infrastruktury na obszarze powiatu żuromińskiego,
przedstawiciele samorządów lokalnych w zasadzie potwierdzili opinie przedsiębiorców. Jako dalece niewystarczający uznali jedynie dostęp do Internetu. Samorządowcy byli zdania, że czynnikiem sprzyjającym rozwojowi przedsiębiorczości
jest bliskość dużych miast oraz sprawna sieć kolejowa.
Przedstawiciele samorządów terytorialnych, podobnie jak pracodawcy, wypowiadali się negatywnie o jakości zasobów pracy dostępnych na lokalnym rynku
pracy oraz o skłonności do aktywizacji zawodowej. Nie zmienia tego – ich zdaniem – dostępność różnego rodzaju szkoleń. W szczególności w powiecie żuromińskim brakuje posiadających umiejętności adekwatne do oczekiwań pracodawców blacharzy, murarzy, tynkarzy. Samorządowcy podkreślali występujące na
badanym obszarze prawidłowe postępowanie pracodawców, którzy dość często
zatrudniają pracowników w celu przyuczenia do zawodu. Często stanowi to –
zdaniem samorządowców – przesłankę do założenia przez wyszkolonego pracownika indywidualnej działalności gospodarczej, jednak skłonność do takiego
postępowania ocenili jako niewielką. Wskazali przy tym na możliwość wystąpienia bariery biurokratycznej bardzo utrudniającej zakładanie własnych przedsiębiorstw oraz kosztochłonność, która przy niskiej dochodowości prowadzonej
działalności może wpływać zniechęcająco na podjęcie starań w tym zakresie.
Kolejnym problemem podnoszonym przez badanych przedstawicieli samorządów lokalnych była płynność tych zasobów pracy, do których skierowano ofertę robót publicznych. Ich zdaniem, jest to oznaka braku chęci do pracy i aktywności
ograniczającej się do zarejestrowania w urzędzie pracy. W szczególności dotyczy
osób w starszych rocznikach wieku produkcyjnego. Dużą rolę w zwiększeniu aktywności zawodowej takich osób może odegrać pomoc finansowa. Dotychczas na terenie powiatu żuromińskiego z tego rodzaju dofinansowania skorzystało już 80 osób.
Samorządowcy mieli nieco inny pogląd na możliwości aktywizacji zawodowej młodzieży. Uważali, że młodzi ludzie z powiatu żuromińskiego poszukują po
prostu atrakcyjniejszych miejsc pracy i to, że mogą korzystać z pomocy urzędu
pracy czy władz lokalnych, nabywając dodatkowe umiejętności i praktykę, stanowi dla nich jedynie sytuację przejściową. Później najczęściej kontynuują naukę
Powiat żuromiński
273
na studiach wyższych, a po ukończeniu procesu kształcenia ich podejście do pracy bardzo się zmienia. Ofertę edukacyjną powiatu samorządowcy ocenili jako
mało atrakcyjną. Zwrócili też uwagę na to, że jest ona niespójna z przestrzennym
zróżnicowaniem ofert pracy, ponieważ często trzeba daleko dojeżdżać, aby mieć
możliwość odpowiedniego przygotowania zawodowego.
W opiniach żuromińskich samorządowców atmosfera wokół tworzenia miejsc
pracy raczej sprzyja pracodawcom. Pozytywnie wypowiadali się też na temat
dróg. Chociaż połączenia komunikacyjne – ich zdaniem – pozostawiają wiele do
życzenia, na potrzeby drobnej przedsiębiorczości są w zupełności wystarczające.
Mówiąc o wspieraniu aktywności gospodarczej wskazywali na te same determinanty, które mogą pracodawcom ułatwiać lub ograniczać możliwość tworzenia
miejsc pracy. Podkreślali przy tym, że realny wpływ na tworzenie miejsc pracy
samorządy mają jedynie w małym obszarze robót publicznych. Poza tym dominowało przekonanie, że samorządy jako takie nie mają wpływu na zwiększenie
zatrudnienia i generalnie tworzenie miejsc pracy. Samorządowcy z badanego powiatu wiedzieli o istnieniu Powiatowej Rady Zatrudnienia i mieli świadomość, że
poprzez uczestnictwo w niej mogą wpływać na działalność urzędu pracy. Wobec
niedostatecznej puli pieniędzy, jaką dysponuje urząd, samorządowcy często dostrzegają przerzucanie odpowiedzialności np. na burmistrza. Ograniczone działania samorządów w zakresie tworzenia miejsc pracy też są skutkiem braku środków finansowych. Jednak podkreślali, że na takich samych zasadach stanowiska
pracy mogą tworzyć pracodawcy.
Pojedyncze osoby reprezentujące władze lokalne zauważały, że na ich terenie
powstały nowe miejsca pracy. Jako przykład samorządowcy podali jeden zakład
pracy produkujący kotły, który, zważywszy na rodzaj powiatu, zatrudnił dość
dużą liczbę pracowników (20 osób). Jednocześnie byli jak najlepszego zdania
o kondycji ekonomicznej tej firmy, ze względu na wysoki popyt rynkowy na jej
towary. Przedsiębiorstwo to ma charakter ekologiczny, ponieważ produkowane
kotły pracują na granulacie z wierzby energetycznej. Pojawiła się również firma
deweloperska z udziałem kapitału zagranicznego zatrudniająca „sporo” pracowników. Podstawową korzyścią dla lokalnego rynku pracy jest to, że tworzone
miejsca pracy zapełniane są głównie przez mieszkańców powiatu.
Samorządowcy twierdzili również, że pracodawcy chętnie korzystają z pożyczek na rozwinięcie działalności gospodarczej. Mimo dość ograniczonego czasu
działania wielu firm, część z nich funkcjonuje nadal, dając miejsca pracy mieszkańcom powiatu.
3. Konkluzje
Przeprowadzone badanie wykazało, że w dwóch badanych obszarach, czyli
wspomagania przedsiębiorczości lokalnej oraz tworzenia miejsc pracy, na obszarze powiatu żuromińskiego występują zdecydowanie częściej czynniki, które nie
sprzyjają tego rodzaju działaniom. Zauważono również, że nie występuje na tym
obszarze współpraca między władzami lokalnymi a przedsiębiorcami, która, być
274
może, umożliwiłaby zwiększenie skuteczności podejmowanych inicjatyw, przede
wszystkim z uwagi na podporządkowanie ich oczekiwaniom pracodawców. W wielu wypowiedziach pojawiały się wyraźnie zwyczajowo – formalne przeszkody, na
które wskazywali zarówno przedstawiciele władz samorządowych, jak i przedsiębiorstw. Poza tym należałoby podkreślić, że istnieje w badanym powiecie dość
duże zróżnicowanie opinii w badanych dziedzinach. Inne poglądy prezentowane
są przez przedstawicieli władz, a inne przez reprezentantów przedsiębiorstw.
Rzadko oceny były spójne, co wskazuje na odrębność środowiska pracodawców i
władz lokalnych powiatu żuromińskiego, potwierdzane zresztą przez wszystkich
uczestników zogniskowanych wywiadów grupowych.
Z uwagi na to, że szczegółowe opinie oraz ich uzasadnienie znalazły się w treści opracowania, konkluzji ograniczamy się do wskazania generalnych determinant, występujących na obszarze powiatu żuromińskiego, które wpływają na tworzenie nowych miejsc pracy oraz warunkują poziom przedsiębiorczości.
W opiniach samorządowców w obszarze tworzenia miejsc pracy czynniki
ograniczające są w małym stopniu zależne od władz lokalnych. Większe znaczenie mają regulacje centralne, w szczególności te dotyczące kosztów pracy (ZUS).
W relacji do działających lokalnie przedsiębiorców badani przedstawiciele władz
samorządowych postrzegają się często w perspektywie hierarchicznej. Przedstawiciele władz samorządowych konsekwentnie starali się też prezentować jako
osoby silnie zaabsorbowane wdrażaniem różnego rodzaju programów narzuconych przez struktury wobec nich nadrzędne (głównie w kontekście wdrażania
programów unijnych). Przedsiębiorcy są przez nich stosunkowo często postrzegani jako petenci, stwarzający dodatkowe zagrożenie poprzez przypisywaną im nierzadko skłonność do działania na granicy prawa. W obrazie przedsiębiorcy, jaki
prezentowali samorządowcy, często pojawiał się wątek obawy – przedsiębiorcy w
ich odczuciu to osoby, na które należy uważać w kontaktach i które należy sprawdzać. Dało się też odczuć brak motywacji i chęci do zmiany tej relacji na bardziej
otwartą i partnerską.
W obszarze zwiększania aktywności gospodarczej główną barierą pozostającą
w gestii władz lokalnych jest − zdaniem samorządowców − brak środków na tworzenie funduszy doręczeniowo-pożyczkowych, ale także pomysłu czy wiedzy, na
jakich zasadach fundusz taki mógłby działać. Dostrzeganą barierą jest też przekonanie, że taki fundusz powinien obejmować większą jednostkę administracyjną
niż powiat. Poza tym istotnym ograniczeniem jest również brak terenów pod tworzenie Specjalnych Stref Ekonomicznych, chociaż samorządowcy starają się przewidywać w planach zagospodarowania przestrzennego obszary o charakterze stref
przemysłowych, których jednak lokalizacja jest w przypadku badanego powiatu
bardzo ograniczona ze względu na obszary chronione, wyznaczane przez dyrektywy centralne lub unijne (program „Natura 2000”). Ważne są również dla nich
obawy związane z ewentualnymi podejrzeniami o korupcję przy wspólnych działaniach samorządów i przedsiębiorców, co pogłębia jeszcze brak wiedzy na temat
potencjalnych efektów współpracy na zasadach partnerstwa publiczno-prywatnego. Zwrócili też uwagę na występujące na tym obszarze problemy z dostępem
Powiat żuromiński
275
do funduszy strukturalnych, szczególnie urzędów z małych miejscowości, które
zazwyczaj przegrywają z doświadczonymi i wyspecjalizowanymi urzędami z dużych ośrodków miejskich, mogących także korzystać z pomocy firm doradczych.
Czynniki te wpłynęły na to, że władzom lokalnym brakuje wiedzy o przykładach
praktycznych zastosowań programów i rozwiązań mających na celu zwiększenie
aktywności gospodarczej.
W związku z dostrzeganymi problemami wpływającymi ograniczająco na
zwiększenie aktywności ekonomicznej podmiotów przedstawiciele samorządów
terytorialnych proponowali głównie:
− prowadzenie działań na rzecz rozwoju powiatu,
− inwestowanie w infrastrukturę,
− inwestowanie w kulturę,
− przyciąganie inwestorów spoza granic powiatu,
− nawiązanie współpracy z pracodawcami, przy czym nie zostały określone
jej formy.
Pracodawcy, szczególnie ci zatrudniający mniejszą liczbę osób, czują się wyalienowani. Mają wrażenie, że są grupą nie tylko pozbawioną wsparcia ze strony
władz lokalnych i centralnych, ale dodatkowo narażoną na łaskę i niełaskę urzędników skłonnych do egzekwowania prawa w sposób, który ich krzywdzi i ubezwłasnowolnia. Innymi słowy, prawo w oczach pracodawców skonstruowane jest
tak, żeby nie dało się go do końca przestrzegać (szczególnie regulacje w zakresie
bhp). Urzędnicy postrzegani są z niechęcią jako niekompetentni (nie znają się na
biznesie) i starający się za wszelką cenę „przyłapać” przedsiębiorców na jakimś
niedopatrzeniu. Z punktu widzenia pracodawców ich relacja z władzą ma charakter hierarchiczny, a nie partnerski. Czują się traktowani nieadekwatnie do znaczenia i roli, jaką w swoim mniemaniu odgrywają jako lokalni przedsiębiorcy. W
związku z tym, głównymi barierami w obszarze zwiększania aktywności gospodarczej, pozostającymi w gestii władz lokalnych, zdaniem badanych przedsiębiorców są:
− brak wsparcia władz lokalnych odczuwany jako pozostawienie samym sobie; przedsiębiorcom brakuje jakichkolwiek informacji od władz lokalnych o
możliwościach dotacji, funduszy unijnych itp., jak również doradztwa w zakresie
starania się o środki i fundusze unijne;
− niekompetencja kadry urzędniczej, co wymaga pilnych zmian w kierunku
zwiększenia jej profesjonalizmu; obecnie przedsiębiorcy nie mają poczucia, aby
na poziomie lokalnym funkcjonowała jasna polityka, mająca na celu dbanie o
stworzenie lepszych warunków dla powstawania i funkcjonowania przedsiębiorstw;
− brak infrastruktury technicznej i terenów, które mogłyby być uzbrojone i
oddane pod inwestycje oraz
− brak świadomości istnienia instytucji otoczenia biznesowego.
Badani pracodawcy podkreślili również znaczenie barier rozwoju przedsiębiorczości, których wyeliminowanie wiąże się z działaniami władz centralnych.
276
Należały do nich: mała liczba i wysokość dopłat/środków, o które można się starać, oraz funduszy poręczycielskich i kredytowych. Są to istotne niedogodności,
związane z możliwością wykorzystania zewnętrznych środków finansowania inwestycji, a tym samym rozwoju istniejących firm i powstawania nowych podmiotów gospodarczych.
W związku z zauważanymi barierami rozwoju przedsiębiorczości występującymi w powiecie żuromińskim przedsiębiorcy proponowali:
− obniżyć podatki lokalne,
− stosować preferencje w przetargach,
− wprowadzić poręczenia,
− nie przeszkadzać przedsiębiorcom w prowadzonej działalności gospodarczej,
− częściej informować o podejmowanych przez siebie działaniach,
− spowodować w powiecie większe zainteresowanie działalnością gospodarczą pracodawców z zewnątrz,
− monitorować aktywność gospodarczą na swoim terenie, a także ją kontrolować.
W opiniach przedsiębiorców w obszarze zwiększania zatrudnienia główną barierą, wynikającą z uwarunkowań lokalnych był brak odpowiednich kadr, specjalistów z wykształceniem technicznym i zawodowym. Chodziło przy tym głównie
o specjalistów z wykształceniem zasadniczym i średnim zawodowym. Sporadycznie pojawiły się jednak również opinie o deficycie pracowników z wykształceniem wyższym, co – zdaniem badanych – wynikało głównie z nieodpowiedniej
oferty edukacyjnej szkół wyższych oraz braku tego rodzaju placówek w powiecie
żuromińskim. Większość wykształconej kadry poszukuje pracy poza granicami
powiatu, ponieważ oczekuje adekwatnego do kwalifikacji poziomu wynagrodzeń.
Ponadto ważnym ograniczeniem jest niedostosowana do potrzeb lokalnych pracodawców oferta Powiatowego Urzędu Pracy, czemu często nie przeciwdziałają
oferowane przez ten urząd szkolenia. Jest to konsekwencja braku współpracy
z pracodawcami w zakresie tworzenia oferty szkoleniowej. Istotną barierą, związaną z działalnością urzędu pracy jest też – zdaniem pracodawców – brak możliwości przeniesienia funduszy pozyskanych z tego urzędu na utworzenie nowego
stanowiska pracy na inne cele, nawet w przypadku, gdy nie wykorzystuje on całej
kwoty, ponieważ koszt utworzenia stanowiska jest niższy. Jest to szczególne ponieważ przedsiębiorcy mogliby pokryć z tej puli np. opłaty na ubezpieczenie społeczne (ZUS). Ponadto tworzone nowe stanowisko pracy trzeba utrzymać przez
dwa lata, co wydaje się zbyt długim okresem w sytuacji nieprzewidywalnych
zmian koniunktury na rynku i braku wsparcia przez władze lokalne.
Problem wysokości opłat na ubezpieczenie społeczne był jedynym punktem
zbieżnym w ocenach zarówno pracodawców, jak i przedstawicieli władz lokalnych. Jest to bowiem podstawowy czynnik kształtujący poziom kosztów zatrudnienia. Opłaty te są zdecydowanie za wysokie. Równocześnie brakuje szczegółowego uzasadnienia ponoszenia tego rodzaju kosztów.
Powiat żuromiński
277
W przypadku pracodawców, uczestniczących w zogniskowanych wywiadach
grupowych, pojawiły się również opinie o zbyt skomplikowanych przepisach
prawnych regulujących działalność gospodarczą. Istnieje przy tym silnie deklarowana potrzeba uproszczenia tych przepisów i dostosowania do potrzeb przedsiębiorców. Dotychczasowe zmiany w tej dziedzinie są dalece niewystarczające.
Szczególnym przykładem, który podawali, były rozbudowane przepisy bhp postrzegane przez przedsiębiorców jako absurdalne i często niemożliwe do spełnienia.
Do regulacji wynikających bezpośrednio z prawa pracy pracodawcy dodatkowo przedstawiali swoje propozycje, które mogłyby wpłynąć na zwiększenie ich
skłonności do tworzenia nowych miejsc pracy. Wiązały się one z możliwością
swobodnej regulacji wielkości zatrudnienia w zależności od spodziewanych wahań koniunktury oraz większą swobodą w zakresie czasu pracy.
Pracodawcy uznali również, że nazbyt ograniczony i wysoce zbiurokratyzowany charakter mają przepisy umożliwiające zatrudnianie osób niepełnosprawnych.
Jest to – ich zdaniem – podstawowa bariera, która powoduje, że w badanym powiecie dość rzadko, a wręcz wcale nie mamy do czynienia z przypadkami zatrudniania
osób z tej kategorii. Bardzo pomocne byłyby w tej sytuacji dotacje przeznaczone na
przystosowanie miejsca pracy dla osoby niepełnosprawnej. W opinii przedsiębiorców byłby to podstawowy czynnik zwiększenia zatrudnienia w tej grupie.
Pracodawcy uznali, że Żuromin jest jednak miastem, które daje szansę młodym ludziom. Niestety były to wypowiedzi jednostkowe.
W obszarze tworzenia miejsc pracy rekomendowane działania poprawiające
skłonność pracodawców do tworzenia miejsc pracy pojawiły się wyłącznie w ich
wypowiedziach. Przedstawiciele samorządów lokalnych powtórzyli w tym przypadku swoje sugestie, które pojawiły się w odniesieniu do kształtowania aktywności ekonomicznej podmiotów z powiatu żuromińskiego. Dla pracodawców najważniejsze byłoby:
− negocjowanie opłat na ubezpieczenie społeczne (np. przeznaczenie części
funduszy na szkolenia),
− większe „przyciąganie” nowych, także zagranicznych inwestycji przez gospodarzy powiatu,
− lepsze traktowanie w przetargach, polegające na uwzględnianiu czynnika
tzw. patriotyzmu lokalnego,
− zwiększenie elastyczności urzędów pracy,
− bogacenie się społeczeństwa i zwiększanie popytu na towary i usługi.
Generalnie, w świetle badania stwierdzić można, że głównymi czynnikami
wpływającymi na aktywność gospodarczą podmiotów w powiecie żuromińskim
jest budowanie wsparcia władz lokalnych poprzez działania informacyjne i doradcze, a także dotacje, propagowanie tworzenia nowych i wspieranie istniejących
instytucji otoczenia biznesu, szkolenie kadry urzędniczej, utworzenie specjalnego
departamentu do spraw strategicznego wspierania przedsiębiorczości, budowanie
partnerstw publiczno-prywatnych bazujących na dobrych praktykach oraz zmiana
klasy ziemi z rolnej na nadającą się pod budowę i/lub wykup mniejszych działek
278
w celu stworzenia terenu pod większe inwestycje. W związku z tym, że proces
zmiany klasy ziemi może tworzyć sytuacje korupcyjne, należałoby stosowane
przy tej okazji procedury uczynić bardziej przejrzystymi. W opinii badanych,
władze centralne mogłyby stymulować aktywność gospodarczą w powiecie głównie za pomocą uproszczenia regulacji prawnych dotyczących działalności gospodarczej oraz utworzenia funduszy poręczycielsko-kredytowych. Koncentrując się
ściśle na zagadnieniach zatrudnienia, za główne czynniki wpływające na jego
zwiększenie należałoby uznać współpracę przedsiębiorców z urzędem pracy w celu
dostosowania oferty szkoleń do potrzeb pracodawców, dostosowanie szkolnictwa
do potrzeb rynku pracy z uwzględnieniem lokalnego zapotrzebowania w zakresie
szkolnictwa zawodowego i specjalistycznego oraz budowanie partnerstw publiczno-prywatnych. Niezbędne byłyby również działania umożliwiające zmniejszenie
kosztów zatrudnienia pracownika (składka ZUS) oraz skrócenie okresu, w jakim
musi być utrzymane dotowane stanowisko pracy.
Podsumowując, należy wskazać, że obie grupy respondentów charakteryzuje
generalny brak wzajemnego zaufania. Przekłada się on na wzajemne postrzeganie
stron, które definiuje charakter relacji. Obie grupy przejawiają tendencję do postrzegania siebie nawzajem przez pryzmat stereotypów negatywnych, w relacji o
charakterze hierarchicznym i niemal z założenia konfliktowej. Tego typu relacja
generuje brak poczucia funkcjonowania we wspólnocie, gdzie niemożliwa wydaje
się obopólna wygrana. Obie grupy respondentów, mimo tej samej lokalizacji geograficznej, zdają się żyć „obok siebie”, niechętnie wchodząc w konieczne interakcje.
Aby zmienić tę sytuację, potrzebne byłyby inicjatywy zmierzające do stworzenia
otwartego procesu komunikacji między władzami samorządowymi a środowiskiem przedsiębiorców. Mogłoby mieć to formę sugerowanych w badaniach partnerstw na rzecz rozwoju zatrudnienia. W aranżowaniu tego rodzaju procesów
istotne jest oparcie ich na zasadach partycypacji tak, aby uczestnicy byli zmuszeni
wytworzyć inny rodzaj relacji, np. współodpowiedzialności za przebieg, decyzje
i skutki procesu. W powiecie żuromińskim sprzymierzeńcami idei mogą być
przedstawiciele władz lokalnych, którzy sprawiali wrażenie lepiej zorientowanych
i kompetentnych. Zdając sobie sprawę z ograniczeń, jakie napotykają w swojej
działalności, nie obawiali się mówić o ewentualnych błędach, popełnianych w pracy.
Warto pamiętać przy tym, że Żuromin jest gminą, w której nie ma przemysłu –
środowisko przedsiębiorców jest stosunkowo słabe i w praktyce reprezentuje jedynie sektor usług. Nie tworzy więc silnego lobby, które mogłoby wywierać
wpływ na działania władz lokalnych.
Na koniec warto przytoczyć jeszcze jedną opinię pracodawców, która świadczy o tym, że ich ocena przedsiębiorczości Polaków jest generalnie pozytywna:
Odnajdujemy się za granicą w różnych miejscach i firmach; Już nie jesteśmy robotnikami, tylko pracownikami wysoko kwalifikowanymi….
CZĘŚĆ IV
UWARUNKOWANIA POPRAWY WYKORZYSTANIA
ZASOBÓW PRACY I TWORZENIA MIEJSC PRACY
NA MAZOWSZU − WSKAZÓWKI I REKOMENDACJE
Elżbieta Kryńska
Rozdział XI
GOSPODARCZE ASPEKTY
WYKORZYSTANIA ZASOBÓW PRACY
I TWORZENIA MIEJSC PRACY NA MAZOWSZU −
Wykorzystanie zasobów pracy i tworzenie miejsc pracy dokonuje się zawsze
w podmiotach gospodarczych. Na ich funkcjonowanie ma wpływ wiele czynników determinujących decyzje gospodarcze skutkujące określonymi zachowaniami tak na rynkach produktów, jak i na rynku pracy. Badania przeprowadzone w
ramach projektu Badanie dotychczasowych trendów społeczno-gospodarczych
oraz opracowanie prognozy zmian zasobów pracy Mazowsza do 2013 r. pozwoliły na identyfikację najważniejszych gospodarczych aspektów funkcjonowania
mazowieckich przedsiębiorstw i ich otoczenia, istotnie określających warunki
wykorzystania zasobów pracy i tworzenia miejsc pracy. Analiza ich wyników
pozwoliła na sformułowanie wniosków i rekomendacji, które proponują rozwiązania najbardziej dotkliwych problemów, z jakimi borykają się mazowieccy pracodawcy. Ich uzupełnieniem jest analiza i sugestie wyboru sposobów zmniejszenia przestrzennego zróżnicowania sytuacji na mazowieckim rynku pracy.
1. Otoczenie podmiotów gospodarczych
W świetle wyników badań przeprowadzonych w ramach projektu do podstawowych problemów mazowieckich podmiotów gospodarczych znajdujących się
w ich otoczeniu zaliczyć można konkurencyjność na rynkach produktów, system
edukacji zawodowej, stan infrastruktury technicznej, zakres wsparcia przedsiębiorczości przez władze samorządowe oraz funkcjonowanie partnerstw lokalnych.
1.1. Konkurencyjność na rynkach produktów
Istotną determinantą funkcjonowania mazowieckich podmiotów gospodarczych jest wysoka (niejako naturalna) konkurencyjność występująca w branżach,
w których funkcjonują oraz nieuczciwa, istniejąca w szarej strefie gospodarki.
Gospodarcze aspekty wykorzystania zasobów pracy i tworzenia miejsc pracy… 281
W gospodarce rynkowej konkurencja między przedsiębiorstwami jest zjawiskiem normalnym i nie należy przypuszczać, by w przyszłości uległa ona zmniejszeniu. W interesie i zakresie działań mazowieckich przedsiębiorców leży jej
sprostanie. Pomóc może w tym właściwe diagnozowanie i planowanie rozwoju
potencjału konkurencyjnego, wybór odpowiedniej strategii, planowanie przewag
konkurencyjnych oraz umiejętność mierzenia pozycji firmy na rynku. Wymaga to
sporej wiedzy i odpowiednio kierowanych nakładów inwestycyjnych. Nie podejmując się tworzenia rekomendacji w tym zakresie, można jedynie zasugerować
mazowieckim przedsiębiorstwom wykorzystanie w tym celu klastrów. Klaster to
geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach
i związanych z nimi instytucji (na przykład uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych i stowarzyszeń branżowych) w poszczególnych dziedzinach, konkurujących
między sobą, ale również współpracujących. Współcześnie uważa się, iż koncepcja klastrów stanowi nowy sposób myślenia o kreowaniu konkurencyjności
przedsiębiorstw. Jej istotą jest stymulowanie współpracy między poszczególnymi
podmiotami życia gospodarczego, przyśpieszenie procesów innowacyjnych, a przez
to poprawa pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw funkcjonujących w klastrze
(Brodzicki, Szultka 2002).
Problemem znacznie poważniejszym i wymagającym podjęcia zdecydowanych
kroków jest nieuczciwa konkurencja ze strony podmiotów działających w całości
lub częściowo w szarej strefie gospodarki.
Badania przeprowadzone w ramach projektu wykazały, iż szara strefa gospodarki i rynku pracy w województwie mazowieckim jest dość rozległa i, co więcej,
− cieszy się pewnego rodzaju przyzwoleniem. Z punktu widzenia pracodawców
działających w szarej strefie jej największą korzyścią niewątpliwie jest obniżenie
płacowych i pozapłacowych kosztów pracy poprzez zatrudnienie nierejestrowanych pracowników. W złej sytuacji finansowej firm, w przypadku okresowej bądź
trwałej dekoniunktury w obsługiwanych przez nie segmentach rynków produktów
nierejestrowane zatrudnienie może być istotnym czynnikiem obniżki kosztów
działalności i zwiększenia konkurencyjności na rynkach produktów. Więcej trzeba wyraźnie powiedzieć, iż w warunkach wymaganych prawem tych miejsc pracy
mogłoby w ogóle nie być, ponieważ ich istnienie wykluczyłby rachunek kosztów
w firmie. Należy również podkreślić, iż ten sposób angażowania pracowników
daje możliwość w pełni elastycznego dostosowywania wielkości zatrudnienia do
potrzeb wyznaczanych na rynkach produktów, z pominięciem narzucanych prawem pracy tzw. kosztów transakcyjnych i skomplikowanych na ogół procedur
związanych z naborem oraz zwalnianiem pracowników. Angażowanie pracowników nierejestrowanych może stanowić również rodzaj wstępnej selekcji kandydatów do pracy, których okres nieformalnej aktywności w firmie jest czasem wykorzystywanym na ocenę przydatności do pracy na stałe.
Dla mazowieckiej gospodarki skutkiem funkcjonowania szarej strefy jest zakłócenie konkurencji na rynkach produktów. Działające w niej firmy są w stanie
obniżyć koszty poprzez stosowanie tzw. dumpingu socjalnego. Powiększają
282
Elżbieta Kryńska
udziały w rynkach poprzez nieuczciwą konkurencję opartą na zaniżaniu kosztów
pracy polegającym na ograniczaniu swych zobowiązań wobec pracowników. Firmy działające zgodnie z obowiązującym prawem mogą być zatem wyparte z rynku w ogóle lub zmuszone do zmniejszenia działalności i zatrudnienia. Nieuczciwa
konkurencja umożliwia bowiem uzyskanie przewagi na rynku, utrudniając dostęp
do niego podmiotom działającym zgodnie z zasadami.
Ograniczeniu szarej strefy mazowieckiej gospodarki i rynku pracy służyłoby
przede wszystkim obniżenie kosztów pracy (patrz p. 2.2 tego rozdziału) i obciążeń podatkowych (p. 2.3) oraz pewne zmiany w regulacjach prawnych, prowadzące do zwiększenia elastyczności zatrudnienia (p. 2.5). Należałoby również
skrupulatnie przestrzegać różnego rodzaju procedur kontrolnych, które wymagają
odpowiednich, konsekwentnych działań ze strony organów upoważnionych do ich
przeprowadzania (Bednarski, Kryńska, Pater, Walewski, red., 2008),
1.2. System edukacji zawodowej
Nierównowaga występująca na rynku pracy województwa mazowieckiego
stanowi przesłankę dla poszukiwania rozwiązań mających na celu poprawę dopasowania popytu na pracę i podaży pracy. Jest to problem trudny do rozwiązania
przede wszystkim dlatego, że dysproporcje między zapotrzebowaniem na pracowników i ich kwalifikacje a jakością zasobów pracy są bardzo często skutkiem
braku korelacji między systemem kształcenia oraz rzeczywistymi potrzebami
lokalnych i regionalnych rynków pracy. Konsekwencją istnienia tych dysproporcji jest pojawienie się i utrwalenie bezrobocia strukturalnego, którego wyeliminowanie czy choćby ograniczenie w krótkim okresie jest niezwykle trudne. Podstawową przesłanką dla działań zmierzających w tym kierunku powinno być
zatem wzmocnienie powiązania programów rynku pracy z programami edukacyjnymi oraz podporządkowanie ich realizacji strategiom rozwoju lokalnego i regionalnego.
Jak wykazały wyniki badań przeprowadzonych w ramach projektu, większość
mazowieckich przedsiębiorców ma problemy ze znalezieniem odpowiednich kandydatów do pracy. Trudności w poszukiwaniu pracowników wynikały przede
wszystkim z braku na rynku pracy kandydatów posiadających umiejętności oraz
doświadczenie niezbędne w danej firmie. Nie ma dobrej opinii pracodawców mazowieckich w szczególności przygotowanie do pracy zawodowej absolwentów
szkół i uczelni. Badania zatem po raz kolejny wskazały na niedostosowanie edukacji zawodowej na Mazowszu do rzeczywistych potrzeb regionalnego rynku pracy.
Problem niedostosowanie edukacji zawodowej na Mazowszu do rzeczywistych potrzeb regionalnego rynku pracy został dostrzeżony już w wyniku wcześniejszych badaniach. 43 Teraz przeprowadzone w ramach projektu Badanie do__________
43
Projekt „Regionalny system koordynacji rynku pracy województwa mazowieckiego PRACA–
ZATRUDNIENIE−SZKOLENIE dofinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
tychczasowych trendów społeczno-gospodarczych oraz opracowanie prognozy
zmian zasobów pracy Mazowsza do 2013 r. wykazały, że jest on niestety nadal
aktualny. W tej sytuacji należy ponowić rekomendacje dotyczące poprawy dostosowania edukacji zawodowej do potrzeb regionalnego rynku pracy opracowane
dla województwa mazowieckiego w 2007 r. Wyodrębniono tam obszary, w obrębie których powinna nastąpić implementacja rozwiązań instytucjonalnych, z których najistotniejsze to edukacja szkolna, edukacja ustawiczna oraz współpraca
między instytucjami rynku pracy a instytucjami systemu edukacji.
W obszarze edukacji szkolnej należy przede wszystkim:
• zwiększyć zakres kształcenia zawodowego, zwłaszcza na poziomie średnim
przy uwzględnieniu podwyższenia udziału zajęć praktycznych poprzez wdrożenie
i wykorzystanie systemu kształcenia dualnego;
• wzmocnić koordynację między systemem edukacji zawodowej a rynkiem
pracy:
− bieżącą − poprzez monitoring zawodów deficytowych, nadwyżkowych i znajdujących się w równowadze, dwustronne umowy między szkołami i zakładami
pracy, udział partnerów społecznych w planowaniu zmian w strukturze szkolnictwa zawodowego, badanie i monitoring losów absolwentów szkół oraz kursów
dokształcania oraz
− perspektywiczną − poprzez prowadzenie systematycznych studiów nad przewidywaną ewolucją zawodów i ich strukturą, a także opracowanie perspektywicznej prognozy zapotrzebowania na kadry w przekrojach regionalnych;
• zwiększyć zdolność adaptacyjną młodzieży do zmian na rynku pracy poprzez jej przygotowanie do przyszłego uczestnictwa w transakcjach rynku pracy,
włączone do programów szkolnych i programów działań różnych instytucji społecznych.
W obszarze edukacji ustawicznej należy:
• rozwijać jej różne formy i metody, w szerszym zakresie uwzględniając
kształcenie na odległość, kształcenie modułowe i kształcenie przez praktykę;
• zwiększyć rolę i znaczenie lokalnej publicznej służby zatrudnienia poprzez
wzrost w pakiecie aktywnych programów rynku pracy nakładów na szkolenia,
zwłaszcza te, które łączą zajęcia teoretyczne z praktyką oraz poprawić treść i sposoby adresowania szkoleń dla bezrobotnych i poszukujących pracy (szerzej: p. 2.3,
część IV);
• rozwijać szeroko dostępne publiczne placówki edukacji ustawicznej, takie
jak centra kształcenia ustawicznego, dokształcanie i doskonalenie osób dorosłych,
ośrodki dokształcania i doskonalenia zawodowego młodocianych pracowników
oraz realizujące zadania z zakresu doskonalenia zawodowego osób dorosłych,
__________
w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego 2004−2006 (Priorytet 2 – Wzmocnienie Rozwoju Zasobów Ludzkich w Regionach). Projekt był kompleksowym i innowacyjnym przedsięwzięciem badawczo-rozwojowym, o charakterze regionalnym, realizowanym w latach 2005−2007. Wyniki i rekomendacje zawiera raport końcowy (Kryńska, red. 2007).
284
Elżbieta Kryńska
a także centra kształcenia praktycznego realizujące zadania z zakresu przygotowania praktycznego uczniów, wynikające z programu nauczania dla danego zawodu;
• rozwijać partnerstwa lokalne skoncentrowane na dostosowywaniu struktury
kwalifikacyjno-zawodowej lokalnych zasobów pracy do zapotrzebowania lokalnych pracodawców;
• szerzej włączać pracodawców do procesu kształcenia pracowników.
Dostosowanie umiejętności i kwalifikacji zawodowych do potrzeb regionalnego rynku pracy w województwie mazowieckim bardzo utrudnia brak przepływu
informacji oraz współpracy między instytucjami rynku pracy a instytucjami systemu edukacji. Uruchamianie i prowadzenie działalności edukacyjnej zarówno
w formach szkolnych, jak i pozaszkolnych zbyt często nie jest oparte na rzetelnej
wiedzy o potrzebach rynku pracy.
Należałoby zatem rozważyć powołanie lokalnych konwentów osób odpowiedzialnych za koordynację systemu edukacji zawodowej z potrzebami rynków
pracy. W ich skład powinni wejść:
− dyrektorzy szkół zawodowych (zasadniczych i średnich),
− rektorzy wyższych szkół zawodowych,
− przedstawiciele publicznych i niepublicznych instytucji szkoleniowych,
− przedstawiciele publicznych służb zatrudnienia,
− przedstawiciele agencji zatrudnienia,
− przedstawiciele pracodawców,
− przedstawiciele partnerstw lokalnych,
− przedstawiciele zespołu opracowującego prognozy popytu na pracę w przekrojach kwalifikacyjno-zawodowych.
Konwent powinien opracować:
− po pierwsze − kompleksowy, w pełni drożny system przepływu informacji
między instytucjami generującymi wyniki badań dotyczących bieżącego i perspektywicznego zapotrzebowania na pracę a instytucjami edukacyjnymi oraz
− po drugie – sposoby upowszechniania wyników badań bieżących i perspektywicznych stanów lokalnych rynków pracy wśród mieszkańców, ze szczególnym
uwzględnieniem młodzieży podejmującej decyzje o ścieżkach kariery zawodowej.
Zadaniem pracy stałej konwentu byłaby weryfikacja kierunków kształcenia
szkolnego i pozaszkolnego o skali lokalnej i regionalnej (a więc z wyłączeniem
niektórych obszarów szkolnictwa wyższego, mającego – jak wiadomo – charakter
ponadregionalny).
1.3. Stan infrastruktury technicznej
Infrastruktura techniczna jest elementem kształtującym możliwość działalności
gospodarczej, niezwykle istotnym z punktu widzenia potencjalnych inwestorów. Jej
szczególny charakter (niepodzielność, bryłowatość, wysoka kapitałochłonność,
nieprzenośność) powoduje przy tym powstawanie zjawiska polaryzacji przestrzeni gospodarczej i petryfikację lepszych lub gorszych okoliczności działań gospo-
darczych. Miejsca, w których – obok innych korzystnych uwarunkowań 44 − istnieje sprzyjająca infrastruktura techniczna, mogą i najczęściej stają się regionalnymi
biegunami wzrostu. Powoduje to, że w długiej perspektywie czasowej wspieranie
inwestycji infrastrukturalnych jest najważniejszym i najbardziej efektywnym składnikiem polityki rozwoju w regionie. 45 A rozwój regionu, którego podstawowym
elementem jest wysokie tempo wzrostu gospodarczego, jest koniecznym, choć
oczywiście niewystarczającym warunkiem tworzenia nowych i utrzymywania
istniejących miejsc pracy, a tym samym zmniejszenia zagrożenia bezrobociem.
Przedsiębiorcy mazowieccy jako jeden z najistotniejszych dla działania firmy
i jednocześnie najgorzej rozwinięty element infrastruktury technicznej na obszarach swego działania wskazali sieć drogową. Źle oceniona została również sieć
kolejowa. Najlepiej natomiast respondenci wypowiadali się o telefonii komórkowej ocenili sieć telefonii komórkowej, a następnie o sieci teleinformatycznej zapewniające dostęp do telefonu stacjonarnego i Internetu.
Zdaniem mazowieckich przedsiębiorców, elementem infrastruktury wymagającym w pierwszej kolejności poprawy jest sieć drogowa, na co częściej wskazali
przedsiębiorcy z firm mających siedzibę we wschodniej części regionu, niż zlokalizowanych w jego części zachodniej. Znacznie mniej badanych osób wskazało na
potrzebę poprawy sieci kolejowej.
Nie ulega zatem wątpliwości, iż dla lepszego funkcjonowania mazowieckich
podmiotów gospodarczych rekomendować należy poprawę sieci drogowej,
szczególnie we wschodniej części regionu. Chodzi o stworzenie warunków dekoncentracji działalności gospodarczej w województwie i umożliwienie rozwoju
gospodarczego w powiatach oddalonych od aglomeracji warszawskiej. Poprawa
tego elementu infrastruktury technicznej następować powinna przede wszystkim
poprzez budowę nowych dróg (w tym zwłaszcza autostrad i dróg ekspresowych)
oraz budowę i rozbudowę mostów oraz obwodnic miast. Dla mazowieckich przedsiębiorców ważne są również inne elementy infrastruktury drogowej, takie jak ciągi
piesze, parkingi, sygnalizacja świetlna czy właściwe oznakowania drogowe.
Nadspodziewanie dużo mazowieckich przedsiębiorców, mimo na ogół pozytywnych ocen, wskazało na potrzebę rozbudowy sieci teleinformatycznej zapewniającej dostęp do telefonu stacjonarnego i Internetu.
Jednostki samorządu terytorialnego na Mazowszu powinny zatem zainteresować się nowymi rozwiązaniami prawnymi (obowiązującymi od lipca 2010 r.)
umożliwiającymi zajmowanie się przez nie działalnością telekomunikacyjną
i budowaniem sieci internetowych ((DzU z 2010 r. nr 106, poz. 675). Tego rodzaju działalność stanowi obecnie zadanie własne gminy, powiatu czy województwa,
które mogą prowadzić własną działalność telekomunikacyjną i dostarczać szybki
__________
44
Między innymi, chodzi o takie uwarunkowania, jak poziom wyposażenia w infrastrukturę
społeczną, stopień urbanizacji, oraz jakość zasobów ludzkich.
45
Zob. N. Vanhove (1999). Autor ten elementy infrastruktury technicznej (np.: porty, lotniska,
autostrady) zalicza – obok przedsiębiorstw i jednostek badawczych − do jednostek napędzających,
czyli jednostek motorycznych.
286
Elżbieta Kryńska
Internet tam, gdzie nie opłaca się to prywatnym przedsiębiorcom. Innymi słowy,
jednostka samorządu terytorialnego może nie tylko budować czy eksploatować
sieci telekomunikacyjne, ale także świadczyć na rzecz przedsiębiorców i mieszkańców, usługi wykorzystując posiadaną infrastrukturę telekomunikacyjną. Dodatkowo (po spełnieniu określonych warunków) jednostki samorządu terytorialnego mogą dostarczać mieszkańcom Internet po cenach niskich, czyli poniżej
rzeczywistych kosztów ich świadczenia lub wręcz za darmo. Jest to możliwe
dzięki ułatwieniom w wykorzystaniu przez jednostki samorządu terytorialnego
funduszy unijnych przeznaczonych na budowę sieci szybkiego Internetu. Działalność w tym zakresie powinna zmierzać przede wszystkim do powiększenia odsetka mieszkańców korzystających z usług telekomunikacyjnych oraz upowszechnienia dostępu do szerokopasmowego Internetu.
Zmiany te − z jednej strony − ułatwiają inwestowanie w nowoczesną infrastrukturę telekomunikacyjną, a z drugiej − umożliwiają dostęp do szerokopasmowego Internetu podmiotom gospodarczym i gospodarstwom domowym położonym w najodleglejszych zakątkach regionu. Dzięki temu przyczyniają się do
ograniczenia zjawiska wykluczenia cyfrowego, którego istota zawiera się w różnicach między osobami, gospodarstwami domowymi, podmiotami gospodarczymi i regionami zarówno co do możliwości uzyskania dostępu do technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych, jak również jej wykorzystania do różnych
celów (Arendt 2009). Na rynku pracy wykluczenie cyfrowe prowadzi do podziału
zasobów pracy na osoby będące w stanie objąć miejsca pracy wymagające umiejętności posługiwania się nowoczesnymi technologiami informatycznymi i osoby,
które nie posiadając takich umiejętności, stają się niejako wykluczone z procesu
pracy. Zważywszy na wysokie tempo zmian technologii przesyłu informacji
i technologii wytwarzania, podział ten prowadzi do coraz wyraźniejszej i groźniejszej w skutkach dualizacji rynku pracy. Formułuje się wręcz pogląd, iż dostęp
do Internetu zwiększa tzw. kapitał kulturowy potencjalnie przyczyniający się do
sukcesu na rynku pracy (Pietrowicz 2004, s. 259).
Nowe przepisy prawne stanowią warunek konieczny poprawy dostępu podmiotów gospodarczych zlokalizowanych w tzw. peryferyjnych częściach województwa do infrastruktury telekomunikacyjnej i jej wykorzystania, a tym samym
mogą przyczynić się do zmniejszenia silnych na Mazowszu dysproporcji terytorialnych. Warunkiem wystarczającym w tym zakresie jest aktywność samorządów
mazowieckich i ich wola wykorzystania stworzonych możliwości.
Poprawa dostępu i wykorzystania infrastruktury telekomunikacyjnej przez
mieszkańców i podmioty gospodarcze z peryferyjnych części województwa mazowieckiego jest niezwykle ważna z punktu widzenia niwelowania dysproporcji
na rynku pracy, np. poprzez wykorzystanie możliwości telepracy 46 (zagadnienie
to będzie przedmiotem rozważań w p. 3 tego rozdziału).
__________
46
Zgodnie z polskim kodeksem pracy telepraca to praca wykonywana regularnie poza zakładem
pracy, z wykorzystaniem środków komunikacji elektronicznej w rozumieniu przepisów o świadczeniu
usług drogą elektroniczną (Rozdział IIb7, art. 675). Telepraca charakteryzuje się wykorzystaniem komputerów oraz urządzeń i usług telekomunikacyjnych w celu zmiany dotychczasowej geografii pracy.
Zamykając zestawienie proponowanych wskazówek zaradczych i rekomendacji dotyczących infrastruktury technicznej w województwie mazowieckim dodać
trzeba, iż dla lokalnych jednostek samorządu terytorialnego w tej dziedzinie inwestycje w infrastrukturę techniczną wiążą się nie tylko z nakładami, ale także
z możliwymi przyszłymi wpływami w postaci opłaty adiacenckiej. Opłata taka
może być pobierana od właścicieli lub użytkowników wieczystych nieruchomości, których wartość wzrosła w wyniku (między innymi) budowy urządzeń infrastruktury technicznej. 47 Powiększyć zatem może budżet jednostki (gminy). Oczywiście nałożenie opłaty adiacenckiej nie jest obligatoryjne i wiele gmin się na to
nie zdecyduje, głównie ze względu na niechęć ponoszenia dodatkowych wydatków przez osoby fizyczne i prawne będące właścicielami nieruchomości. Warto
jednak wspomnieć o takiej możliwości.
1.4. Zakres wsparcia przedsiębiorczości przez władze samorządowe
Badania przeprowadzone w ramach projektu wykazały, iż niewielka znajomość i znikome wykorzystanie form i sposobów wspierania przedsiębiorczości
przez władze samorządowe stanowi jedną z ważniejszych barier rozwoju mazowieckich podmiotów gospodarczych. Wymaga to poprawy dostępu i wzbogacenia
środków oraz form wsparcia mazowieckiej przedsiębiorczości przez władzę i administrację samorządową.
Truizmem jest stwierdzenie, iż tworzenie korzystnych warunków do rozpoczynania i prowadzenia działalności gospodarczej warunkuje zaspokojenie potrzeb wspólnoty samorządowej i jako takie jest podstawowym zadaniem władz
samorządowych. Potrzebne są zatem z ich strony działania efektywnie wspierające rozwój gospodarczy i tworzenie miejsc pracy. Powinny być one adresowane
przede wszystkim do mikropodmiotów i przedsiębiorstw małych, którym najtrudniej jest podjąć działalność i kontynuować ją w niełatwym otoczeniu rynkowym.
Tymczasem, jak wskazały wyniki badań przeprowadzonych w ramach projektu,
zbyt często władze samorządowe przekonują, że nie dysponują praktycznie żadnymi instrumentami wsparcia przedsiębiorczości i nic nie mogą zrobić w tym
zakresie, a przedsiębiorcy powinni radzić sobie sami.
Z przeprowadzonych badań wynika także, iż mazowieccy przedsiębiorcy wyraźnie oczekują od władz samorządowych aktywności we wspieraniu przedsiębiorczości. Warunkiem koniecznym jest, by aktywność ta realizowała się w klimacie wzajemnego zaufania. Pracodawcy, szczególnie zatrudniający mniejszą
liczbę osób, a więc z mikropodmiotów i małych firm, czują się grupą wyalienowaną. Mają wrażenie, że są nie tylko pozbawieni wsparcia władz lokalnych, cen__________
47
W odniesieniu do wzrostu wartości nieruchomości spowodowanej budową urządzeń infrastruktury technicznej opłata adiacencka nie może przekroczyć 50% wzrostu wartości nieruchomości, ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (DzU z 1997 r. nr 115, poz.
741) z późn. zmianami.
288
Elżbieta Kryńska
tralnych, ale dodatkowo są pozostawieni na łasce i niełasce urzędników, skłonnych do egzekwowania prawa w sposób, który ich krzywdzi i ubezwłasnowolnia.
Należałoby zatem w pierwszej kolejności poprawić klimat towarzyszący relacjom
między władzą i administracją samorządową a przedsiębiorcami.
Mazowieccy przedsiębiorcy oczekują od władz samorządowych szerokiego
spektrum działań, takich jak:
− pomoc w procesie powstawania i na pierwszych etapach prowadzenia działalności, zwłaszcza poprzez tworzenie funduszy poręczeniowo-pożyczkowych
oraz powołanie wyspecjalizowanych agend samorządowych gromadzących i upowszechniających informacje oraz koordynujących działania różnych instytucji i
programów pomocowych;
− uproszczenia procedury związanej z procesem podejmowania działalności
gospodarczej, jak i jej zawieszania czy likwidacji;
− obniżenie stałych kosztów prowadzenia działalności gospodarczej, a przede
wszystkim podatku od nieruchomości i czynszów za wynajmowanie pomieszczeń.
Do usprawnienia procesu powstawania i dalszego rozwoju przedsiębiorczości
w województwie mazowieckim potrzebne byłoby w szczególności powołanie
wyspecjalizowanych agend samorządowych (aktywnych punktów informacyjnych) gromadzących i upowszechniających informacje o warunkach funkcjonowania i pomocy oferowanej podmiotom gospodarczym (o instytucjach wspierających przedsiębiorczość na terenie gminy i powiatu, możliwościach uzyskania
dofinansowania z różnych źródeł, najważniejszych zmianach w przepisach dotyczących prowadzenia działalności gospodarczej itp.), a przede wszystkim koordynujących działania różnych instytucji i programów pomocowych. Trzeba przyjąć za ogólną zasadę, że pomoc osobom podejmującym działalność gospodarczą
ma charakter zdecentralizowany, organizowany i prowadzony przez urzędy gmin.
W związku z tym agendy takie powinny powstać w każdej mazowieckiej gminie.
Łączyłyby one w swoim działaniu informacyjnym i koordynacyjnym wszystkie
rodzaje pomocy. Powinny być tym jedynym miejscem, do którego udaje się zarówno potencjalny, jak i już funkcjonujący na rynku przedsiębiorca, mający jakiekolwiek problemy związane z założeniem (kontynuacją) działalności gospodarczej. Agendy te na własnych stale aktualizowanych witrynach internetowych
umieszczałyby wszystkie informacje niezbędne przedsiębiorcom już działającym
i pragnącym podjąć działalność na danym obszarze.
Jeżeli przyjąć, iż dla poprawy sytuacji słabo rozwiniętych obszarów Mazowsza podstawowe znacznie ma endogeniczny rozwój lokalny oparty na miejscowych małych i średnich przedsiębiorstwach, to tam właśnie trzeba tworzyć najlepsze warunki do ich powstawania i przetrwania. Postulować zatem trzeba
rozwiązania ogólne i szczegółowe, będące w gestii samorządów lokalnych. Do
rozwiązań ogólnych trzeba zaliczyć konieczność tworzenia strategii rozwoju
przedsiębiorczości (lub rozwoju gospodarczego) danego obszaru (najlepiej gminy) oraz planów zagospodarowania przestrzennego gmin, z wydzieleniem terenów inwestycyjnych. Do rozwiązań szczegółowych należą (przykładowo):
− stosowanie preferencji dla firm lokalnych, np. budowlanych, przy realizacji
zamówień w drodze przetargu na wykonawstwo inwestycji komunalnych;
− wydzierżawianie na dogodnych warunkach wolnych obiektów i lokali komunalnych;
− wydzielenie terenów z przeznaczeniem na strefy przemysłowe i ustalenie
preferencyjnych warunków działalności w tych strefach;
− stosowanie ulg/zwolnień w lokalnych podatkach i opłatach dla podmiotów
rozpoczynających działalność. Obecnie władze samorządowe rzadko korzystają
z tej możliwości, wychodząc z założenia, że skoro w budżetach środków jest za
mało, to nie można uszczuplać dochodów poprzez obniżkę stawek podatków lokalnych, czy stosowanie ulg bądź zwolnień;
− pomoc organizacyjna przy rozwiązywaniu problemów związanych z rozpoczęciem działalności, partycypowanie w kosztach zatrudnienia;
− promowanie współpracy różnych instytucji i organizacji w rozwiązywaniu
najważniejszych problemów lokalnej przedsiębiorczości – partnerstw lokalnych
(szerzej: p. 1.5 tego rozdziału);
− rezerwowanie w budżetach gmin środków na działania zmierzające do
wspierania przedsiębiorczości;
− współudział w tworzeniu parków technologicznych, będących platformą
współpracy środowisk biznesowych i naukowych, wspomagających zwłaszcza
mikro, małe i średnie podmioty w podwyższaniu innowacyjności;
− rozbudowa infrastruktury technicznej, uzbrojenie i przygotowanie terenów
pod inwestycje;
− wspieranie (np. przez dotowanie) lokalnych instytucji (np. izb rzemieślniczych) udzielających w różnych formach pomocy podmiotom gospodarczym.
Dodać trzeba, iż przyszłość podmiotów gospodarczych w świecie wiązana jest
z rozwojem „przedsiębiorczości opartej na wiedzy” (knowledge based entrepreneurship) angażującej wysoko wykwalifikowany czynnik ludzki i nowe technologie. Jednakże jej efektywny rozwój wymaga wsparcia przejawiającego się (między
innymi) tworzeniem odpowiedniej infrastruktury i systemów informacji (Laskowska 2007).
Należy podkreślić, iż obok wsparcia (bezpośredniego lub pośredniego) finansowego, mazowieccy przedsiębiorcy oczekują od władz samorządowych przede
wszystkim wykonania różnego rodzaju projektów infrastrukturalnych. Do ich
realizacji przyczynić się mogą i powinny partnerstwa publiczno-prywatne, które
przez władze samorządowe Mazowsza nie są podejmowane, co wyraźnie wyniknęło z badań przeprowadzonych w projekcie. Przyczyną braku zainteresowania
partnerstwami publiczno-prywatnymi na Mazowszu jest przede wszystkim lęk
przed zjawiskami korupcyjnymi. Obawa ta jednak hamuje rozwój ważnej i potrzebnej formy zinstytucjonalizowanej współpracy przedstawicieli administracji
publicznej i sektora prywatnego. W myśl definicji ustawowej przedmiotem partnerstwa publiczno-prywatnego jest wspólna realizacja przedsięwzięcia oparta na
podziale żądań i ryzyk między podmiotem publicznym i partnerem prywatnym
290
Elżbieta Kryńska
(DzU z 2009 nr 19, poz. 100). Partnerstwo takie wynika ze wspólnoty interesów
i rozłożenia kosztów oraz ryzyka. Sektor publiczny starający się osiągnąć cele
przekraczające jego możliwości (najczęściej finansowe) ułatwia wkroczenie
do danej inwestycji podmiotom sektora prywatnego (np. przez korzystne udostępnienie terenów inwestycyjnych, skrócenie procedury wydawania zgody na
budowę czy wsparcie polityczne). Prawidłowo zawiązane i realizowane partnerstwa publiczno-prywatne powinno przynieść korzyść tak obu partnerom, jak
i społeczeństwu, ponieważ mogą stać się dobrą formą realizacji projektów infrastrukturalnych.
Rozwój działalności gospodarczej na Mazowszu i tworzenia tą drogą miejsc
pracy wymaga jeszcze zaakcentowania kwestii pobudzania do przedsiębiorczości.
Jest to w istocie trudny problem, którego rozwiązanie wymaga popularyzacji podejmowania i rozszerzania działalności gospodarczej oraz upowszechniania udanych przedsięwzięć. W ślad za tym powinny iść informacje o występowaniu na
danym terenie ewentualnych nisz rynkowych, możliwości kooperacji z istniejącymi przedsiębiorstwami, możliwości lokalizacyjnych itp.
Wyniki badań przeprowadzonych w ramach projektu wskazały na jeszcze
jedną, wyraźnie sprecyzowaną potrzebę poprawy warunków prowadzenia działalności gospodarczej przez mazowieckich przedsiębiorców. Chodzi o rozbudowę
instytucji otoczenia biznesowego, mających za zadanie wspieranie działalności
gospodarczej na wszystkich jej etapach. Potrzebę tę szczególnie często podnosili
przedstawiciele firmy mikro, małych i średnich oraz podmiotów zlokalizowanych
na wsi i w małych miastach. Rozbudową instytucji otoczenia biznesowego oraz
zwiększeniem dostępu do nich powinny również zająć się lokalne władze samorządowe.
1.5. Funkcjonowanie partnerstw lokalnych
Partnerstwa lokalne, będące grupą instytucji realizujących na podstawie
umowy przedsięwzięcia i projekty na rzecz rynku pracy, są formą instytucji rynku
pracy. Koszty związane z ich organizowaniem ponoszone są ze środków Funduszu Pracy.
Zaznaczyć trzeba, iż jedyna regulacja prawna partnerstw lokalnych znajduje
się w ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Artykuł 21 tej
ustawy głosi, iż polityka rynku pracy realizowana przez władze publiczne opiera
się na dialogu i współpracy z partnerami społecznymi, w szczególności w ramach
partnerstwa lokalnego;
W województwie mazowieckim istnieje spora liczba partnerstw lokalnych,
podejmujących ważne problemy lokalnych społeczności. Znacznie bardziej ograniczona jest sieć tychże partnerstw, które powstały z inicjatywy publicznej służby
zatrudnienia, czy takich, w których członkami grupy partnerskiej byłyby zarówno
organy władzy czy administracji samorządowej, jak i podmioty gospodarcze.
Trzeba jednak dodać, iż na terenie województwa mazowieckiego od marca
2003 r. realizowany jest program Wdrażania Modelu Partnerstwa Lokalnego.
Najważniejszym jego celem jest tworzenie trwałego partnerstwa na rzecz ożywienia gospodarczego i poprawy sytuacji na rynku pracy. Partnerstwo to budowane
jest między instytucjami samorządowymi, lokalnymi przedsiębiorstwami, organizacjami pozarządowymi, instytucjami infrastruktury oraz mieszkańcami społeczności lokalnej. Wdrażanie tego programu wspiera także funkcjonowanie małych
i średnich przedsiębiorstw. Jego realizacja polega na organizacji w powiatach
Warsztatów Lokalnego Ożywienia Gospodarczego, gdzie uczestnicy rekrutujący
się z lokalnej społeczności, wypracowują kilka projektów gospodarczych. Projekty te to pomysły na rozwiązanie lokalnych problemów, ożywienie gospodarcze
powiatu oraz poprawę sytuacji na lokalnym rynku pracy. 48
Tym niemniej, jak wykazały badania przeprowadzone w ramach projektu,
trudno byłoby mówić o powszechności partnerstw lokalnych na Mazowszu. Generalnie bowiem zaobserwowano, iż relacje między reprezentantami lokalnych
samorządów i przedstawicielami lokalnych przedsiębiorców charakteryzuje −
mówiąc najogólniej − brak wzajemnego zaufania. Owa nieufność najczęściej
przekłada się na negatywne postrzeganie jednych przez drugich, mianowicie obie
grupy przejawiają tendencję do postrzegania siebie nawzajem przez pryzmat ocen
i stereotypów pejoratywnych, osadzonych w relacjach o charakterze hierarchicznym i niemal z założenia konfliktowym. Tego typu relacja generuje atmosferę,
w której niemożliwa wydaje się wygrana dla obu jej uczestników (win-win). Wyraźnie daje się przy tym odczuć rozbieżoności interesów oraz całkowity brak poczucia funkcjonowania we wspólnocie. Obie grupy, tak przedsiębiorcy, jak i przedstawiciele administracji samorządowej, mimo tej samej geograficznej lokalizacji
działalności i uczestniczenia w tej samej wspólnocie samorządowej, zdają się żyć
„obok siebie”, niechętnie wchodząc w jakiekolwiek interakcje.
Aby zmienić tę sytuację potrzebne byłyby inicjatywy zmierzające do stworzenia otwartego procesu komunikacji między władzą i administracją samorządową a środowiskiem przedsiębiorców. Powinno mieć to formę partnerstw lokalnych na rzecz tworzenia lub/i ochrony lokalnych miejsc pracy albo skupionych
wokół innego rodzaju wspólnych celów, ale w konsekwencji prowadzących do
poprawy jakości życia mieszkańców wspólnoty samorządowej. W aranżowaniu
tego rodzaju procesów wydaje się istotne oparcie ich na zasadach partycypacji −
tak, aby uczestnicy procesu byli zmuszeni wytworzyć inny rodzaj relacji niż dotychczas − nie konfliktowych, lecz równomiernie obciążajacym współodpowiedzialnością za przebieg, decyzje i skutki podejmowanych działań.
Podsumowując, partnerstwa lokalne powinny stać się stałym, niemal rutynowym mechanizmem szybkiego reagowania na problemy pojawiające się na lokalnych rynkach pracy Mazowsza.
__________
48
Wojewódzki Urząd Pracy w Warszawie, Partnerstwo lokalne, http://wup.mazowsze.pl/new/
?phtml=1219448925, dostęp 29.9.2010.
292
Elżbieta Kryńska
2. Funkcjonowanie podmiotów gospodarczych
W tej części wskazówek zaradczych i rekomendacji skupiono się na podstawowych problemach funkcjonowania mazowieckich podmiotów gospodarczych
zidentyfikowanych w trakcie badań przeprowadzonych w ramach projektu, takich
jak: wrażliwość koniunkturalna działalności gospodarczej, koszty pracy, obciążenia podatkowe, finansowanie działalności gospodarczej oraz elastyczność zatrudnienia.
2.1. Wrażliwość koniunkturalna
Działalność mazowieckich podmiotów gospodarczych jest silnie zdeterminowana wahaniami koniunktury, wyrażającymi się zmianami w popycie na dobra
i usługi na rynkach produktów. Zatrudnienie na Mazowszu szybko maleje w warunkach pogorszenia i równie szybko rośnie w razie poprawy koniunktury. Z punktu widzenia sytuacji na rynku pracy taka charakterystyka województwa nie jest
korzystna. Wskazane są w związku z tym działania skierowane na stabilizację
zatrudnienia w okresach pogorszenia koniunktury Do działań takich należy zaliczyć przede wszystkim:
• Wspieranie rozwoju produkcji, zwłaszcza w okresach pogorszenia koniunktury. Dużą rolę mają tu do odegrania instrumenty fiskalne, a także ułatwienia administracyjne, które mogą być zawierane w lokalnych i regionalnych pakietach
antykryzysowych, tworzonych na podobieństwo opracowywanych w skali kraju
jako remedium na skutki globalnego kryzysu finansowego lat 2008−2009.
• Przyspieszenie zmian strukturalnych w gospodarce województwa w kierunku dalszego rozwoju usług. Doświadczenie wskazuje, że zatrudnienie w usługach
charakteryzuje się niższą wrażliwością koniunkturalną niż w przemyśle i budownictwie. Wspieranie rozwoju usług w województwie byłoby w związku z tym
istotne dla stabilizacji sytuacji na rynku pracy.
• Wspierania rozwoju samozatrudnienia i firm rodzinnych działających na
rynkach lokalnych, na których na ogół występuje popyt na dobra i usługi pierwszego rzędu (podstawowe) charakteryzujący się niską elastycznością cenową i dochodową (np. popyt na podstawowe artykuły żywnościowe).
• Wspieranie eksportu w okresach pogorszenia koniunktury w drodze stosowania dopuszczalnych w ramach pomocy publicznej zachęt materialnych oraz
ułatwianie pozyskiwania informacji o zagranicznych rynkach i partnerach.
• Tworzenie sprzyjających warunków dla zbytu towarów poprzez organizację
regionalnych targów czy giełd oraz odpowiedniej infrastruktury (niezależnie od
stanu koniunktury).
Rekomendowane działania są ważne zwłaszcza dla podmiotów gospodarczych
działających we wschodniej części Mazowsza. Te bowiem, jak wynika z badań
przeprowadzonych w projekcie, są bardziej wrażliwe na zmiany koniunktury gospodarczej i wahania poziomu zatrudnienia.
2.2. Koszty pracy
Badania opinii pracodawców z województwa mazowieckiego wskazują, że
istotną barierą rozwoju działalności gospodarczej i czynnikiem ograniczającym
popyt na pracę są wysokie koszty pracy. Najogólniej rzecz ujmując, koszty pracy
to wydatki, które ponosi organizacja na zatrudnienie i rozwój personelu. Można je
podzielić na dwie podstawowe grupy: koszty płacowe i koszty pozapłacowe.
Grupa pierwsza obejmuje wynagrodzenia i świadczenia bezpośrednie dla pracowników, a grupa druga świadczenia pośrednie dla pracowników i ich rodzin (w tym
między innymi ubezpieczenia społeczne, bezpieczeństwo i higienę pracy, niektóre
świadczenia socjalne, opiekę medyczną itp.) oraz koszty zarządzania personelem.
Jak wykazały wyniki badań przeprowadzonych w projekcie, szczególnie dokuczliwe dla pracodawców w województwie mazowieckim (dodajmy – i nie tylko
w tym regionie, albowiem problem dotyczy wszystkich polskich pracodawców)
są wysokie koszty pozapłacowe, a głównie obciążenia na rzecz Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Natomiast koszty płacowe (poziom wynagrodzeń) mazowieccy pracodawcy uznają generalnie za adekwatne do nakładów pracy ponoszonych przez pracowników. Nie uznawano też płacy minimalnej za zbyt wysoką
i ograniczającą wzrost zatrudnienia w firmach.
Wysokie koszty pracy sprzyjają rozwojowi szarej strefy. Obniżka kosztów
pracy, zwłaszcza elementów pozapłacowych byłaby ważna zatem zarówno dla
wzrostu popytu na pracę, jak i ograniczania rozmiarów szarej strefy w województwie mazowieckim.
W tej sytuacji należałoby rekomendować obniżenie pozapłacowych kosztów
pracy, głównie składek na Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, co jednak − w świetle wysokości deficytu FUS 49 i skutków przewidywanych zmian struktury według
wieku ludności kraju dla finansów publicznych − nie wydaje się możliwe. Do
podjęcia próby ewentualnego obniżenia pozapłacowych kosztów pracy potrzebne
byłyby bowiem trudne społecznie i politycznie przedsięwzięcia i reformy ubezpieczeń społecznych, możliwe do podjęcia tylko w skali ogólnokrajowej. Powinny one polegać m. in. na podwyższeniu wieku nabywania uprawnień emerytalnych oraz obciążeniu w większym zakresie niż dotychczas obowiązkami
składkowymi osób ubezpieczonych w Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS). Szczególnie ważne byłyby przedsięwzięcia wobec KRUS. Mazowieccy przedsiębiorcy prowadzący działalność pozarolniczą, objęci ubezpieczeniem w ramach ZUS podnosili, że są w zasadzie dyskryminowani w stosunku do
osób prowadzących gospodarstwa rolne, które ubezpieczone są w ramach Kasy
Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego. Dyskusja na ten temat trwa w Polsce od
dłuższego czasu, ale do tej pory nie wypracowano jasnej wizji reformy KRUS.
__________
49
Przewiduje się, iż deficyt FUS w 2010 r. wyniesie 65,2 mld zł, w 2011 r. 70,7 mld zł, w 2012 r.
68,2 mld zł, w 2013 r. 67,2 mld zł, w 2014 r. 69,6 mld zł, a w 2045 r. 74,8 mld zł (źródło: dane
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych).
294
Elżbieta Kryńska
Zmniejszeniu obciążeń parapodatkowych, a tym samym pozapłacowych kosztów pracy mogłyby sprzyjać jednak następujące działania:
− skrócenie do 14 dni okresu, w jakim pracodawca wypłaca pracownikowi
świadczenie z tytułu tymczasowej niezdolności do pracy spowodowanej chorobą.
Po 14. dniu świadczenie byłoby wypłacane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Istniejące obecnie rozwiązanie generuje po stronie pracodawców znaczne
koszty związane z absencją chorobową pracowników. Po pierwsze, większość
absencji chorobowych trwa kilka dni (zazwyczaj do tygodnia), w związku z tym
większość kosztów ponoszą pracodawcy, a nie ZUS. Po drugie zaś, nie dosyć, że
pracodawca płaci choremu pracownikowi, to jego praca musi być wykonana
przez inne osoby – pozostałych pracowników, co będzie generowało koszty związane z godzinami nadliczbowymi bądź osobę zatrudnioną na czas choroby pracownika, co również wiąże się dodatkowymi kosztami;
− wprowadzenie możliwości wyboru wysokości składek na ubezpieczenia
społeczne (głównie składki na ubezpieczenie chorobowe) przez osoby fizyczne
prowadzące działalność gospodarczą, przy zróżnicowaniu zakresu dostępnych
świadczeń w zależności od wysokości składki. Dla osób samozatrudnionych
składki na ubezpieczenia społeczne stanowią dość znaczny koszt prowadzonej
działalności i osoby te poszukują każdej możliwości jego obniżenia.
2.3. Obciążenia podatkowe
Czynnikiem istotnie determinującym, a w istocie ograniczającym działalność
rozwojową mazowieckich podmiotów gospodarczych jest obowiązujący system
podatkowy w zakresie tak wysokości stawek podatkowych, jak i uciążliwości ich
rozliczeń. Generalnie system podatkowy oceniany był negatywnie przez respondentów, zwłaszcza w odniesieniu do podatków ustalanych centralnie. Najwięcej
zastrzeżeń zgłosili płatnicy podatku od towarów i usług (VAT) oraz akcyzy.
Jakkolwiek wysokość i uciążliwość podatków i opłat lokalnych oceniano nieco lepiej z punktu widzenia działania firm, to jako za wysokie uznała je ponad
połowa respondentów. W tym przypadku mazowieckie podmioty gospodarcze za
wygórowane uznawały zwłaszcza opłaty za wieczyste użytkowanie oraz podatki
od nieruchomości.
Generalnie istniejący system podatkowy ma znaczący negatywny wpływ tak
na możliwości rozwojowe mazowieckich podmiotów gospodarczych, jak i na
powiązany z tym rozwojem wzrost zatrudnienia. Do poprawy tej sytuacji mazowieccy przedsiębiorcy oczekiwaliby przede wszystkim obniżenia podatków oraz
uproszczenia i stabilności przepisów prawa podatkowego.
Z punktu widzenia przedsiębiorców podstawowe znaczenie ma wysokość podatków bezpośrednich, szczególnie dochodowych. I chociaż podatki pośrednie –
VAT i akcyza, są przerzucalne (ciężar podatkowy podatku ponosi nabywca końcowy danego produktu lub usługi), to przedsiębiorcy równie chętnie widzieliby
także ich obniżenie. Powód jest prosty, podatki pośrednie dolicza się do ceny net-
to produktu, więc są cenotwórcze, a cena produktu jest jednym z elementów, za
pomocą którego przedsiębiorstwa starają się konkurować.
Podobnie, jak w przypadku pozapłacowych kosztów pracy, obniżenie podatków nie wydaje się możliwe w świetle wysokości deficytu budżetowego i długu
publicznego. 50 Niezależnie od tej konstatacji, warto jednak rekomendować wprowadzenia systemowych ulg podatkowych skonstruowanych tak, aby zachęcały
firmy do inwestowania, co stymulowałoby rozwój działalności gospodarczej
i tworzenie miejsc pracy, a w przyszłości powiększyłyby bazę podatkową i dochody z pobrania podatków.
Istnieje natomiast możliwość zmniejszenia uciążliwości rozliczania podatków poprzez wprowadzenie prostych i wydawałoby się aż nazbyt oczywistych rozwiązań:
− możliwości odprowadzania zaliczek na podatek dochodowy w okresach
kwartalnych, a nie miesięcznych. Taka zmiana doprowadziłaby do poprawy płynności finansowej przedsiębiorstw, nie wspominając o tym, że pieniądze pracowałyby na koncie pracodawcy, a nie urzędu skarbowego;
− uproszczenia przepisów podatkowych i zapewnienia ich stabilności poprzez
zmniejszenie liczby nowelizacji;
− ujednolicenia interpretacji przepisów podatkowych, tak aby urzędy skarbowe w całym kraju były związane jedną wykładnią, a nie dyskrecjonalnie oceniały
dany stan faktyczny, co prowadzi czasami do absurdów (ta sama sytuacja podatkowa może zostać inaczej oceniona w różnych urzędach skarbowych).
2.4. Finansowanie działalności gospodarczej
Wyniki badań przeprowadzonych w projekcie wskazały, że mazowieccy
przedsiębiorcy, podejmując przedsięwzięcia inwestycyjne, jako źródło ich finansowania zdecydowanie preferują środki własne, a spośród obcych źródeł najbardziej popularne są tradycyjne kredyty bankowe oraz leasing. Inne możliwości
pozyskiwania pieniędzy są wykorzystywane rzadko, a dotyczy to również bezzwrotnych środków pochodzących z funduszy Unii Europejskiej.
Stały rozwój mazowieckich podmiotów gospodarczych i wzrost ich zdolności
do tworzenia miejsc pracy wymaga poszukiwania i znajdowania dostępu do zewnętrznych, obcych źródeł finansowania takich, jak np. venture capital, private
equity czy Business Angels (MGiP 2005; Krajowy Fundusz Kapitałowy 2006;
Tamowicz 2007; Brzozowska 2008). Jest przy tym oczywiste, iż podmioty gospodarcze działające na rachunek własny same decydują o zakresie wykorzystania
obcych źródeł finansowania. Rekomendować zatem należałoby jedynie ich upowszechnianie i udostępnianie informacji o możliwościach, jakie stwarzają.
Znaczne bariery zostały zidentyfikowane tak przez przedsiębiorców, jak i władze samorządowe w zakresie dostępu do środków z funduszy Unii Europejskiej.
Ich eliminacja, zdaniem zainteresowanych, doprowadziłaby do bardziej efektyw__________
50
Wręcz odwrotnie: w 2011 r. podstawowa stawka VAT ma wzrosnąć z 22% do 23%.
296
Elżbieta Kryńska
nej alokacji środków i przeznaczenia ich na realne potrzeby samorządów i firm.
Chodziłoby w szczególności o:
− uproszczenie regulacji określających zasady uzyskania dofinansowania
(obecne są mocno skomplikowane);
− zmniejszenie wymagań stawianych wnioskodawcy i dokumentacji projektowej, aby przejść fazę oceny formalnej;
− obniżenie wkładu własnego przedsiębiorców, którego obecna wysokość
często uniemożliwia realizację inwestycji;
− przyspieszenie procedur, albowiem ich obecna przewlekłość sprawia, że
zdarzają się sytuację, iż decyzja o przyznaniu bądź nie przyznaniu środków jest
przekazywana wnioskodawcy rok po złożeniu wymaganej dokumentacji i wniosku o dofinansowanie;
− obniżenie dodatkowych kosztów w związku z ubieganiem się o środki unijne, stanowiących często istotny procent wnioskowanej kwoty. Na te dodatkowe
koszty składają się między innymi nakłady związane z przygotowaniem dokumentacji projektowej i wniosku o dofinansowanie, co zazwyczaj zlecane jest
przez przedsiębiorców firmom zewnętrznym. Jeżeli dokumentacja projektowa
i wniosek byłyby mniej skomplikowane, nakłady te znacząco by się zmniejszyły;
− wprowadzenie elastyczności w zakresie zmiany podziału środków między
poszczególnymi działaniami i poddziałaniami w programach operacyjnych. Obecnie mamy do czynienia z sytuacją, kiedy środki na jedno działalnie zostają w pełni
rozdysponowane, a w innych działaniach nie ma chętnych do ich wykorzystania;
− zmniejszenie alokacji środków na projekty miękkie, dotyczące rozwoju zasobów ludzkich i równoczesne poprawianie dostępności środków na projekty
infrastrukturalne. Projekty unijne nastawione są głównie na doradztwo, szkolenia
i innowacyjność. Tymczasem firmom (zwłaszcza małym) potrzebne byłyby głównie środki na maszyny i urządzenia lub rozbudowę.
Wprowadzenie postulowanych kierunków zmian wymaga podjęcia odpowiednich kroków przez rząd i inne instytucje centralne, co oczywiście pociąga za
sobą konieczność konsultacji proponowanych rozwiązań z różnymi środowiskami. Trzeba mieć świadomość, że niektóre z tych zmian nie są możliwe do wprowadzenia z przyczyn ekonomicznych bądź politycznych.
Warto też wspomnieć o dość egzotycznym pomyśle uczestników badań przeprowadzonych w projekcie, polegającym na wydzieleniu Warszawy z województwa mazowieckiego i doprowadzeniu w ten sposób do zwiększenia poziomu zasilenia podmiotów gospodarczych środkami pochodzącymi z funduszy unijnych.
2.5. Elastyczność zatrudnienia
Problemem istotnie determinującym funkcjonowanie mazowieckich podmiotów gospodarczych jest niedostateczna elastyczność zatrudnienia utrudniająca
szybkie dostosowanie tak pracodawców, jak i pracobiorców do sytuacji na rynkach produktów i rynku pracy.
Elastyczność zatrudnienia (popytu na pracę) rozpatrywać trzeba zatem w dwóch
podstawowych wymiarach: jako zewnętrzną w stosunku do danej organizacji
i jako wewnętrzną w tejże organizacji (tab. 1).
Tabela 1
Wymiary elastyczności zatrudnienia
Wymiar
Rodzaj
Zewnętrzna (numeryczna)
Numeryczna
Wewnętrzna
Funkcjonalna
Charakter
Dostosowanie stanu zatrudnienia w organizacji poprzez wymianę z zewnętrznym rynkiem pracy, obejmującą zwolnienia,
pracę tymczasową oraz umowy na czas określony.
Tymczasowe dostosowanie do ilości pracy w organizacji,
obejmujące takie praktyki, jak nietypowe godziny pracy oraz
systemy rozliczania czasu pracy.
Organizowanie elastyczności wewnątrz organizacji poprzez
szkolenia, prace wielozadaniowe, rotację na stanowiskach
pracy, w oparciu o zdolności pracowników do wykonywania
różnych zadań i czynności.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Opinii Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego
w sprawie „Flexicurity (wymiar elastyczności wewnętrznej − negocjacje zbiorowe oraz znaczenie
dialogu społecznego jako narzędzia regulowania i reformowania rynków pracy)”, DzU UE C 256/108,
27.10.2007.
Elastyczność zatrudnienia zewnętrzna (numeryczna) oznacza zdolność dostosowania liczby zatrudnionych w danej organizacji do zmieniających się warunków: koniunktury, rentowności, płac realnych, wydajności pracy, wywołanych
postępem technicznym i technologicznym czy stwarzanych przez politykę strukturalną państwa. Zdeterminowana jest stopniem prawnej ochrony oraz możliwością wykorzystania jego nietypowych form.
Elastyczność zatrudnienia wewnętrzna numeryczna występująca w organizacjach odnosi się przede wszystkim do czasu pracy i oznacza możliwość dostosowywania (w ramach ustalonych norm i przyjętych okresów rozliczeniowych) długości
czasu pracy i jego wykorzystania pod kątem potrzeb organizacji, poszczególnych
grup pracowników czy wykonywanych zadań.
Elastyczność zatrudnienia wewnętrzna funkcjonalna w organizacjach wynika
z rozwoju horyzontalnych wewnętrznych rynków pracy. Polega na pokonaniu
tradycyjnych ograniczeń wykonywania zawodów w wyniku odpowiedniej organizacji pracy, tj. takiej, jaka w możliwie dużym zakresie redukuje podział pracy,
pracownicy ponoszą odpowiedzialność za powierzane im zadania, posiadają poliwalentne kwalifikacje (mające zastosowanie przy różnych rodzajach prac), są
w stanie podejmować zadania różnego typu i wykazują zdolność uczenia się przez
całe życie.
298
Elżbieta Kryńska
Tak zdefiniowane elastyczności wewnętrzna i zewnętrzna mogą stanowić dla
siebie substytut, ale mogą również być łączone, poprawiając zdolności dostosowawcze firm (Employment In Europe 2007, s. 46).
Wyniki badań przeprowadzonych w ramach projektu wskazują, iż mazowieccy
przedsiębiorcy szczególnie dużą wagę przywiązują do elastyczności wewnętrznej
numerycznej, pozwalającej na sprawne dostosowywanie do zmian popytu na produkty ich działalności. Dostosowanie to następuje w drodze manewrowania czasem pracy pracowników. Polski kodeks pracy zakłada, iż okres rozliczeniowy
czasu pracy nie przekracza 4 miesięcy. 51 Zadaniem mazowieckich przedsiębiorców okres ten należałoby wydłużyć, najlepiej do 12 miesięcy. Ze zdaniem tym
trzeba się zgodzić i rozwiązanie takie rekomendować, korzystając z efektów reguł
przyjętych przejściowo, a obowiązujących w okresie przeprowadzania badań
w ramach projektu. Dobrym bowiem przykładem dążenia do numerycznej wewnętrznej elastyczności zatrudnienia są działania przewidziane w ramach polskiego
tzw. pakietu antykryzysowego. Aby ograniczyć wpływ globalnego kryzysu gospodarczego na polski rynek pracy zdecydowano się na przedłużenie okresu rozliczeniowego czasu pracy (z 4 do 12 miesięcy), stworzono możliwość ustalania
indywidualnego rozkładu czasu pracy pracownika oraz (w szczególnych przypadkach) obniżenia wymiaru czasu pracy. 52
Przedłużenie okresu rozliczeniowego czasu w firmie skutkuje dłuższą pracą
w okresie zwiększonego popytu na wytwarzane w niej produkty i usługi, a krótszą
w czasie jego obniżenia. Takie rozwiązanie jest korzystne dla pracodawców, ponieważ rzadziej musza oni wypłacać dodatki z tytułu nadgodzin. Jest również
korzystne dla pracowników, którzy uzyskują większą pewność zatrudnienia.
Do dobrych praktyk zagranicznych (nie stosowanych jeszcze w Polsce) w zakresie rozliczania czasu pracy należą konta czasu pracy oraz korytarze czasu pracy, wprowadzone i wypraktykowane głównie w Niemczech (Strzemińska 2004,
s. 78−81):
• Konta czasu pracy służą do gromadzenia nadwyżek i niedoborów czasu pracy poszczególnych pracowników, mających zapewnione stałe wynagrodzenie
(niezależnie od tego, czy na koncie jest nadwyżka czy niedobór czasu pracy),
ubezpieczenia społeczne i zdrowotne oraz normalną ochronę pracy, niezależnie
__________
51
Art. 129 Kodeksu pracy mówi, iż czas pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 miesięcy. W rolnictwie i hodowli, a także przy pilnowaniu mienia lub
ochronie osób może być wprowadzony okres rozliczeniowy nieprzekraczający 6 miesięcy, a jeżeli
jest to dodatkowo uzasadnione nietypowymi warunkami organizacyjnymi lub technicznymi mającymi wpływ na przebieg procesu pracy − okres rozliczeniowy nieprzekraczający 12 miesięcy (stan
prawny na dzień 26 lipca 2010 r.).
52
Rozwiązanie to obowiązuje od 22 sierpnia 2009 r. do 31 grudnia 2011 r., ustawa z dnia 1 lipca
2009 r. o łagodzeniu skutków kryzysu ekonomicznego dla pracowników i przedsiębiorców (DzU nr 125,
poz. 1035).
od stanu konta. Konta czasu pracy dzielą się na krótkookresowe i długoterminowe. Krótkookresowe zapewniają w zależności od przyjętych parametrów średni
lub duży stopień suwerenności czasowej. Konta te pozwalają przede wszystkim
na odbieranie stosunkowo małych bloków czasu wolnego. Konta długoterminowe
umożliwiają wykorzystanie większych bloków czasu wolnego podczas pracy zawodowej (np. na szkolenie) lub wcześniejsze przejście na emeryturę (zgodnie
z uprawnieniami zakładowymi). Ważne jest, iż konto długoterminowe może być
połączone z redukcją czasu pracy przed przejściem na emeryturę.
• Korytarz czasu pracy jest wyznaczany przez górną i dolną granicę dziennego lub tygodniowego czasu pracy. Jest narzędziem stosowanym przez pracodawcę w celu dopasowania czasu pracy do przewidywanych wahań działalności (sezonowych lub innych). Należy podkreślić, iż w skrajnych przypadkach dolna
granica może oznaczać zero godzin pracy. Uważa się, iż korytarze czasowe lepiej
służą pracodawcom niż pracownikom. Zależy to jednak od stopnia uczestnictwa
i zaangażowania przedstawicielstw pracowników w ustalenia zawarte w porozumieniach zakładowych dotyczących czasu pracy.
Należałoby rozważyć wprowadzenie tych rozwiązań do polskiego prawa pracy.
Mazowieccy pracodawcy generalnie źle oceniali obowiązujące prawo pracy.
Obok omówionej wcześniej kwestii rozliczania czasu pracy utrudniającej stosowanie elastyczności wewnętrznej numerycznej, podkreślali również kłopoty z elastycznością zewnętrzną. W tym przypadku chodziło o dwie najważniejsze kwestie. Pierwsza z nich to uciążliwości związane z limitem liczby umów na czas
określony, które poprzedzają podpisanie z pracownikiem umowy na czas nieokreślony. Druga zaś odnosi się do trudności wynikających ze świadczeń niezbędnych
w przypadku rozwiązywania umowy na czas nieokreślony. Rozwiązania te, zdaniem pracodawców, mocno ograniczają możliwość dokonywania szybkich zwolnień (a w ślad za tym − szybkich przyjęć). Zbyt sztywne regulacje w zakresie
zwalania pracowników prowadzą do zwiększenia zakresu wykorzystania umów
cywilnoprawnych, a zmniejszania zatrudnienia tzw. pracowniczego, regulowanego przepisami kodeksu pracy. Część przedsiębiorców w ogóle rezygnuje z zatrudniania pracowników i działa na zasadzie zlecania wykonywania konkretnych
zadań firmom zewnętrznym, przy czym firmy te to głównie osoby samozatrudnione. Natomiast przy zatrudnieniu pracowniczym stosowane są głównie umowy
na czas określony.
Oczywiście można byłoby rozważać wprowadzenie do polskiego prawa pracy
bardziej elastycznych rozwiązań w zakresie zwalniania pracowników, ale te istniejące mają za zadanie ochronę ich interesów. Ponieważ w projekcie nie badano
opinii pracowników w tym względzie, rozwiązania takiego nie rekomendujemy.
Mazowieccy pracodawcy postulują również wprowadzenie zmian w zakresie
przepisów dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy. Chodzi przede wszystkim
o zmniejszenie obowiązków nakładanych na przedsiębiorców. Część z tych obowiązków wydaje się pracodawcom tak absurdalna, że po prostu ich nie przestrzegają. Ta absurdalność znacznie ułatwia wewnętrzne wytłumaczenie się przed samym sobą, dlaczego przepisy nie są przestrzegane.
300
Elżbieta Kryńska
3. Mobilność przestrzenna i jej alternatywa
Zróżnicowanie przestrzenne sytuacji na mazowieckim rynku pracy jest źródłem nierówności warunków funkcjonowania gospodarstw domowych i odmiennych szans realizacji ich podstawowych funkcji zależnych od miejsca lokalizacji.
A zatem nie ulega wątpliwości, iż zmniejszenie tych zróżnicowań powinno stać
się celem tak polityki gospodarczej, jak i przestrzennej. Zakładając jako cel działań zmniejszenie terytorialnych zróżnicowań nierównowagi na mazowieckim
rynku pracy, przyjąć jednak trzeba, iż ma on charakter kierunkowy, ponieważ nie
ma żadnych podstaw teoretycznych i empirycznych pozwalających oczekiwać na
jego pełne osiągnięcie. Rynki pracy znajdują się bowiem pod wpływem olbrzymiego zespołu czynników, których siła i kierunki oddziaływania są zmienne w czasie
i często nie poddają się procesowi świadomego kształtowania. Sformułowanie tej
konstatacji jest niezbędne do ustalenia płaszczyzny dalszych rozważań i podejścia
do problemu od strony teleologicznej.
Zmniejszenie polaryzacji mazowieckiego rynku pracy można osiągnąć (modelowo rzecz ujmując) dwoma drogami, skutkującymi odmiennymi wymaganiami dla działań podejmowanych w regionie. Droga pierwsza to zwiększanie skłonności i stymulacja mobilności przestrzennej, czyli migracji geograficznych
zasobów pracy. Droga duga to stymulacja zmian popytu na pracę z uwzględnieniem przestrzennej alokacji nowych i realokacji istniejących miejsc pracy. Zważywszy zaś na szybko dokonującą się dyfuzję technologii telekomunikacyjnych
i informacyjnych na rynku pracy, dla zmniejszenia mazowieckich dysproporcji
należałoby wskazać jeszcze drogę trzecią, wykorzystanie telepracy.
Pierwszą drogą zmniejszania zróżnicowania sytuacji na mazowieckim rynku
pracy jest wzrost skłonności i stymulacja migracji geograficznych zasobów pracy,
w celu poprawy ich alokacji przestrzennej. Chodziłoby więc o wywołanie (zwiększenie) przemieszczania się zasobów pracy z obszarów o ich względnym nadmiarze do obszarów niedoboru, biorąc również pod uwagę realokację między poszczególnymi regionami kraju i migracje zagraniczne. Jest to wyzwanie w kraju
i regionie, gdzie mobilność przestrzenna ludności jest mocno ograniczona istniejącym obyczajem i praktyką społeczną oraz wysokimi kosztami przemieszczeń.
Od zagospodarowania przestrzennego regionu mazowieckiego należałoby w tej
sytuacji oczekiwać przede wszystkim rozwoju infrastruktury transportowej skracającej czas codziennych dojazdów do pracy. Najważniejsze znacznie ma w tym
przypadku szybki transport szynowy i rozgałęziona sieć połączeń kolejowych
oraz gęsta, szybka i bezpieczna sieć połączeń drogowych.
Szczególne znaczenie trzeba nadać zwiększeniu dostępności komunikacyjnej
obszarów charakteryzujących się względnie wysokim popytem na pracę. Poprawę
dostępu mieszkańców obszarów słabo rozwiniętych do zatrudnienia umożliwić
powinien zwłaszcza rozwój infrastruktury transportowej. Likwidacja znacznej
części lokalnych połączeń kolejowych w województwie mazowieckim ograniczyła izochronę codziennych dojazdów do pracy, zwłaszcza mieszkańców wsi.
Transport drogowy zarówno publiczny, jak i prywatny w warunkach niskiej jakości i słabej przejezdności szlaków drogowych oraz ograniczenia liczby połączeń
okazał się niedoskonałym substytutem transportu kolejowego. W tej sytuacji słabiej rozwinięte obszary województwa mazowieckiego wymagają po prostu dobrego skomunikowania z obszarami dobrze rozwiniętymi, gdzie − jak należy domniemywać − w dalszym ciągu koncentrować się będzie aktywność inwestycyjna
generująca nowe miejsca pracy, prowadząca dalej do efektu mnożnikowego
w popycie na pracę.
Drugą drogą zmniejszania zróżnicowania sytuacji na lokalnych rynkach pracy
Mazowsza jest stymulacja zmian popytu na pracę, z uwzględnieniem przestrzennej alokacji nowych i realokacji istniejących miejsc pracy. Wybór tej drogi wiąże
się z uznaniem znaczenia inwestycji bezpośrednich (tak krajowych, jak i zagranicznych) dla generowania nowych miejsc pracy, które − jak wiadomo −lokowane są zawsze w konkretnej przestrzeni. Korzyści dla lokalnych i regionalnych
rynków pracy mają przynieść wówczas, gdy w ich wyniku zostaną stworzone
miejsca pracy na obszarach charakteryzujących się wysoką stopą bezrobocia oraz
gdy zachęcą kooperujące firmy dostawcze do migracji (przeniesienia się) na obszary, w których występują nadwyżki zasobów pracy. Formułowane są opinie, iż
korzyści te mogą jednak nie wystąpić, jeżeli inwestycje przyczynią się do dalszego zatłoczenia miejsc zurbanizowanych, pogarszając regionalne i lokalne nierównowagi oraz gdy wyprą lokalnych producentów, przyczyniając się do wzrostu
lokalnego bezrobocia. A zatem aby uzyskać korzystne efekty inwestycji bezpośrednich dla zmniejszenia zróżnicowania sytuacji na lokalnych rynkach pracy
w regionie mazowieckim należałoby wpływać na decyzje lokalizacyjne. Jest to
możliwe przede wszystkim poprzez selektywne stosowanie dopuszczalnych form
pomocy publicznej oraz intensywne wyposażanie czy doposażenie obszarów
o nadwyżkach zasobów pracy w infrastrukturę techniczną i społeczną.
Istnieje wiele przesłanek, by dla zmniejszenia polaryzacji i zwiększenia spójności terytorialnej na mazowieckim rynku pracy zalecać drogę wskazaną jako
pierwszą. Takie wnioski wynikają również z innych analiz wskazujących na potrzebę akceptacji dokonywanych przez inwestorów wyborów dobrze rozwiniętych
obszarów jako miejsc lokowania działalności gospodarczej. Warto natomiast zamyślić się nad stworzeniem obszarom peryferyjnym województwa mazowieckiego warunków rozwoju opartego na czynnikach endogenicznych, a zwłaszcza na
małych i średnich firmach lokalnych (Domański 2008, s. 471−500; Korenik 2007,
s. 365−373).
W długim okresie zmniejszaniu zróżnicowania przestrzennego sytuacji na
mazowieckim rynku pracy sprzyjać powinien rozwój telepracy, która w pewnym
zakresie jest substytutem migracji przestrzennych zasobów pracy.
Telepraca oznacza przeniesienie pracy do ludzi, zlecanie jej wykonawcy i przekazywanie wyników jego pracy nie w bezpośrednim kontakcie ze zlecającym, ale
przez łącza telefoniczne lub sieci komputerowe. Jest jedną z postaci pracy rozproszonej, zdecentralizowanej, wykonywanej w dowolnym miejscu dzięki stałemu
dostępowi do niezbędnych informacji i zasobu wiedzy innych ludzi oraz do wielu
302
Elżbieta Kryńska
środków produkcji bez gromadzenia ich w jednym miejscu (Nilles 2003, s. 25−
29). Z punktu widzenia kształtowania się popytu na pracę ważny szeroki zasięg to
telepraca. Ma szczególne znaczenie na obszarach słabo rozwiniętych, gdzie w ten
sposób mogą być kierowane miejsca pracy z obszarów wysoko rozwiniętych.
Warunkiem ich objęcia jest oczywiście dostęp i umiejętność wykorzystania nowoczesnych technologii informatycznych i telekomunikacyjnych (zwłaszcza Internetu).
Dostęp do zatrudnienia mieszkańców słabiej rozwiniętych obszarów Mazowsza zwiększyć może właśnie świadczenie przez nich telepracy. Spośród wielu
form organizacyjnych telepracy uwagę należy skoncentrować na telepracy mobilnej, której znaczenie zwiększa się w ostatnich latach. Jej wdrożenie i rozpowszechnienie jest możliwe na skutek rosnącego użytkowania nowoczesnych technik informacyjnych i komunikacyjnych w kontaktach handlowych przedsiębiorstw.
Przykład stanowi praca reprezentantów handlowych, którzy za pomocą laptopów
ewidencjują dane o klientach i następnie przesyłają je do centrali.
Aby w większym zakresie umożliwić mieszkańcom Mazowsza telepracę, dobrze byłoby wprowadzić, zwłaszcza na obszary wiejskie, specjalne rodzaje telecentrów, jakim są telechatki. Idea telechatek narodziła się w Skandynawii,
a obecnie rozpowszechniła się również w innych częściach Europy, szczególnie
w Irlandii, Francji, Anglii, Walii oraz Szkocji. Telechatki organizuje się w adaptowanych do tego celu wiejskich chatach, nieużywanych zabudowaniach gospodarczych lub wydzielonych salach szkolnych. Mogą to być również tradycyjne
pomieszczenia biurowe. Pierwotnym ich przeznaczeniem było zapewnienie dostępu do najnowszej techniki i wyrobienie odpowiednich umiejętności u ludzi,
którzy odczuwają brak takich możliwości. Umożliwia im to zatrudnienie w firmach, zazwyczaj skupianych w pobliżu centrów urbanistycznych, wyposażonych
w sprzęt najnowszej generacji. Większość telechatek nadal odgrywa tę rolę, organizując szkolenia w zakresie podstaw obsługi komputera, edytorów tekstu, arkuszy kalkulacyjnych, programów DTP oraz poczty elektronicznej i technik sieciowych. Osoby posiadające własny komputer mają dzięki telechatkom dostęp do
bardziej kosztownego sprzętu, np. wysokiej jakości drukarek.
Telechatki pomagają mieszkańcom lokalnych społeczności w znalezieniu pracy
odpowiedniej do ich kwalifikacji zarówno w miejscowych firmach, jak i w systemie
telepracy u pracodawców spoza regionu. W wielu przypadkach zapoznają miejscowe firmy i osoby indywidualne z możliwościami, jakie niesie technika teleinformatyczna. Często spełniają również istotną funkcję społeczną, umożliwiają
bowiem miejscowym telepracownikom nawiązanie wzajemnych kontaktów.
Rozwinięciem koncepcji telechatki jest telewioska. Społeczność idealnej telewioski zorientowana jest na telepracę i preferuje styl życia w realiach gospodarki sieciowej. Każda wioska jest „okablowana”. Poszczególne budynki mieszkalne
mają wewnętrzną sieć domową połączoną z siecią wioskową, która za pośrednictwem krajowej sieci szkieletowej umożliwia łączność z „globalną wioską”. Jest to
myśl pociągająca określony typ ludzi przedsiębiorczych, pragnących łączyć wiejski styl życia z profesjonalnym dostępem do „infostrady”. 53
Telepraca pozwala na aktywizację zatrudnieniową osób, które z różnych powodów nie mogą lub nie chcą podjąć trudu migracyjnego. Należy oczekiwać, iż
jej wykorzystanie w województwie mazowieckim będzie się powiększało, zwłaszcza do realizacji zadań usługowych, nie wymagających kontaktu face to face.
Telepraca może być dla mieszkańców Mazowsza szansą na pokonanie barier
mobilności przestrzennej i zatrudnienie przede wszystkim w takich zawodach,
jak: przedstawiciele handlowi i sprzedawcy, agenci nieruchomości, audytorzy,
brokerzy ubezpieczeniowi, pomoc biurowa, specjaliści z zakresu finansów, specjaliści IT − analitycy systemów, programiści czy tłumacze. Stopień jej wykorzystania jest jednak uzależniony od rozwoju infrastruktury ICT oraz zdolności
i umiejętności jej wykorzystania (patrz p. 1.3 tego rozdziału).
__________
53
European Telework Development, European Telework Online (ETO) Polska, http://www.
eto.org.uk/nat/pl/iso/faq/faq02.htm, dostep 29.9.2010.
Elżbieta Kryńska
Rozdział XII
SPOŁECZNE ASPEKTY
WYKORZYSTANIA ZASOBÓW PRACY
I TWORZENIA MIEJSC PRACY NA MAZOWSZU
Badania przeprowadzone w projekcie „Badanie dotychczasowych trendów
społeczno-gospodarczych oraz opracowanie prognozy zmian zasobów pracy
Mazowsza do 2013 r.” pozwoliły na identyfikację niektórych społecznych aspektów wykorzystania zasobów pracy i tworzenia miejsc pracy na Mazowszu.
Aspekty takie uwidoczniły się w działaniach publicznej służby zatrudnienia, realizowanej przez nie aktywnej polityce rynku pracy, a także w działaniach kształtujących postawy wobec aktywności zawodowej wybranych grup mieszkańców
regionu. Celem niniejszego rozdziału jest przedstawienie wskazówek zaradczych
i rekomendacji pozwalających na rozwiązanie podstawowych problemów społecznych na Mazowszu, zidentyfikowanych w badaniach.
1. Publiczna służba zatrudnienia
W myśl ustawy z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach
rynku pracy (DzU 2004 Nr 99, poz. 1001). publiczną służbę zatrudnienia (PSZ)
w Polsce stanowią organy zatrudnienia (minister właściwy do spraw pracy, wojewodowie, marszałkowie województw i starostowie) wraz z powiatowymi i wojewódzkimi urzędami pracy, urzędem obsługującym ministra właściwego ds. pracy oraz urzędami wojewódzkimi realizującymi zadania określone tą ustawą.
W potocznym odbiorze publiczna służba zatrudnienia kojarzona jest z powiatowymi i wojewódzkimi urzędami pracy. Wyniki badań przeprowadzonych w ramach projektu pozwoliły na sformułowanie czterech podstawowych rekomendacji
odnoszących się do ich funkcjonowania. Są to następujące kwestie: większa
współpraca z pracodawcami, wzmocnienie roli urzędów wojewódzkich, promocja
działalności PSZ oraz kontraktowanie usług rynku pracy. Jakkolwiek przedstawione rekomendacje sformułowane zostały dla mazowieckich urzędów pracy, to
mają charakter uniwersalny, przystający do sytuacji PSZ w każdym regionie kraju.
Społeczne aspekty wykorzystania zasobów pracy i tworzenia miejsc pracy…
305
1.1. Współpraca z pracodawcami
Działania mazowieckich publicznych służb zatrudnienia skoncentrowane są
na doraźnym usuwaniu objawów nierównowagi na lokalnych rynkach pracy. Wyniki badań zrealizowanych w ramach projektu wskazały, iż ich współpraca z pracodawcami jest bardzo ograniczona. Tymczasem współpraca ta istotnie determinuje jakość usług oferowanych przez urzędy pracy, umożliwiając przede
wszystkim lepsze rozpoznanie istniejącej i przewidywanej sytuacji na rynku pracy
oraz oddziaływanie na zapotrzebowanie na pracę
Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy przewiduje różne
formy współpracy PSZ z pracodawcami. W ramach pośrednictwa pracy powiatowe urzędy pracy są zobowiązane do:
− udzielania pomocy pracodawcom w pozyskaniu pracowników o poszukiwanych kwalifikacjach zawodowych;
− pozyskiwania ofert pracy;
− udzielania pracodawcom informacji o kandydatach do pracy, w związku ze
zgłoszoną ofertą pracy;
− informowania pracodawców o aktualnej sytuacji i przewidywanych zmianach na lokalnym rynku pracy;
− inicjowania i organizowania kontaktów bezrobotnych i poszukujących pracy z pracodawcami.
W ramach poradnictwa zawodowego i informacji zawodowej powiatowe
urzędy pracy są zobowiązane do udzielania pomocy pracodawcom w zakresie:
− doboru kandydatów do pracy spośród bezrobotnych i poszukujących pracy,
− wspierania rozwoju zawodowego pracodawcy i jego pracowników przez
udzielanie porad zawodowych.
Zakres i rodzaje kontaktów PSZ z pracodawcami ustala rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 2 marca 2007 r. w sprawie standardów usług
rynku pracy.
W praktyce, jak wynika z badań przeprowadzonych w projekcie, najczęstszą,
preferowaną przez mazowieckich pracodawców formą współpracy z powiatowymi
urzędami pracy jest kooperacja w zakresie rekrutacji i zatrudniania pracowników.
Kooperacja ta dotyczy jednak przede wszystkim organizacji staży i przygotowania
zawodowego w miejscu pracy, a więc najtańszej z perspektywy pracodawców oraz
najbardziej elastycznej formy pozyskiwania pracowników. Pracodawcy natomiast
rzadko przekazują urzędom pracy informacje o wolnych miejscach pracy 54, czy
w jakikolwiek inny sposób nawiązują z nimi współpracę. Nie są przy tym traktowani jako partnerzy, którzy poprzez tworzenie miejsc pracy mają istotny wpływ
na sytuację na lokalnym rynku pracy. Z wypowiedzi pracodawców, którzy wzięli
__________
54
Zgodnie z nowelizacją ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z grudnia
2008 r. obowiązek zgłaszania wolnego miejsca pracy do powiatowego urzędu pracy został od 2009 r.
zniesiony. Wcześniej zresztą i tak nie był wypełniany, bowiem obowiązkowi temu nie towarzyszyły
żadne sankcje w przypadku jego niespełnienia.
306
Elżbieta Kryńska
udział w badaniu, wynika, że czują się oni jako„petenci” i żeby uzyskać wsparcie
w ramach usług i instrumentów rynku pracy świadczonych przez urząd, muszą
poświęcić wiele czasu i energii.
Ta słabość współpracy mazowieckich urzędów pracy z pracodawcami w dziedzinie pośrednictwa pracy wpływa na niską jakość informacji o lokalnych rynkach
pracy.
W praktyce urzędy pracy rzadko wykorzystują współpracę z pracodawcami
w celu diagnozowania potrzeb rynku pracy. Tymczasem współpraca ta, zwłaszcza
w procesie diagnozowania zapotrzebowania na zawody i kwalifikacje na rynku
pracy oraz rozpoznania potrzeb szkoleniowych osób uprawnionych do szkolenia
jest niezwykle istotna. Współpracę tę należy zalecić tak mazowieckim urzędom
pracy, jak i mazowieckim przedsiębiorcom. Podstawowym bowiem źródłem informacji dla PSZ przy ustalaniu zapotrzebowania na zawody i specjalności na lokalnych rynkach pracy oraz planowanie kierunków szkoleń dla bezrobotnych i poszukujących pracy powinny być informacje pochodzące od lokalnych i regionalnych
pracodawców uzyskiwane poprzez zgłoszenia wolnych miejsc pracy w bezpośrednich kontaktach lub/i specjalnych badaniach prowadzonych przez PSZ, bądź
podmioty zewnętrzne w ich imieniu. Ponieważ sytuacja na rynku pracy podlega
dynamicznym zmianom, należałoby zalecić mazowieckim urzędom pracy podejmującym decyzje kierunkach szkoleń bezrobotnych i poszukujących pracy aktywną
współpracę z pracodawcami w celu skupienia się na zapotrzebowaniu lokalnej/regionalnej gospodarki na konkretne umiejętności. 55
Ważna jest też współpraca mazowieckich PSZ z pracodawcami dokonującymi
zwolnień monitorowanych. 56 W przypadku takich zwolnień pracodawca jest obowiązany podjąć działania polegające na zapewnieniu pracownikom przewidzianym do zwolnienia lub będącym w trakcie wypowiedzenia lub w okresie 6 miesięcy po rozwiązaniu stosunku pracy usług rynku pracy realizowanych w formie
programu. Program ten może być realizowany przez powiatowy urząd pracy.
Dobra współpraca między powiatowymi urzędami pracy a lokalnymi przedsiębiorcami jest warunkiem koniecznym do zdobycia przez mazowieckie PSZ
niezbędnej wiedzy o popycie na siłę roboczą na lokalnych rynkach pracy, a tym
samym stanowi element niezwykle potrzebny do planowania szkoleń dla osób
bezrobotnych (ma to związek z rolą PSZ w kształceniu ustawicznym, patrz p. 1.2
rozdz. XI). Równocześnie takie kontakty ułatwiają urzędom pracy formułowanie
opinii co do treści szkoleń i zakresu stosowania innych instrumentów zgodnie
z oczekiwaniami potencjalnych pracodawców, a zarazem mogą okazać się pomocne przy uproszczaniu procedur związanych z wykorzystywaniem możliwości,
z jakich mogą skorzystać pracodawcy zatrudniający osoby bezrobotne (Błędowski, Błaszczyk, Fedorczuk, Kliszko, Kubicki 2007).
__________
55
Rekomendacja taka jest w pełni zgodna z Konkluzjami Rady i przedstawicieli rządów państw
członkowskich zgromadzonych w Radzie w sprawie skuteczności edukacji i szkoleń i równego dostępu do nich, DzU UE 2006/C 298/03, 8.12.2006.
56
O zwolnieniu monitorowane jest mowa wtedy, gdy pracodawca zamierza w ciągu 3 miesięcy
zwolnić ponad 50 osób.
307
1.2. Wzmocnienie roli wojewódzkich urzędów pracy
− programy regionalne
Polityka rynku pracy w Polsce ma charakter rządowo-samorządowy. Jakkolwiek jej podstawowe założenia i uwarunkowania prawne formułowane są w odniesieniu do całego kraju na szczeblu rządowym, to realizowana powinna być
w skali lokalnych (powiatowych) i regionalnych (wojewódzkich) rynków pracy
przez władzę i administrację samorządową. Rozwiązanie to bywa kontestowane,
ale leżąca u jego podstaw idea subsydiarności wdaje się najwłaściwsza, ponieważ
pozwala podejmować decyzje o działaniach wobec rynku pracy tam, gdzie znajomość jego problemów jest, a przynajmniej powinna być najlepsza.
Należy jednak zwrócić uwagę, iż obecnie obowiązujące regulacje prawne
ograniczają rzeczywistą rolę i udział w polityce rynku pracy organów zatrudnienia szczebla wojewódzkiego, a zwłaszcza wojewódzkich urzędów pracy. Stało się
tak w wyniku nowelizacji ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku
pracy dokonanej w grudniu 2008 r. 57, na mocy której zlikwidowano możliwość
opracowywania programów regionalnych tworzonych w województwach, współfinansowanych ze środków Funduszu Pracy. Programy regionalne mogły składać
się z projektów lokalnych lub inicjatyw samorządu województwa, a ich podstawowym celem było rozwiązywanie problemów regionalnego rynku pracy.
Nowelizacja w miejsce programów regionalnych wprowadziła możliwość
opracowywania i realizacji przez jeden lub więcej powiatowych urzędów pracy
programów specjalnych 58 oraz − na wniosek marszałka województwa lub starosty
powiatu − programów pilotażowych 59.
Oba typy programów mogą być (podobnie jak wcześniejsze programy regionalne) finansowane ze środków Funduszu Pracy. Jedyne znajdujące się obecnie
w gestii samorządu województwa programy pilotażowe nie dają jednak takich
__________
57
Ustawa z 19.12.2008 r. o zmianie ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy
oraz o zmianie niektórych innych ustaw (DzU 2009 nr 6, poz. 33).
58
Programy specjalne to zespół działań mających na celu dostosowanie posiadanych lub zdobycie nowych kwalifikacji i umiejętności zawodowych oraz wsparcie zagrożonych likwidacją lub
istniejących i tworzonych miejsc pracy. Programy przeznaczone są dla bezrobotnych oraz (między
innymi) osób będących w okresie wypowiedzenia stosunku pracy z przyczyn dotyczących zakładu
pracy i osób zatrudnionych u pracodawcy, wobec którego ogłoszono upadłość lub który jest w stanie likwidacji. Programem specjalnym obejmowani są w pierwszej kolejności bezrobotni i osoby
poszukujące pracy, w stosunku do których stosowane usługi i instrumenty rynku pracy okazały się
niewystarczające do powrotu na rynek pracy bądź utrzymania miejsc pracy. Określając zakres i formy
pomocy w ramach programu specjalnego, planuje się działania łączące usługi i instrumenty rynku
pracy ze specyficznymi elementami wspierającymi zatrudnienie.
59
Projekty pilotażowe są to przedsięwzięcia inicjowane i realizowane przez publiczne służby
zatrudnienia samodzielnie lub we współpracy z innymi instytucjami rynku pracy, polegające na
wdrażaniu nowych metod, narzędzi i sposobów pomocy bezrobotnym, poszukującym pracy lub
pracodawcom w celu przygotowywania rozwiązań o charakterze systemowym.
308
Elżbieta Kryńska
możliwości reakcji na problemy regionalnych rynków pracy, jak programy regionalne. Ich istotą jest bowiem wdrażanie nowych metod, narzędzi i sposobów pomocy bezrobotnym, poszukującym pracy lub pracodawcom w celu przygotowywania rozwiązań o charakterze systemowym.
Trzeba przy tym podkreślić, iż dla programów regionalnych nie są substytutem doskonałym Regionalne Programy Operacyjne czy projekty realizowane na
szczeblu wojewódzkim w ramach regionalnego komponentu Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, współfinansowane ze funduszy europejskich. Niedoskonałość zastąpienia wynika z uwarunkowań proceduralnych, mianowicie na skutek
konkursowego trybu przyznawania środków wydłuża się czas reakcji na problemy
pojawiające się na rynku pracy, co zmniejsza trafność i skuteczność działań podejmowanych w skali regionalnej.
Jednocześnie trzeba dodać, iż − jak wynika z badań − zainteresowanie powiatowych urzędów pracy opracowywaniem i realizacją programów specjalnych jest
niewielkie. Wynika to przede wszystkim z nadmiernego obciążenia ich różnorodnymi zadaniami, bardzo utrudniającego przygotowywanie lokalnych czy ponadlokalnych programów.
Należałoby zatem rozważyć przywrócenie możliwości opracowywania i realizacji programów regionalnych współfinansowanych ze środków Funduszu Pracy.
Rozwiązanie to powinno wzmocnić znaczenie samorządu wojewódzkiego w polityce rynku pracy.
1.3. Promocja działalności
Jak wynika z badań przeprowadzonych w ramach projektu, pracodawcy z województwa mazowieckiego postrzegają urzędy pracy głównie jako instytucje zajmujące się pośrednictwem pracy i kontakty z urzędami pracy ograniczają do tej
właśnie usługi. Dowodzi to niepełnej wiedzy wśród pracodawców o działaniach,
jakie może inicjować i realizować publiczna służba zatrudnienia pod ich adresem,
może też świadczyć o złym ich dotychczasowym doświadczeniu z podejmowanej
współpracy z PSZ.
Również wśród bezrobotnych i poszukujących pracy obserwuje się zjawisko
niepełnej znajomości instytucji i usług rynku pracy oferowanych przez PSZ. Poszukujący pracy w pierwszym okresie bezrobocia są na ogół zagubieni, nie wiedzą, jak mają poruszać się po lokalnym rynku pracy i jakiego wsparcia, poza materialnym w formie zasiłku, mogą oczekiwać od PSZ.
W sytuacji, kiedy klienci PSZ (pracodawcy, bezrobotni i poszukujący pracy)
nie znają dostatecznie oferowanych im usług i instrumentów, za konieczne należy uznać:
− objęcie wszystkich osób zgłaszających się do PSZ krótkim instruktażem na
temat usług i instrumentów, z jakich mogą korzystać. Każda z nich powinna
otrzymać w formie pisemnej informacje o strukturze organizacyjnej urzędu pracy,
309
w tym działów, które mogą służyć konkretnym wsparciem, oraz o usługach innych instytucji rynku pracy działających na lokalnym rynku pracy;
− przygotowanie specjalnego pakietu usług PSZ i innych instytucji rynku pracy oraz zapewnienie dostępu do konsultacji w tym zakresie podmiotom zwalniającym pracowników (zwłaszcza zgłaszającym tzw. zwolnienia grupowe) oraz pracownikom zagrożonym zwolnieniami z pracy;
− przygotowanie kampanii informacyjnej w mediach na temat działania instytucji rynku pracy eksponującej usługi i instrumenty oferowane dla osób poszukujących pracy i pracodawców.
Konieczne jest upowszechnienie informacji o instrumentach i usługach rynku
pracy w poszczególnych powiatach województwa mazowieckiego. Wymaga to
nawiązywania kontaktów przez pracowników PSZ z lokalnymi pracodawcami
i zatrudnienia odpowiedniej liczby pracowników zdolnych do prowadzenia działalności marketingowej w sektorze usług świadczonych przez te instytucje na
rzecz klientów. Podejmowane i realizowane działania marketingowe powinny
sprzyjać trafności i efektywności usług oferowanych klientom indywidualnym,
jak i zinstytucjonalizowanym. Niezwykle ważne są wszelkie inicjatywy sprzyjające rozpropagowaniu w otoczeniu informacji o roli i formach działania urzędów
pracy oraz prowadzące do wykreowania wizerunku publicznych służb zatrudnienia jako partnera wiarygodnego i aktywnego. Wymusza to na PSZ potrzebę zmiany paradygmatu myślenia o rynku pracy. Punktem wyjścia jest przyjęcie zasady,
że urzędy pracy nie są jedynie instytucjami odpowiedzialnymi za likwidację bezrobocia, ale realizują także usługi, które umożliwiają podtrzymanie aktywności
zawodowej i aktywizację osób pozostających bez pracy.
1.4. Kontraktowanie usług rynku pracy
W świetle obowiązującej ustawy PSZ mogą zlecać innym podmiotom, w tym
agencjom zatrudnienia niektóre zadania określone w ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Przewiduje się również uzupełnianie i rozszerzanie oferty usług PSZ przez (między innymi) agencje zatrudnienia. Nowelizacja
ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy dokonana w grudniu
2008 r. wprowadziła dodatkowe formy współpracy między PSZ a agencjami zatrudnienia, mianowicie:
− możliwość współpracy w ramach programów specjalnych, które mają
stanowić odpowiedź na specyficzne problemy lokalnych i regionalnych rynków pracy;
− możliwość współdziałania w inicjowaniu i realizacji programów pilotażowych, w ramach których wdrażane mają być nowe metody, narzędzia i sposoby
pomocy osobom bezrobotnym, poszukującym pracy i pracodawcom (np. świadczenie usług rynku pracy na odległość);
310
Elżbieta Kryńska
− możliwość zlecania agencjom zatrudnienia doprowadzenia skierowanego
bezrobotnego będącego w szczególnej sytuacji na rynku pracy 60 do zatrudnienia
w pełnym wymiarze czasu przez okres co najmniej 1 roku 61.
Jak dotychczas, zakres współpracy między PSZ a innymi podmiotami tak w Polsce, jak i w województwie mazowieckim nie jest duży. Urzędy pracy niechętnie
zlecają innym instytucjom realizację usług, przede wszystkim ze względu na brak
zaufania do nich i, być może, niechęć do podejmowania działań ponadstandardowych. W ustawie mówi się bowiem o „możliwości” współpracy, a nie o „konieczności”, czyli, jeżeli coś można, to nie znaczy, że trzeba. Wyniki specjalnych badań dotyczących współpracy między PSZ a agencjami zatrudnienia wskazały, iż
współpraca ta w większości przypadków ma charakter sporadyczny. Dominują
niesformalizowane formy współdziałania polegające na przekazywaniu ofert pracy do urzędów, organizowaniu targów i giełd pracy oraz wzajemnej wymiany
informacji. Natomiast komplementarna rola agencji jako podwykonawcy usług
zlecanych przez urząd jest bardzo ograniczona. Co ciekawe, najczęściej agencje
zatrudnienia realizują zlecenia szkoleniowe, a więc te, które nie stanowią głównego przedmiotu ich działalności. Dodać trzeba, iż większość agencji zatrudnienia
deklaruje zainteresowanie podejmowaniem współpracy z urzędami pracy w różnych formach tak sformalizowanych, jak i niesformalizowanych (Pichla 2007,
s. 184−198). W praktyce jednak działań takich nie podejmują lub zdarza się to
rzadko, zwłaszcza w obszarze poszukiwania zatrudnienia dla bezrobotnych znajdujących się w szczególnej sytuacji na rynku pracy.
Mazowieckim powiatowym urzędom pracy warto byłoby zatem zalecić zapoznanie się z „dobrymi praktykami” innych urzędów, mającymi na celu szersze
włączenie agencji zatrudnienia do aktywizowania bezrobotnych. Takim przykładem jest program pilotażowy Nowe Horyzonty: w poszukiwaniu większej skuteczności pośrednictwa pracy przygotowany przez Powiatowy Urząd Pracy w Gdańsku.
W ramach pilotażu wybrana zostanie grupa 900 zarejestrowanych bezrobotnych.
Doprowadzenie do zatrudnienia 1/3 z nich powierzone zostanie urzędowi pracy,
takie samo zadanie dostanie wybrana w przetargu agencja zatrudnienia, a kolejne
300 osób stanowić będzie grupę kontrolną. Program rusza w październiku 2010 r.
__________
60
Zbiorowość bezrobotnych będących w szczególnej sytuacji na rynku pracy obejmuje:
1) bezrobotnych do 25. roku życia,
2) bezrobotnych długotrwale, albo po zakończeniu realizacji kontraktu socjalnego, albo kobiety,
które nie podjęły zatrudnienia po urodzeniu dziecka,
3) bezrobotnych powyżej 50. roku życia,
4) bezrobotnych bez kwalifikacji zawodowych, bez doświadczenia zawodowego lub bez wykształcenia średniego,
5) bezrobotnych samotnie wychowujących co najmniej jedno dziecko do 18. roku życia,
6) bezrobotnych, którzy po odbyciu kary pozbawienia wolności nie podjęli zatrudnienia,
7) bezrobotnych niepełnosprawnych.
61
Od 1 lutego 2009 r. agencje zatrudnienia mogą otrzymać z Funduszu Pracy do 150% przeciętnego wynagrodzenia za doprowadzenie do zatrudnienia każdego bezrobotnego znajdującego się
w szczególnej sytuacji na rynku pracy.
311
Ewentualny sukces eksperymentu może sprawić, że opracowany w gdańskim
urzędzie pracy projekt będzie mógł być realizowany w całym kraju. 62
Konwencje Międzynarodowej Organizacji Pracy 63 wskazują na potrzebę
współpracy publicznych służb zatrudnienia z prywatnymi agencjami pośrednictwa pracy, co ma sprzyjać lepszemu funkcjonowaniu rynku pracy. Wizję tę podziela Komisja Europejska, która wskazuje na trzy kierunki tej współpracy:
− komplementarność poszczególnych segmentów rynku pracy lub poszczególnych rodzajów usług;
− konkurencję w świadczeniu usług na rzecz pracodawców z możliwością pobierania opłat przez publiczne służby zatrudnienia;
− Współpracę w obszarze pozyskiwania informacji, dobierania kandydatów
do pracy oraz dostosowywania kwalifikacji do potrzeb rynku pracy.
Istnieje już wiele doświadczeń, które warto przestudiować i do nich się odwołać, np. (Koral 2008):
• W 2000 r. w Holandii PSZ, które świadczyły wówczas 75% wszystkich
usług zatrudnienia, podzielono na pięć niezależnych oddziałów oraz zaczęto ogłaszać przetargi, w których mogły brać udział prywatne agencje zatrudnienia. Dwa
lata później całkowicie sprywatyzowano rynek usług zatrudnienia. W rękach instytucji publicznych została niewielka ich część. Rząd zachował kontrolę jedynie
nad zarządzaniem zasiłkami z ubezpieczeń społecznych oraz profilowaniem bezrobotnych. Służby zatrudnienia konkurują z prywatnymi agencjami zatrudnienia o
kontrakty na zasadzie równości szans.
• Reforma rynku usług zatrudnienia w Danii, zmierzająca do częściowej jego
prywatyzacji rozpoczęła się w 2003 r. Kontraktowanie usług zostało zorganizowane na wzór holenderski. Nabywcami usług są publiczne służby zatrudnienia,
które mają 14 centrów w kraju. Obowiązane są one świadczyć bezrobotnym pobierającym zasiłek takie usługi, jak pośrednictwo pracy i szkolenia, a także niewielką liczbę usług służących promocji zatrudnienia wśród niepełnosprawnych.
• W Wielkiej Brytanii zdecydowano się na częściową prywatyzacja usług zatrudnienia. Jako pierwsza ma kontakt z bezrobotnym publiczna instytucja utworzona w 2001 r. – Jobcentre Plus, która przeprowadza wstępny wywiad, udostępnia bazę wolnych miejsc pracy i świadczy podstawowe usługi pośrednictwa
pracy, rejestruje bezrobotnych i przyjmuje wnioski o przyznanie zasiłku. Jobcentre Plus porozumiewa się także z bezrobotnym na temat jego programu reintegracyjnego. Następnie bezrobotny jest kierowany przez doradcę personalnego do
odpowiedniego programu. Programy są zarządzane i częściowo realizowane przez
publiczne instytucje partnerskie, które zlecają prywatnym agencjom zatrudnienia
świadczenie usług.
• Poszczególne stany USA mają dużą niezależność w regulowaniu usług zatrudnienia i wybieraniu organizacji świadczących usługi. W 1998 r. oddzielono
__________
62
Powiatowy Urząd Pracy w Gdańsku, PUP w Gdańsku przetestuje pilotaż, http://www.pup.gda.
pl/aktualnosci/232_52.html, dostęp 25.9.2010.
63
Konwencja nr 88 i nr 181, zob. L. Vosko (1998).
312
Elżbieta Kryńska
zarządzanie programami zatrudnienia od ich realizacji. Powstały centra kariery
(One-stop Career Centres), w których bezrobotni znajdują pomoc w poszukiwaniu
pracy, informacje o wolnych miejscach pracy, zostają ocenione ich umiejętności
i stopień oddalenia od rynku pracy. Centra obsługują także pracodawców, którzy
zgłaszają oferty pracy i zapotrzebowanie na pracowników o określonych umiejętnościach. Podstawowe usługi świadczone przez centra są dostępne dla wszystkich
poszukujących pracy. Obejmują one też indywidualne doradztwo i ocenę potrzeb
bezrobotnego. Szkolenia oraz tzw. usługi wspierające – pomoc w opiece nad dziećmi
czy pokrywanie opłat transportu, by beneficjent mógł wziąć udział w programach
reintegracyjnych, wykonywane są przez wybrane przez klienta prywatne agencje
zatrudnienia oraz inne organizacje pozarządowe świadczące usługi rynku pracy.
Istnieje również możliwość i potrzeba współpracy PSZ z niekomercyjnymi
organizacjami pozarządowymi poprzez zlecanie im niektórych zadań do wykonania. Niekomercyjne organizacje pozarządowe mogą z powodzeniem znaleźć dla
siebie rynki niszowe, np. dotyczące wyjątkowo trudnych grup bezrobotnych, zdefiniowanych w drodze profilowania (Szymańska 2005).
Generalnie, przy kontraktowaniu usług rynku pracy niezbędne jest prawidłowe i dosyć szczegółowe profilowanie bezrobotnych. Zlecanie ich świadczenia czy to instytucjom komercyjnym, czy niekomercyjnym musi zawierać bowiem
dokładne definicje grup docelowych, do których usługi są kierowane.
Należy zwrócić uwagę, iż partnerstwo z innymi podmiotami stwarza możliwość publicznym służbom zatrudnienia oferowania usług płatnych (Vosko 1998).
Usługi komercyjne mogłyby być przeznaczone tak dla osób zatrudnionych, jak
i dla pracodawców. Kierowanie ich do zbiorowości pracujących miałoby charakter działań prewencyjnych, zapobiegających przyszłej dezaktywizacji. Działania
te wiązałyby się z podnoszeniem kwalifikacji obecnie zatrudnionych, co w przyszłości wzmocniłoby ich pozycję na rynku pracy. Oznaczałoby to również, że
publiczne służby zatrudnienia zaczynają działać wyprzedzająco, a nie tylko reagują na bieżące problemy nierównowagi rynku pracy. Sprzyjałoby to realizacji koncepcji kształcenia ustawicznego, na które obserwowane jest duże zapotrzebowanie. Urzędy pracy pomagałyby w zrewidowaniu kierunku kariery zawodowej
pracowników, w określeniu jakiego rodzaju szkolenia potrzebują i kierowaniu ich
na odpowiedni kurs (patrz p. 2.3). Istnieje też możliwość prowadzenia outplacementu. Usługa ta mogłaby być adresowana do zwalnianej kadry menedżerskiej
małych i średnich przedsiębiorstw. Zwalniani prezesi wielkich firm byliby obsługiwani przez agencje prywatne.
2. Aktywna polityka rynku pracy
Polityka rynku pracy nakierowana jest głównie na rozwiązywanie problemów
strukturalnych rynku pracy i poprawianie skuteczności jego funkcjonowania (Wiśniewski 1994, s. 29−43). Zgodnie ze standardami przyjętymi w krajach wysoko
rozwiniętych w jej ramach wyodrębnia się część aktywną i pasywną. Z punktu
313
widzenia oddziaływanie na wielkość i strukturę podaży i popytu na pracę dominujące znacznie ma oczywiście część aktywna, której celem głównym jest aktywizacja zawodowa bezrobotnych poprzez włączanie ich do uczestnictwa w programach przeciwdziałania bezrobociu.
Zakres i formy polityki rynku pracy w Polsce określa ustawa z 20 kwietnia
2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy 64. Zgodnie z jej ustaleniami, do podstawowych instrumentów aktywnej polityki rynku pracy (ALMP)
zalicza się: szkolenia, prace interwencyjne, roboty publiczne, prace społecznie
użyteczne, przygotowanie zawodowe dorosłych, staże oraz środki na utworzenie
stanowisk pracy (na podjęcie działalności gospodarczej przez bezrobotnych, a także
na wyposażenie i doposażenie stanowiska pracy dla skierowanego bezrobotnego) 65.
Wyniki badań przeprowadzonych w ramach projektu pozwoliły na sformułowanie pewnych wskazówek i rekomendacji w odniesieniu do aktywnej polityki
rynku pracy. Dotyczą one kwestii naboru uczestników ALMP oraz jej trzech instrumentów: staży, szkoleń i przygotowania zawodowego dorosłych.
2.1. Nabór uczestników
Jednym z podstawowych problemów aktywnej polityki rynku pracy realizowanej w województwie mazowieckim jest właściwy dobór uczestników programów, który determinuje jej efektywność i skuteczność.
Kryteria kwalifikacji do uczestnictwa w ALMP mogą być różne. Z punktu
widzenia potrzeb społecznych najwłaściwsze byłoby kierowanie do jej programów grup problemowych rynku pracy, mających najmniejsze szanse na podjęcie
zatrudnienia (długookresowo bezrobotnych, osób o najniższych kwalifikacjach
czy kobiet powracających do aktywności zawodowej po przerwach związanych
z realizacja obowiązków macierzyńskich). Z punktu widzenia efektywności zatrudnieniowej zaś, istnieje pokusa dobierania do programów ALMP osób posiadających pewne atuty dla potencjalnych pracodawców. Potrzeba zapewnienia wysokiej efektywności i skuteczności aktywnych programów rynku pracy prowadzić
może do zjawiska creamingu, czyli wybierania do uczestnictwa w nich osób „najlepiej rokujących” spośród bezrobotnych i poszukujących pracy, a więc mających
największe szanse na zatrudnienie i powrót na rynek pracy. Pracownicy publicznej służby zatrudnienia mogą bowiem w procesie rekrutacji uczestników programów ALMP wybierać tylko tych, którzy mają najlepsze perspektywy uzyskania
pracy, po to, by w sztuczny sposób wykazać się bardzo dobrymi rezultatami.
__________
64
DzU z 2004 r. nr 99, poz. 1001 z późn. zm.
Do aktywnych instrumentów przeciwdziałania bezrobociu zalicza się również inne, mające
znacznie mniejszy zasięg niż wymienione wcześniej. Są to: pożyczki na sfinansowanie kosztów szkolenia, stypendia w okresie kontynuowania nauki, zwrot kosztów przejazdu i zakwaterowania należny
bezrobotnemu w określonych przypadkach oraz dodatek aktywizacyjny.
65
314
Elżbieta Kryńska
W celu zapobiegania zjawisku creamingu w polskim ustawodawstwie przewiduje się wykorzystanie niektórych programów ALMP (prace interwencyjne,
roboty publiczne, staże, prace społecznie użyteczne) jedynie przez bezrobotnych
znajdujących się w szczególnej sytuacji na rynku pracy. Należy zatem założyć, iż
o uczestnictwie w tych programach decydują kryteria społeczne. Jednak część
programów ALMP (w tym dwa podnoszące poziom kwalifikacji i umiejętności
zawodowych, to jest szkolenia i przygotowanie zawodowe dorosłych) w założeniu ma służyć wszystkim bezrobotnym. Niebezpieczeństwo wystąpienia zjawiska
creamingu jest w ich przypadku poważne.
Ograniczeniu wybierania do programów ALMP osób „najlepiej rokujących”
spośród bezrobotnych i poszukujących pracy powinno służyć profilowanie bezrobotnych (unemployment profiling) polegające na stosowaniu przez służbę zatrudnienia określonych procedur do wychwytywania osób szczególnie zagrożonych
długotrwałym bezrobociem. Profilowanie bezrobotnych jest rozumiane jako (Wojdyło-Preisner 2008, s. 204):
− narzędzie diagnozujące możliwości oraz silne i słabe strony bezrobotnego;
− narzędzie ułatwiające dobór odpowiedniej formy pomocy dla danej osoby
pozostającej bez pracy;
− instrument optymalnej alokacji środków przeznaczanych na walkę z bezrobociem.
Profilowanie bezrobotnych powinno ułatwić wyodrębnienie możliwie homogenicznych grup osób, charakteryzujących się zapotrzebowaniem na określone
działania aktywizujące oraz prawdopodobieństwem uzyskania miejsca pracy.
Profilowanie takie, szczególnie z wykorzystaniem modelu ekonometrycznego,
pozwala zidentyfikować we wczesnym stadium bezrobocia osoby zagrożone bezrobociem długookresowym i objąć je programem zatrudnieniowym. Umożliwia
przy tym na wybór indywidualnego programu aktywizacji zawodowej i ograniczenie okresu trwania bezrobocia.
Profilowanie bezrobotnych jest stosunkowo nowym instrumentem wspierania
decyzji służb zatrudnieniowych, pozwalającym efektywniej wykorzystać ograniczone środki na aktywne programy zapobiegania bezrobociu (Kryńska, Wiśniewski 2007). Procedury te są już wykorzystywane w krajach Unii Europejskiej (we
Francji, Holandii, Belgii, Szwecji, Niemczech i Norwegii). Stosowane są też na
Białorusi (Wańkiewicz 2010).
Pozytywne rezultaty może przynieść również wprowadzenie nowych systemów motywowania w publicznych służbach zatrudnieniowych i konkurencji
między poszczególnymi wykonawcami usług zatrudnieniowych (job brokering,
activation measures). Implementacja tych systemów powiązana musi być z poszukiwaniem najlepszych rozwiązań w zakresie zarządzania poprzez cele i solidną oceną zapobiegającą manipulacji (Wiśniewski, Maksym 2008, s. 33).
Podsumowując tę wskazówkę, należy podkreślić zasadnicze znaczenie właściwego naboru uczestników ALMP realizowanej w województwie mazowieckim.
315
Włączenie do udziału w programach ALMP powinno być związane ze szczegółową
oceną sytuacji bezrobotnego, m.in. jego kwalifikacji zawodowych, potencjalnej
mobilności zawodowej, okresu trwania bezrobocia i możliwości podjęcia pracy
w ograniczonym wymiarze. Staranny dobór uczestników zmniejsza ryzyko porażki oraz pozwala na bardziej racjonalne gospodarowanie środkami publicznymi.
2.2. Staże
Staże jako instrument ALMP służą nabywaniu przez bezrobotnego umiejętności praktycznych przez wykonywanie zadań w miejscu pracy bez nawiązania stosunku pracy z pracodawcą. Do nowelizacji ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z 2008 r. staże przeznaczane były wyłącznie dla jednej
z kategorii bezrobotnych będących w szczególnej sytuacji na rynku pracy (dla
bezrobotnych do 25 roku życia). Obecnie mogą z nich korzystać wszyscy bezrobotni znajdujący się w szczególnej sytuacji na rynku pracy. Odbywają się na podstawie umowy zawartej przez starostę z pracodawcą, według programu określonego w tej umowie. Przy ustalaniu programu powinny być uwzględnione
predyspozycje psychofizyczne i zdrowotne, poziom wykształcenia oraz dotychczasowe kwalifikacje zawodowe bezrobotnego. Bezrobotnemu w okresie odbywania stażu przysługuje stypendium w wysokości 120% kwoty zasiłku dla bezrobotnych. Jest ono wypłacane przez starostę.
Wyniki badań przeprowadzonych w ramach projektu wykazały, że staże są
tym instrumentem ALMP, po który mazowieccy przedsiębiorcy sięgają szczególnie chętnie i który praktycznie wypiera inne formy zatrudnienia subsydiowanego
oferowane w ramach ALMP. Jest to zjawisko niepokojące co najmniej z trzech
powodów. Po pierwsze, staże stały się dla pracodawców metodą angażowania
pracowników tymczasowych, nie wymagającą ponoszenia kosztów transakcyjnych i nie wiążącą trwałymi relacjami jednych i drugich. Dla pracodawcy skutkują obniżeniem kosztów działalności, ale uczestnikowi praktyczne nie dają szansy
na trwałe zatrudnienie. Po drugie, staże w krańcowym przypadku mogą wypełnić
cały życiorys zawodowy osoby znajdującej się w szczególnej sytuacji na rynku
pracy, jeżeli osoba ta będzie kierowana na kolejne, następujące po sobie staże
u innych pracodawców. Wbrew intencjom ustawodawcy i własnej woli osoba
taka stanie się „permanentnym pracownikiem tymczasowym”. W efekcie skuteczność zatrudnieniowa staży spada, co stawia pod znakiem zapytania zasadność
tego instrumentu ALMP. Po trzecie wreszcie, przy takim traktowaniu staży przez
pracodawców urzędy pracy faktycznie przejmują funkcje agencji pracy tymczasowej, czyli innej instytucji rynku pracy.
Należałoby zatem rozważyć przywrócenie pierwotnego przeznaczenia staży
dla osób do 25. roku życia i absolwentów szkół wyższych. Wskazane przy tym
byłoby podejmowanie wobec pracodawców korzystających z tego instrumentu
ALMP działań zachęcających ich do oferowania uczestnikom staży trwałego
Elżbieta Kryńska
316
zatrudnienia. Uczestnicy staży bowiem, z jednej strony, zdobywają w ich trakcie umiejętności i doświadczenie poprawiające ich sytuację na rynku pracy, ale
z drugiej − oczekują, że staż będzie łączył się z możliwością nawiązania trwałego
stosunku pracy.
2.3. Szkolenia
Szkolenia jako instrumenty ALMP są podejmowane w celu podniesienia zawodowych i innych kwalifikacji bezrobotnych, zwiększających szansę na uzyskanie lub utrzymanie zatrudnienia, albo innej pracy zarobkowej. Do 2008 r. szkolenia
oferowane były bezrobotnym, osobom pobierającym rentę szkoleniową i żołnierzom rezerwy. Na mocy nowelizacji ustawy z 20 kwietnia 2004 r. o promocji
zatrudnienia i instytucjach rynku pracy 66 szkolenia oferowane są bezrobotnym
oraz osobom poszukującym pracy, które:
− są w okresie wypowiedzenia stosunku pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy,
− są zatrudnione u pracodawcy, wobec którego ogłoszono upadłość lub który
jest w stanie likwidacji,
− otrzymują świadczenie socjalne przysługujące na urlopie górniczym lub
górniczy zasiłek socjalny,
− uczestniczą w zajęciach w Centrum Integracji Społecznej lub indywidualnym programie integracji,
− pobierają rentę szkoleniową lub świadczenie szkoleniowe,
− są żołnierzami rezerwy i rolnikami, jeżeli zamierzają podjąć pracę zarobkową lub działalność gospodarczą poza rolnictwem.
Szkolenia oferowane przez PSZ odgrywają kilka ważnych ról, z których najistotniejsze to: podnoszenie produkcyjności pracy ich uczestników, zmniejszanie
niedopasowania strukturalnego popytu na pracę i podaży pracy pod względem
zawodów, wykształcenia, kwalifikacji oraz zapobieganie utraty kapitału ludzkiego w związku z ubytkiem kwalifikacji i umiejętności zawodowych przez osoby
pozostające bez pracy lub zagrożone jej utratą. Podkreśla się również, iż szkolenia
jako instrument ALMP pełnią ważne funkcje społeczne. Wspierają bowiem kształtowanie się pożądanych postaw, pozwalają uzyskać nowy, lepszy status „uczącego
się”, służą podtrzymaniu aktywności bezrobotnych w poszukiwaniu pracy, sprzyjają przywróceniu porządku dnia z podziałem na czas zajęty i wolny, zapewniają
uczestnictwo w grupie, umożliwiają regularne kontakty społeczne poza rodziną
i wreszcie motywują do działania, dają szansę na zaangażowanie i osiągnięcie
konkretnych celów (Koptas 1996, s. 98; Szylko-Skoczny 2004, s. 203−204).
__________
66
Ustawa z 19 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku
pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw (DzU 2009 nr 6, poz. 33).
317
Szkolenia oferowane przez PSZ w województwie mazowieckim charakteryzują się stosunkowo niską tzw. efektywnością zatrudnieniową 67 oraz, jak wynika
z badań przeprowadzonych w ramach projektu, nazbyt często nie spełniają oczekiwań pracodawców. Należy zatem podjąć próbę ich udoskonalenia.
Wyniki badań nad efektywnością szkoleń jako elementu ALMP zgromadzone
w literaturze przedmiotu pozwalają wyodrębnić sześć podstawowych warunków
jej wzrostu (Auer, Efendioglu, Leschke 2005; Learning and training…2003; Martin, Grubb 2001; Maksim 2008, s. 47−48):
1. Organizację szkoleń powinna poprzedzać faza planowania. W fazie tej należy dokonać rzetelnego rozpoznania potrzeb szkoleniowych bezrobotnych z jednej strony, a z drugiej − wymagań stawianych przez pracodawców na rynku pracy.
2. Należy dążyć do większej indywidualizacji szkoleń. Indywidualizacja ma
polegać na adresowaniu konkretnych programów szkoleniowych do celowo wyodrębnionych, raczej niewielkich grup osób. Szkolenia o charakterze uniwersalnym,
kierowane „do wszystkich” nie mogą być (z natury rzecz) dostosowane do potrzeb indywidualnych uczestników, do ich możliwości percepcji, akceptacji i innych czynników.
3. Dobór uczestników szkoleń powinien być przeprowadzony starannie. Musi
uwzględniać przede wszystkim ich predyspozycje oraz już posiadane umiejętności ogólne i zawodowe.
4. Szkolenie powinno umożliwić uzyskanie odpowiedniego certyfikatu, potwierdzającego zdobycie określonych kwalifikacji, honorowanego przez przyszłych pracodawców.
5. Należy łączyć szkolenia o charakterze teoretycznym z zajęciami praktycznymi. Zalecane jest odchodzenia od przekazywania wiedzy w formie instrukcji na
rzecz uczenia zorientowanego na doświadczenie (learning by doing). Szczególnie
pożądane są szkolenia w zakładach pracy.
6. Korzystne jest łączenie szkoleń zawodowych z instrumentami zatrudnienia
subsydiowanego. Znacznie zwiększa to szanse zatrudnienia uczestników szkoleń.
Generalnie, jak wykazują doświadczenia krajów wysoko rozwiniętych, efektywność tak szkoleń, jak i innych programów ALMP uzależniona jest przede
wszystkim od takich czynników, jak umiejętna selekcja i dobór grupy docelowej,
zaplanowanie, zorganizowanie, kontrola i spójność podejmowanych działań oraz
czynniki obiektywne (na przykład faza cyklu koniunkturalnego).
Niska efektywność zatrudnieniowa szkoleń dla bezrobotnych w województwie mazowieckim skłania do przypuszczeń, iż nieodpowiednio dobierana jest ich
__________
67
Efektywność zatrudnieniowa, czyli wskaźnik ponownego zatrudnienia, ustalana jest jako stosunek liczby osób, które po zakończeniu udziału w roku t w określonej formie aktywizacji uzyskały
w okresie do 3 miesięcy zatrudnienie, inną pracę zarobkową lub podjęły działalność na własny
rachunek, do liczby osób, które w roku t zakończyły udział w danej formie aktywizacji. Efektywność zatrudnieniowa szkoleń w województwie mazowieckim była w ostatnich latach zawsze niższa
niż pozostałych instrumentów ALMP i kształtowała się na poziomie 37−45% (według danych Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Warszawie).
318
Elżbieta Kryńska
tematyka lub/i uczestnicy lub/i firmy szkoleniowe. Oznacza to, iż przeprowadzenie szkoleń zbyt często nie zostało poprzedzone rzetelną analizą struktury kwalifikacyjno-zawodowej popytu na pracowników w skali lokalnej (regionalnej), kryteriów naboru i specyfik grup docelowych oraz rynku usług edukacyjnych.
Przeprowadzenie tego typu analiz należałoby rekomendować publicznym służbom zatrudnienia jako wstępny etap organizacji szkoleń.
Wyniki badań nad efektywnością usług i instrumentów rynku pracy służących
podnoszeniu kwalifikacji bezrobotnych pozwoliły na wyspecyfikowanie niezbędnych działań, które powinny poprawić efektywność tak szkoleń, jak i innych
usług rynku pracy świadczonych przez PSZ. Do działań tych zaliczono (Błędowski, Błaszczyk, Fedorczuk, Kliszko, Kubicki 2007, s. 10−11).
− utworzenie wyspecjalizowanych komórek do obsługi określonych kategorii
osób bezrobotnych (długoterminowo bezrobotni, osoby powracające na rynek
pracy po dłuższej przerwie spowodowanej opieką nad członkiem rodziny, osoby
w wieku powyżej 50 lat, osoby o niskich kwalifikacjach);
− dokonywanie szczegółowych analiz sytuacji bezrobotnego uwzględniającej
zarówno jego uwarunkowania zawodowe (posiadane kwalifikacje i umiejętności,
doświadczenie), jak i osobiste (np. ograniczenia możliwości zatrudnienia związane z koniecznością sprawowania opieki nad innymi członkami rodziny, brakiem
stałego miejsca zamieszkania);
− wprowadzenie dla każdej osoby bezrobotnej rozmowy z doradcą zawodowym prowadzonej w formie jobcoachingu, mającej na celu rozpoznanie przez
osobę bezrobotną swoich mocnych stron i wspólne z doradcą znalezienie możliwości działania i nakreślenie celu związanego z wychodzeniem z bezrobocia;
− skierowanie osób rejestrujących się w urzędzie pracy na szkolenie aktywizacyjne, którego celem jest wyposażanie jego uczestników w informacje przydatne do poszukiwania pracy;
− określenie, czy kwalifikacje osoby bezrobotnej są wystarczające do znalezienia i utrzymania legalnego zatrudnienia w aktualnych warunkach rynkowych
oraz ewentualnie wskazanie jakie ścieżki podnoszenia kwalifikacji są optymalne
dla danej osoby szukającej pracy;
− skierowanie osoby bezrobotnej na szkolenie (indywidualne, grupowe), staż
lub przygotowanie zawodowe po przeprowadzeniu procesu selekcji uwzględniającego adekwatność programu szkolenia do potrzeb i możliwości osoby bezrobotnej;
− ocena uczestnictwa bezrobotnego w zaproponowanej mu formie podnoszenia kwalifikacji.
W działaniach tych położony został nacisk na objęcie bezrobotnych stałą
opieką od początku rejestracji, dokonanie pełnego rozpoznania ich potrzeb i możliwości oraz precyzyjny dobór rodzaju przygotowania zawodowego z punktu widzenia tychże potrzeb i możliwości uczestników programów ALMP. Katalog ten
nie wyczerpuje jednak wszystkich potrzebnych zaleceń formułowanych pod kątem zwiększenia efektywności programów służących podnoszeniu kwalifikacji
bezrobotnych.
319
Tematyka szkoleń powinna uwzględniać bowiem nie tylko potrzeby i możliwości ich uczestników, ale także zapotrzebowanie na kwalifikacje na lokalnym
czy regionalnym rynku pracy.
Wyniki innych badań przeprowadzonych w województwie mazowieckim
w 2006 r. wskazały, iż szkolenia dla bezrobotnych i poszukujących pracy dają
lepsze efekty, jeżeli są dłuższe i łączą zajęcia teoretyczne z praktyką. Pożądane
jest zwłaszcza odbywanie praktyki w dobrych firmach. Tego typu doświadczenie
pozwala szkolącemu się na zdobycie niezbędnego doświadczenia zawodowego
i doskonalenie umiejętności oraz – co jest wartością dodatkową – na przyswojenie
dobrych wzorców zachowań pracowniczych. Najlepiej, aby były to szkolenia
o charakterze modułowym, umożliwiające kształcenie „na miarę” – dostosowane
do potrzeb indywidualnych. Jest przy tym oczywiste, iż decyzje o wyborze rodzaju i ścieżki kształcenia bezrobotnych i poszukujących pracy powinny być podejmowane po konsultacji z doradcą zawodowym. Generalnie do skoordynowania
oferty edukacyjnej publicznych służb zatrudnienia z potrzebami regionalnych
i lokalnych rynków pracy konieczna jest dywersyfikacja form, metod oraz tematów i treści szkoleń. Badania wskazały na dość schematyczne działania urzędów
pracy w tym zakresie. W programach szkoleń więcej miejsca powinny zajmować
zajęcia praktyczne i warsztaty, które umożliwią opanowanie konkretnych umiejętności niezbędnych do obsługi stanowisk pracy. Dlatego urzędy pracy muszą
akcentować wagę szkolenia praktycznego w definiowaniu wymagań wobec jednostek edukacyjnych realizujących ich zamówienia w tym obszarze (Jeruszka,
Kowalski, Machol-Zajda 2007, s. 134−180).
Ważne jest, by powiatowe urzędy pracy organizowały szkolenia grupowe
zawsze według planów szkoleń sporządzanych z uwzględnieniem diagnozy potrzeb szkoleniowych na lokalnych rynkach pracy.
Najważniejszą barierą utrudniającą realizację zadań przez system dokształcania i przekwalifikowania osób bezrobotnych i poszukujących pracy jest właściwy
dobór szkoleń, zgodnie z potrzebami rynku pracy. Jednym z podstawowych warunków efektywności tych programów jest zatem właściwe zdiagnozowanie potrzeb szkoleniowych, adekwatnych do struktury kwalifikacyjno-zawodowej bieżącego i przyszłego popytu na pracę. Dzięki właściwemu zdiagnozowaniu
potrzeb szkoleniowych możliwe staje się prawidłowe określenie treści, kierunku
i poziomu szkoleń w taki sposób, by zapewnić uczącym się możliwość uzyskania
wiedzy i umiejętności zawodowych zwiększających szanse na zatrudnienie.
Istniejące obecnie regulacje prawne sprzyjają upowszechnieniu tak szkoleń,
jak i staży oraz przygotowania zawodowego w celu promocji zatrudnienia i aktywizacji osób bezrobotnych i poszukujących pracy (Baron-Wiaterek 2008, s. 123−
125). Jednym z przejawów jest nałożenie przez ustawę o promocji zatrudnienia
i instytucjach rynku pracy na PSZ obowiązku diagnozowania zapotrzebowania na
kwalifikacje i umiejętności na regionalnym i lokalnym rynku pracy. Wśród zadań
realizowanych w ramach polityki rynku pracy prowadzonej przez samorządy województwa i powiatu znajduje się dokonywanie analiz rynku pracy, badanie popy-
320
Elżbieta Kryńska
towej jego strony oraz prowadzenie regularnego monitoringu zawodów deficytowych i nadwyżkowych. 68
Postępowanie bezpośrednio polegające na diagnozowaniu zapotrzebowania na
zawody i specjalności na lokalnym rynku pracy oraz potrzeb szkoleniowych osób
uprawnionych do szkolenia zawiera standard organizacji szkoleń jako jednej z usług
rynku pracy. 69 Standard ten jednak nie wskazuje źródeł informacji o zapotrzebowaniu na zawody i specjalności na lokalnym rynku pracy, jakie powinny być wykorzystywane w procesie diagnozowania. Tymczasem w Polsce dotychczas brak
jest systemu badania i prognozowania zapotrzebowania na pracę według kwalifikacji, tak w skali całego kraju, jak i w przekrojach regionalnych, nie mówiąc już
o lokalnych. Badania tego typu prowadzone są obecnie w sposób nieregularny
przez administrację rządową i samorządową oraz współpracujące z nimi placówki
badawcze czy podmioty komercyjne. Czasami podejmują je w szczególności także
publiczne służby zatrudnienia, choć nie wymaga tego standard postępowania. Jak
wykazały jednak wyniki badań przeprowadzonych w ramach projektu Diagnozowanie zapotrzebowania na kwalifikacje umiejętności na regionalnym i lokalnym
rynku pracy – współpraca urzędów pracy z pracodawcami i innymi partnerami
rynku pracy są one najczęściej fragmentaryczne i nie mają charakteru systemowego. 70 W celu usprawnienia procesu diagnozowania potrzeb szkoleniowych warto zalecić wykorzystanie przez PSZ na Mazowszu efektu tegoż projektu, czyli
przeznaczonego dla urzędów pracy Podręcznika użytkownika metod, narzędzi i
procedur diagnozowania zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na regionalnym i lokalnym rynku pracy (Kryńska, red., Arendt, Kukulak-Dolata, Poliwczak, Sobocka-Szczapa 2010, s. 234).
Niezależnie od zapotrzebowania pracodawców potrzebne jest stałe prowadzenie szkoleń dla bezrobotnych w zakresie zakładania własnej działalności gospodarczej oraz jej promocja. Działania te mogłyby być adresowane w pierwszej
kolejności do bezrobotnych, którzy już wcześniej prowadzili działalność na własny rachunek oraz do młodzieży. Warto, aby młodzież częściej traktowała tę formę aktywności zawodowej, jako alternatywną do innego sposobu aktywnego
uczestnictwa w procesach gospodarowania. Promowanie przedsiębiorczości stanowić może jeden z elementów ograniczających dysproporcje na regionalnym
rynku pracy województwa mazowieckiego.
__________
68
Monitoring zawodów deficytowych i nadwyżkowych to proces systematycznego obserwowania zjawisk zachodzących na rynku pracy dotyczących kształtowania popytu na prace i podaży
zasobów pracy w przekroju terytorialno-zawodowym oraz formułowania na tej podstawie ocen,
wniosków i krótkotrwałych prognoz niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania systemów:
szkolenia bezrobotnych oraz kształcenia zawodowego (MGPiPS 2003, s. 6).
69
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 2 marca 2007 r. w sprawie standardów usług rynku pracy (DzU z 2007 r. nr 47, poz. 314).
70
Projekt, współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego, realizowany
był przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych na zlecenie Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich
w latach 2008−2009.
321
Oferta szkoleniowa urzędów pracy powinna być w pierwszej kolejności kierowana do grup będących w niekorzystnej sytuacji na rynku pracy, wyodrębnionych za pomocą procedur profilowania bezrobotnych. Wielokrotnie łączyć się
będzie to z koniecznością przekonywania do potrzeby podjęcia wysiłku edukacyjnego, a zatem wymagać podejścia zindywidualizowanego, niezbędnego jednak
w przypadku bezrobotnych z grup zwiększonego ryzyka, którzy często wykazują
niską skłonność do nauki. Pamiętając, iż osoby te miewają pewne problemy osobowościowe, warto rozszerzyć proponowane działania o doradztwo psychologiczne, wspomagające standardowe postępowanie pośredników pracy.
Jako dodatkowe założenie należy przyjąć, iż szkolenia powinny być kierowane do grup względnie homogenicznych: do osób o zbliżonym poziomie wykształcenia i podobnym poziomie umiejętności, znajdujących się w takiej samej sytuacji na rynku pracy. To stanowi przesłankę dla wprowadzenia programów
skierowanych do określonych grup bezrobotnych. Przykładem takiej grupy są
absolwenci wyższych uczelni, którzy nie mają żadnego doświadczenia zawodowego czy osoby po 55. roku życia, albo też matki powracające na rynek pracy po
przerwie spowodowanej opieką nad dziećmi. Każda z tych grup dysponuje innymi możliwościami, a co za tym idzie, wymaga innego podejścia, którego przejawem może być tematyka szkoleń aktywizacyjnych czy spotkania z doradcami
zawodowymi (zajmującymi się reintegracją na rynku pracy, pomocą psychologiczną, poszukiwaniem nowych możliwości i form świadczenia pracy) (Błędowski, Błaszczyk, Fedorczuk, Kliszko, Kubicki 2007). Jest przy tym oczywiste, iż
decyzja o włączeniu osoby bezrobotnej do programu podnoszenia/zmiany kwalifikacji zawodowych nie może być wyłącznie uzależniona od wysokiego prawdopodobieństwa uzyskania zatrudnienia.
Poprawa efektywności szkoleń dla bezrobotnych i poszukujących pracy w województwie mazowieckim wymaga także wzmocnienia doradztwa zawodowego,
a konkretnie – zwiększenia liczby doradców zawodowych w urzędach pracy oraz
częstotliwości i czasu trwania spotkań z kandydatami do pracy i pracodawcami.
2.4. Przygotowanie zawodowe dorosłych
Przygotowanie zawodowe dorosłych to instrument ALMP wprowadzony
w 2009 r. umożliwiający osobom dorosłym uzyskanie tytułu zawodowego, tytułu
czeladnika lub umiejętności zawodowych bez nawiązywania stosunku pracy.
Przygotowanie zawodowe dorosłych odbywa się w formie:
− praktycznej nauki zawodu dorosłych umożliwiającej przystąpienie do egzaminu kwalifikacyjnego na tytuł zawodowy lub egzaminu czeladniczego; trwa
od 12 do 18 miesięcy, kończy się egzaminem kwalifikacyjnym na tytuł zawodowy lub egzaminem czeladniczym;
− przyuczenia do pracy dorosłych mającego na celu zdobycie wybranych
kwalifikacji zawodowych lub umiejętności, niezbędnych do wykonywania określonych zadań zawodowych właściwych dla zawodu występującego w klasyfika-
322
Elżbieta Kryńska
cji zawodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy; trwa od 3 do 6 miesięcy,
kończy się egzaminem sprawdzającym.
Przygotowanie zawodowe dorosłych jest realizowane według programu ukierunkowanego na nabywanie umiejętności praktycznych oraz zdobywanie wiedzy
teoretycznej, niezbędnych do wykonywania zadań zawodowych. Uczestnikowi
przygotowania zawodowego dorosłych przysługuje stypendium.
Jak wykazały badania przeprowadzone w ramach projektu, zainteresowanie
mazowieckich pracodawców nowym instrumentem ALMP − przygotowanie zawodowe dorosłych − jest niewielkie. Pomimo to nie można z niego rezygnować, wręcz
przeciwnie − należy go rozwijać i doskonalić. Instrument ten może odgrywać ważną rolę w polskim modelu flexicurity (Kryńska, red. 2009). Należy dostrzec jego
uzupełniającą rolę w kształceniu zawodowym pracowników, zwłaszcza gdy system edukacji nie jest w stanie wyposażyć kandydatów do pracy w „praktyczne
umiejętności” niezbędne do obsługi stanowisk pracy.
Uznając w pełni potrzebę istnienia i ważność takiego instrumentu ALMP, jakim jest przygotowanie zawodowe dorosłych, należałoby rekomendować zmianę
zasad jego wykorzystania. W szczególności warto rozważyć:
− potrzebę dalszego utrzymania związku między zdaniem odpowiedniego egzaminu przez bezrobotnego a refundacją kosztów dla pracodawców;
− zwiększenie wysokości dochodów uzyskiwanych przez osoby aktywizowane za pomocą tego instrumentu;
− podwyższenie poziomu refundacji dla pracodawców;
− zapewnienie wsparcia merytorycznego przez PSZ przy określaniu zapisów
umowy między pracodawcą a starostą;
− zastosowanie ulg w podatku dochodowym od osób prawnych dla firm, które
zdecydują zająć się przygotowaniem zawodowym dorosłych w zawodach zaliczanych trwale do deficytowych na danym lokalnym/regionalnym rynku pracy.
3. Aktywność zawodowa niektórych grup zasobów pracy
Poprawa stopnia wykorzystania mazowieckich zasobów pracy wymaga działań na rzecz aktywizacji zawodowej trzech podstawowych kategorii osób: zagrożonych wykluczeniem z rynku pracy, mających kłopoty z godzeniem pracy zawodowej z życiem rodzinnym oraz w starszych grupach wieku.
3.1. Aktywizacja zawodowa osób zagrożonych wykluczeniem
z rynku pracy − ekonomia społeczna
Podstawową motywacją działania instytucji ekonomii społecznej jest przywracanie na rynek pracy osób z niego wykluczonych, wymagających szeroko rozumianej pomocy i wsparcia w tej dziedzinie. Wykluczenie na rynku pracy przejawia się
w dyskryminacji i izolowaniu w dostępie do zatrudnienia jednostek i całych grup
323
społecznych. Pierwszym i podstawowym czynnikiem ich wykluczenia i społecznej degradacji najczęściej jest bezrobocie, na które nakładają się inne, niekorzystne zmienne w makro- i mikroskali: skutki restrukturyzacji lub recesji gospodarki,
wiek, płeć, brak dostatecznego wykształcenia, „nierynkowy” zawód, choroba,
macierzyństwo, patologia społeczna. Wykluczenie, niezależnie od powodów zewnętrznych w stosunku do danej jednostki czy wynikających z jej cech osobistych, zawsze powoduje jej marginalizację na rynku pracy skutkującą trudnością,
a w krańcowym przypadku uniemożliwieniem integracji ze zbiorowością pracujących. Społeczne i ekonomiczne skutki wykluczenia na rynku pracy powodują, iż
obecnie w politykach rynku pracy, zwłaszcza w krajach wysoko rozwiniętych,
podejmowane są na szeroka skalę działania mające na celu pomoc we włączaniu
(integracji) zbiorowości zmarginalizowanych do zbiorowości pracujących. Zawiera je w szczególności ekonomia społeczna, której naczelną zasadą jest przewaga
działań na rzecz ludzi nad maksymalizacją zysku pieniężnego osiąganego w wyniku prowadzonej działalności gospodarczej (Rosiński 2006). Działania na rzecz
ludzi podejmowane w jej ramach kierowane są przede wszystkim na ograniczenie
zagrożenia bezrobociem.
W województwie mazowieckim, jak i w całej Polsce problem ludzi bez pracy
i dotkniętych wielowymiarową ekskluzją osiągnął znaczne rozmiary. W jego rozwiązywaniu dość słabą skuteczność wykazały sposoby polegające na wykorzystywaniu jedynie pasywnych instrumentów polityki socjalnej. W tej sytuacji instrumenty pasywne powinny zostać uzupełnione przez aktywne formy polityki
reintegracji społeczno-zawodowej bezrobotnych i zagrożonych wykluczeniem.
Do form tych zaliczyć należy przede wszystkim działania instytucji ekonomii
społecznej.
Trzonem ekonomii społecznej są przedsiębiorstwa społeczne, definiowane jako prywatne, autonomiczne organizacje dostarczające produktów lub usług na
rzecz szerszej społeczności (community), których założycielami albo zarządzającymi jest grupa obywateli i w których zakres korzyści materialnych podlega
ograniczeniom. Przedsiębiorstwo społeczne przywiązuje dużą wagę do swej autonomii i jest gotowe do przyjmowania ekonomicznego ryzyka związanego z prowadzoną w sposób ciągły działalnością społeczno-ekonomiczną (Wygnański,
Frączak 2006, s. 19).
Międzynarodowa sieć badawcza EMES 71 akcentuje umieszczenie przedsiębiorstw społecznych na pograniczu rynków, polityk publicznych i społeczeństwa
obywatelskiego, specjalnie podkreślając „hybrydyzację” ich zasobów: przedsiębiorstwa społeczne łączą bowiem w istocie dochód uzyskany z działalności gospodarczej z publicznymi subwencjami związanymi z ich społeczną misją oraz
z prywatnymi darowiznami i/lub dobrowolnym zaangażowaniem (Defourny,
__________
71
Sieć badawcza EMES została założona przez uniwersyteckie centra badawcze i badaczy indywidualnych. Jej celem głównym jest stworzenie europejskiego zasobu interdyscyplinarnej wiedzy teoretycznej i empirycznej w zakresie zagadnień wiążących się z funkcjonowaniem trzeciego sektora.
Elżbieta Kryńska
324
Nyssens 2008, s. 5). Sformułowana przez sieć EMES definicja przedsiębiorstwa
społecznego odwołuje się do dziewięciu wyróżniających je kryteriów – czterech
mających charakter ekonomiczny i pięciu o charakterze społecznym (tab. 1).
Tabela 1
Kryteria wyróżniające przedsiębiorstwa społeczne według sieci EMES
Kryteria ekonomiczne
1. Prowadzenie w sposób względnie ciągły,
regularny działalności opartej na instrumentach ekonomicznych
2. Niezależność, suwerenność instytucji
w stosunku do instytucji publicznych
3. Ryzyko ekonomiczne
4. Istnienie choćby nielicznego płatnego
personelu
Kryteria społeczne
1. Wyraźna orientacja na społecznie użyteczny
cel przedsięwzięcia
2. Oddolny, obywatelski charakter inicjatywy
3. Specyficzny, możliwie demokratyczny
system zarządzania
4. Możliwie partycypacyjny charakter
działania
5. Ograniczona dystrybucja zysków
Źródło: Frączak, Wygnański, red. (2008), s. 19.
Aktywizacji polityki reintegracji społeczno-zawodowej bezrobotnych i zagrożonych wykluczeniem z rynku pracy generalnie sprzyjają przyjęte w polskim
prawie rozwiązania instytucjonalne umożliwiające realne, wielopłaszczyznowe
wsparcie przez instytucje ekonomii społecznej wielu osób i ich rodzin dotąd odciętych od rzeczywistych szans powrotu na rynek pracy. W katalogu rozwiązań
prawno-ekonomicznych obowiązującym jako podstawa funkcjonowania instytucji
ekonomii społecznej na rynku pracy najważniejszymi aktami prawnymi są:
− ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie,
− ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym,
− ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach
rynku pracy,
− ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych.
Zagadnienia związane z funkcjonowaniem podmiotów ekonomii społecznej
zawierają również dokumenty rządowe o charakterze programowym − strategicznym. Są to (m.in.): Strategia Rozwoju Kraju, Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia, Program Operacyjny Kapitał Ludzki na lata 2007−2013, Strategia
Wspierania Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego na lata 2009−2015 oraz
Program Operacyjny Fundusz Inicjatyw Obywatelskich na lata 2009−2013. Dokumenty te wyznaczają ramy realizacji takich celów, jak zwiększenie aktywności
i świadomości obywateli i wspólnot lokalnych oraz rozwoju potencjału sektora
organizacji pozarządowych, a także zwiększenie jego zaangażowania na rzecz
usług społecznych i wspieranie rozwoju przedsiębiorstw ekonomii społecznej.
Dodać trzeba, iż w 2009 r. powołany został Zespół ds. rozwiązań systemowych
325
w zakresie ekonomii społecznej 72, którego zadania obejmują: przygotowanie projektu założeń strategii rozwoju ekonomii społecznej, przygotowanie projektu
ustawy regulującej przedsiębiorczość społeczną, tworzenie ram finansowych dla
funkcjonowania ekonomii społecznej oraz założeń systemu edukacji w obszarze
ekonomii społecznej.
Zbiorowość instytucji ekonomii społecznej w Polsce tworzą organizacje społeczne, takie jak fundacje, stowarzyszenia, spółdzielnie (spółdzielnie pracy, spółdzielnie inwalidów i niewidomych, spółdzielnie socjalne), Centra Integracji Społecznej, Kluby Integracji Społecznej, zakłady aktywności zawodowej, warsztaty
terapii zajęciowej i towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych i inne, pod warunkiem
jednakże, iż wśród ich pracowników czy klientów znajdują się osoby pochodzące
z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym.
Zauważyć trzeba, iż na podstawie obowiązującego obecnie unormowania prawnego nie można precyzyjnie określić liczby działających w tak Polsce, jak i w województwie mazowieckim przedsiębiorstw społecznych. Ta kategoria nie została
bowiem prawnie wyodrębniona, projekt ustawy regulującej przedsiębiorczość społeczną znajduje się dopiero w przygotowaniu.
Dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym szczególne znaczenie mają
spółdzielnie socjalne łączące w sobie zalety spółdzielni pracy, stowarzyszeń i organizacji pozarządowych. Ważne jest, że oprócz prowadzenia działalności gospodarczej integrują one swoich członków, przywracając im stare lub oferując nowe
kwalifikacje zawodowe, a także poczucie godności i przydatności społecznej.
Przedsiębiorczość społeczna stanowi dynamiczną kategorię aktywności obywatelskiej. Jej miejsce i rola nabierać będą większego znaczenia, a jej podmioty
stworzą komplementarne ogniwo w stosunku do podmiotów gospodarczych działających na otwartym rynku. Jakkolwiek nie zastąpi (i nie jest to jej celem) działań opartych na regułach mechanizmu rynkowego, to znakomicie je uzupełni.
Działania instytucji ekonomii społecznej kierowane są do osób, które z różnych
powodów tak obiektywnych, jak i subiektywnych mają poważne trudności z podjęciem zatrudnienia na otwartym rynku pracy. Niezależnie od rzeczywistych przyczyn tego stanu rzeczy należy im pomóc. I taką pomoc mogą i powinny oferować
przedsiębiorstwa społeczne.
Skuteczność działania przedsiębiorstw społecznych w zakresie integracji/reintegracji zawodowej wymaga właściwego adresowania do precyzyjnie zidentyfikowanych jednostek szczególnie zagrożonych bezrobociem i wykluczeniem z rynku pracy. W województwie mazowieckim zaliczyć należy do nich
przede wszystkim: osoby bez kwalifikacji zawodowych i z kwalifikacjami nieodpowiadającymi zapotrzebowaniu pracodawców, osoby mające trudności z pogodzeniem obowiązków rodzinnych ze świadczeniem pracy, osoby niepełnosprawne
oraz osoby w starszych grupach wieku. Spośród tych grup najczęściej rekrutują
się długotrwale bezrobotni pozbawieni prawa do zasiłku. Długi czas pozostawania
__________
72
Na mocy zarządzenia Prezesa Rady Ministrów nr 141 z dnia 15 grudnia 2008 r.
326
Elżbieta Kryńska
bez pracy powoduje nieuchronnie spadek standardu życia do krytycznego poziomu, zmuszając rodziny bezrobotnych do szukania wsparcia w świadczeniach pomocy społecznej. Tym grupom przedsiębiorstwa społeczne powinny oferować
równolegle dwa rodzaje aktywności: edukacyjną i zatrudnieniową. Formy obu tych
aktywności muszą być dostosowane do oczekiwań i możliwości, a także motywacji osób szczególnie zagrożonych bezrobociem i wykluczeniem z rynku pracy do
podjęcia trudu integracji społecznej.
Funkcjonujące obecnie na Mazowszu przedsiębiorstwa społeczne nie są w stanie w pełni zaspokoić zapotrzebowania na ich działalność, generowanego na rynku pracy, którego trwałą formą nierównowagi jest bezrobocie. W zasobie bezrobotnych województwa istnieją bowiem znaczące grupy osób, których reintegracja
zawodowa jest wyjątkowo trudna. Podstawowym mechanizmem zaradczym ich
aktywizacji zawodowej jest dalszy rozwój instytucji ekonomii społecznej, a zwłaszcza spółdzielni socjalnych. Zgodnie z obowiązującym obecnie prawem spółdzielnie
socjalne mogą założyć tak osoby fizyczne (zarejestrowani bezrobotni, niepełnosprawni, bezdomni realizujący indywidualny program wychodzenia z bezdomności, uzależnieni od alkoholu lub narkotyków po zakończeniu programu leczniczego, zwolnieni z więzienia i inni), jak i osoby prawne, takie jak organizacje
pozarządowe, jednostki samorządu terytorialnego, spółdzielnie inwalidów i niewidomych oraz kościelne osoby prawne. Dla stymulowania aktywności zawodowej osób zmarginalizowanych na Mazowszu potrzebne byłyby w szczególności
inicjatywy samorządowe w tworzeniu spółdzielni socjalnych na większą skalę niż
dotychczas.
Spółdzielnie socjalne i inne przedsiębiorstwa społeczne są szansą na wydobycie się ze stanu zmarginalizowania na rynku pracy oraz zapewnienia dochodów
z pracy, alternatywnych wobec zasiłków i innych form pomocy. Aby tak się stało,
potrzebna jest przede wszystkim inicjatywa lokalna, a obok niej istnienie sieci
instytucji wspomagających o charakterze doradczym, rozpowszechnienie idei
ekonomii społecznej w społeczeństwie oraz przygotowanie do tworzenia i uczestniczenia w działalności tej instytucji osób szczególnie zagrożonych bezrobociem
i wykluczeniem z rynku pracy. Ważne jest również, by przedsiębiorczość społeczna
nie doprowadziła do wykreowania „wyuczonej bezradności” i postaw roszczeniowych, które obecnie stanowią „ciemną stronę” działalności podmiotów ekonomii
społecznej.
Należy również zwrócić uwagę na potrzebę współpracy instytucji publicznych
zajmujących się adresatami działalności przedsiębiorstw społecznych. Są to bowiem osoby często będące jednocześnie klientami publicznych służb zatrudnienia
(jeżeli są zarejestrowane jako bezrobotne lub poszukujące pracy) i instytucji pomocy społecznej (jeżeli o pomoc taką wystąpiły). Kluczowym elementem dla obu
tych służb jest zjawisko bezrobocia powodujące utratę dochodów i lokujące osoby
bez pracy w sferze zasiłkowej. Znacząca liczba przyznanych świadczeń pomocy
społecznej wiąże się bowiem z brakiem dochodów (co z kolei jest spowodowane
brakiem zatrudnienia), a jedną z najczęstszych przyczyn przyznawania świadczeń
jest ubóstwo i długotrwałe bezrobocie. Ubiegający się o świadczenia z pomocy
327
społecznej z tego tytułu muszą posiadać status poszukującego pracy, a więc Znajdować się w rejestrze powiatowych urzędach pracy. Obie te instytucje (publiczne
służby zatrudnienia i opieka społeczna) oferują swym klientom (oprócz świadczeń i zasiłków) różnego typu usługi, czasami się dublujące, zatem konieczność
współpracy między nimi jest bezsporna. Współpracę taką powinny podjąć również przedsiębiorstwa społeczne, albowiem skuteczna aktywizacja zawodowa
osób bezrobotnych i zagrożonych wykluczeniem społecznym wymaga integracji
danych i wymiany informacji o klientach urzędów pracy, pomocy społecznej oraz
osób objętych działaniami ekonomii społecznej, a także integracji działań związanych z ich aktywizacją zawodową i społeczną. W celu zwiększenia aktywności
zawodowej i edukacyjnej osób bezrobotnych i zagrożonych wykluczeniem z rynku pracy należałoby opracować i wdrożyć stałe procedury współpracy między
ośrodkami pomocy społecznej, powiatowymi urzędami pracy a przedsiębiorstwami społecznymi. Dodać trzeba, że współpraca ta ograniczyłaby często obserwowane na mazowieckim rynku pracy zjawisko odmów podjęcia zatrudnienia
przez bezrobotnych z powodu dostępu do alternatywnych źródeł utrzymania, takich jak różnego typu zasiłki czy praca w szarej strefie rynku pracy.
3.2. Godzenie pracy zawodowej z życiem rodzinnym
Rekomendacje dotyczące godzenia pracy zawodowej z życiem rodzinnym
(tak kobiet, jak i mężczyzn) wykraczają daleko poza rynek pracy i poza obszar
Mazowsza. Generalnie bowiem w Polsce brak jest kompleksowych rozwiązań
instytucjonalnych sprzyjających godzeniu obowiązków rodzinnych z zawodowymi. Należy zatem rekomendować rozwój instytucjonalnej opieki nad dziećmi oraz
systemu opieki nad osobami zależnymi jako jedne z najważniejszych czynników
wspomagających aktywność zawodową jednostek w różnych fazach życia. Dodać
trzeba, że bez rozwoju instytucji wspierających godzenie funkcji rodzicielskich
i opiekuńczych z zawodowymi, osiągnięcie realnej równości statusu kobiet i mężczyzn na rynku pracy będzie niemożliwe.
Rekomendować zatem należy 73:
− bezpłatny dostęp do przedszkoli publicznych (w pełnym wymiarze godzin,
wraz z wyżywieniem dzieci);
− wprowadzenie obowiązku funkcjonowania przedszkoli w godzinach 6–18
przez 12 miesięcy w roku. Ewentualne odstępstwa od tej zasady byłyby dopuszczalne za zgodą wszystkich rodziców tam, gdzie nie jest to szczególnie potrzebne,
np. na terenach wiejskich;
− ograniczenie wymogów formalnych funkcjonowania przedszkoli, zwłaszcza
w odniesieniu do innych form edukacji przedszkolnej;
__________
73
Część tych rekomendacji jest zgodna z propozycjami zawartymi w Projekcie polityki rodzinnej
opracowanym przez rząd w 2007 r., źródło: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, http://www.
rodzina.gov.pl/pliki/Projekt_polityki_rodzinnej.pdf.
328
Elżbieta Kryńska
− odejście od traktowania żłobków jako zakładów opieki zdrowotnej a przyznanie im statusu zakładu opiekuńczo-wychowawczego (przy zachowaniu wymogów co do kwalifikacji personelu i warunków sanitarnych);
− wykorzystanie szkół podstawowych jako placówek opieki nad dziećmi
przede wszystkim poprzez zapewnienie opieki pedagogicznej do późnych godzin
wieczornych;
− poprawę dostępu do usług związanych z opieką nad osobami, które nie są
samowystarczalne, czyli osobami zależnymi (osoby niepełnosprawne, obłożnie
chore, starsze), a także zwiększenie elastyczności tych usług poprzez ustalenie
minimalnych wymogów dotyczących zakresu i czasu opieki oraz pomocy;
− rozwój dostępnych i niedrogich usług zapewniających opiekę osobom pozostającym na utrzymaniu. Można również wziąć pod uwagę utworzenie zarówno
dla mężczyzn, jak i dla kobiet „urlopów na opiekę nad rodzicami”, umożliwiających zajmowanie się starszymi rodzicami 74.
Ważne jest, by polityka godzenia życia rodzinnego i zawodowego kierowana
była zarówno do kobiet, jak i do mężczyzn. W związku z tym wymaga ona kompleksowego podejścia uwzględniającego fakt dyskryminacji kobiet oraz uznającego nowe pokolenia za korzyść dla całego społeczeństwa.
Aby stworzyć pracownikom możliwości godzenia życia rodzinnego i zawodowego, niezbędne jest szersze włączanie się pracodawców w te działania. Większość z rekomendacji dotyczących działań i narzędzi nie jest i − co należy podkreślić − nie powinna być częścią jakichkolwiek regulacji mających z założenia
charakter obligatoryjny i będących przedmiotem egzekwowania. W tym przypadku nacisk powinien być położony raczej na „miękkie” zalecenia, a nie „twarde”
normy. Ich podstawowym celem jest zachowanie zdolności do zatrudnienia pracowników przebywających na urlopie z tytułu opieki nad małym dzieckiem dzięki środkom aktywizującym podczas urlopu i przy powrocie do pracy. Obejmuje to
działania zapewniające podtrzymywanie umiejętności pracownika oraz jego dostęp do możliwości szkoleń, jak również gwarancję kontynuacji kariery zawodowej
w dogodnej dla niego formie. Rzecz w tym, iż praca najemna w Polsce związana
jest często ze sztywną organizacją czasu pracy, która utrudnia rodzicom godzenie
pracy zawodowej i rodzicielstwa. Stałe godziny wykonywania pracy i brak możliwości świadczenia zatrudnienia w formie niestandardowej połączone z ograniczonym dostępem do placówek dziennej opieki, a także sztywnymi godzinami ich
otwarcia ogranicza możliwości pracy osób opiekujących się małymi dziećmi.
Dla ułatwienia pracownikom godzenia obowiązków zawodowych z rodzinnymi
pracodawcom należałoby rekomendować przede wszystkim następujące działania:
__________
74
Ta rekomendacja wynika z: Commission of the European Communities, Report from the Commission to the Council, the European Parliament, the European Economic and Social Committee
and The Committee of the regions on equality between women and men – 2007, Brussels, 7.2.2007
COM(2007)49 final.
329
− stwarzanie warunków do elastycznego powrotu do pracy po urlopie macierzyńskim lub wychowawczym;
− pomoc w ograniczaniu możliwej deprecjacji kapitału ludzkiego osób korzystających z urlopu wychowawczego, np. poprzez zapewnienie uczestnictwa w szkoleniach czy zatrudnienie niepracownicze (dorywcze) w czasie trwania urlopu;
− zaproponowanie rodzicom dzieci w wieku do 10 lat 75 elastycznych form organizacji i czasu pracy oraz wykorzystanie niestandardowych form zatrudnienia.
Rozwiązania takie musiałyby mieć oczywiście charakter dobrowolny, czyli byłyby wykorzystywane po ich akceptacji i wyborze przez pracownika.
Trzeba byłoby dalej rozważyć zastosowanie instrumentów finansowych skłaniających pracodawców do tworzenia placówek opieki nad dziećmi. Chodzi o
promocję zakładania oraz finansowanie przedszkoli niepublicznych przez pracodawców poprzez finansowanie w całości lub w części przedszkoli (zarówno przyzakładowych, jak i zewnętrznych) z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych.
Wymaga to zmiany przepisów dotyczących zakładowego funduszu świadczeń
socjalnych. 76
Warto byłoby również wprowadzić zachęty finansowe do tworzenia w podmiotach gospodarczych zarówno placówek opieki nad dziećmi, jak i pomieszczeń
karmienia małych dzieci lub odciągania pokarmu. Zgodnie z zaleceniem Komisji
Europejskiej przedsiębiorstwa, szczególnie małe i średnie, powinny otrzymywać
pomoc we wdrażaniu środków umożliwiających godzenie życia zawodowego, życia prywatnego i życia rodzinnego. 77 Środki na tę pomoc mogą pochodzić z budżetu
państwa, budżetów samorządowych i funduszy Unii Europejskiej. Istota tworzenia
polityki godzenia życia rodzinnego z zawodowym tkwi bowiem między innymi
w świadomości, iż koszty związane z macierzyństwem i ojcostwem powinny być
ponoszone przez całe społeczeństwo. Pozwoli to ograniczyć lub wyeliminować
praktyki dyskryminacyjne w miejscu pracy oraz ułatwi zatrudnianie kobiet.
Warto również powołać się na dobre praktyki w zakresie rozwiązań prorównościowych, w tym zwłaszcza stosowanych w innych krajach Unii Europejskiej działań pracodawców na rzecz ułatwienia łączenia obowiązków rodzinnych i zawodowych pracowników. Należy od razu zaznaczyć, iż rozwiązania
wielu krajów europejskich idą daleko w promowaniu równouprawnienia płci na
rynku pracy. I tak, np.:
__________
75
Ta cezura wiekowa jest oczywiście tylko propozycją. Należy mieć jednak na uwadze, iż działaniami na rzecz ułatwiania pracownikom godzenia życia zawodowego z rodzinnym powinni być
objęci w szczególności rodzice dzieci w wieku tzw. wczesnoszkolnym.
76
Por. Projekt polityki rodzinnej opracowany przez rząd w 2007 r., Ministerstwo Pracy i Polityki
Społecznej, http://www.rodzina.gov.pl/pliki/Projekt_polityki_rodzinnej.pdf, dostep 14.9.2010.
77
Commission of the European Communities, Report from the Commission to the Council, the
European Parliament, the European Economic and Social Committee and The Committee of the
regions on equality between women and men – 2007, Brussels, 7.2.2007 COM(2007)49 final.
Elżbieta Kryńska
330
− we Francji bardzo wiele firm utrzymuje przedszkola przy zakładach pracy −
młode matki i ojcowie mogą mieć kontakt z dzieckiem i efektywnie pracować,
a karmienie dzieci w czasie przerwy obiadowej nie stanowi problemu;
− w Danii przyzakładowe przedszkola są normą, a nie wyjątkiem.
3.3. Aktywizacja zasobów pracy w starszych grupach wieku
Starzenie się zasobów pracy w województwie mazowieckim każe ze szczególną uwagą zająć się problemem wydłużania życia zawodowego, czyli aktywizacją zawodową ludzi starszych. Zwiększanie aktywności zawodowej osób starszych obejmuje:
− aktywizację osób, które zdecydowały się podjąć pracę w późniejszym okresie życia;
− ponowną aktywizację zawodową osób powracających do pracy po przerwie
spowodowanej dłuższą chorobą czy przebywaniem w stanie bierności zawodowej
z tytułu nabycia uprawnień do świadczeń rentowych lub emerytalnych;
− utrzymanie aktywności zawodowej osób pracujących;
− aktywizację osób bezrobotnych.
Zwiększenie aktywności zawodowej osób starszych doprowadzić powinno do
wydłużenia życia zawodowego. 78 Rzecz w tym, iż zagadnienie to jest niełatwe
z co najmniej trzech powodów.
Po pierwsze, powszechnie uważa się (i często tak bywa), że z wiekiem następuje obniżenie produktywności zasobów pracy. Jest to obserwowane z reguły tam,
gdzie efekty pracy uzależnione są od fizycznych możliwości pracownika. Postęp
techniczny i technologiczny oraz zmiany strukturalne w gospodarce osłabiły wagę
i znaczenie sprawności fizycznej osób świadczących pracę. Niestety, stworzyły
także nowe zagrożenia wynikające z „nienadążania” starzejących się pracowników
za tempem zmian wymagających nieustannego zapoznawania się z nowymi urządzeniami, sposobami ich obsługi, wykorzystania itp., słowem ciągłego poszerzania
wiedzy i umiejętności zawodowych.
Po drugie, wśród osób starszych obserwuje się częściej niż wśród młodszych
stosunkowo niski poziom kreatywności, dynamizmu i przedsiębiorczości przy
skłonności do postaw zachowawczych.
Po trzecie, wraz z wiekiem rośnie prawdopodobieństwo pogorszenia stanu
zdrowia, niepełnosprawności czy wręcz uzależnienia od opieki.
__________
78
Wspieranie aktywności zawodowej i wydłużanie życia zawodowego oraz wspieranie aktywnego starzenia się, w tym tworzenie odpowiednich warunków pracy, zachęt do jej podejmowania
i zniechęcanie do wczesnego przechodzenia na emeryturę są elementami jednej z wytycznych polityk zatrudnienia w państwach członkowskich UE – wytycznej 18: Promowanie podejścia do pracy
zgodnego z cyklem życia człowieka (zob. Decyzja Rady z dnia 12 lipca 2005 r. w sprawie wytycznych dla polityk zatrudnienia państwa członkowskich, 2005/600/WE, DzU UE L 205/21).
331
Osoby w starszym wieku mogą być przez pracodawcę postrzegane jako „pracownicy wysokiego ryzyka”, nie gwarantujący wymaganego zaangażowania w
działalność firmy. Powoduje to często niechęć do ich zatrudniania lub/i zwalnianie w pierwszej kolejności. Dlatego właśnie na rynku pracy obserwuje się raczej
proces odwrotny do aktywizacji − dezaktywizacji zawodowej osób starszych,
będący najczęściej skutkiem zaistnienia pojedynczo lub w kombinacjach następujących okoliczności, takich jak:
− niedostatek wiedzy i umiejętności zawodowych w stosunku do wymagań
współczesnych rynków pracy;
− dyskryminacyjne postępowania pracodawców;
− łatwy dostęp do wcześniejszych emerytur i świadczeń przedemerytalnych.
Podstawowe działania na rzecz aktywizacji zawodowej osób starszych koncentrują się wokół czterech podstawowych zagadnień. Po pierwsze, jest to podnoszenie poziomu wiedzy i umiejętności zawodowych osób starszych poprzez
kształcenie ustawiczne, po drugie − rozwój oferty nietypowych form zatrudnienia
ze strony pracodawców, po trzecie – zwiększanie atrakcyjności pracy jako źródła
dochodów wobec innych źródeł i wreszcie po czwarte – eliminacja dyskryminacyjnych zachowań pracodawców.
Rozpatrując czynnik wskazany jako pierwszy – podnoszenie poziomu wiedzy
i umiejętności zawodowych poprzez kształcenie ustawiczne, należy podkreślić, iż
możliwość uczenia się przez całe życie powinna być zagwarantowana wszystkim
członkom społeczeństwa, niezależnie od wieku. Jest to zresztą w pełni akceptowane i uznawane jako jeden z fundamentów systemu edukacji w Unii Europejskiej. Jest przy tym charakterystyczne, iż liczne programy edukacyjne w UE skierowane są do zasobów pracy znajdujących się w starszym wieku, które wcześniej
postrzegane były jako grupa trudno rozwojowa i mało elastyczna. Przeznaczony
dla dorosłych jest np. program GRUNDTVIG będący jednym z komponentów
programu SOKRATES. Działania prowadzone w ramach programu GRUNDTVIG
mają na celu poprawę jakości edukacji dorosłych, rozszerzanie współpracy między instytucjami kształcącymi dorosłych w całej Europie, promowanie innowacyjnych metod w kształceniu dorosłych oraz promowanie idei uczenia się przez
całe życie. 79 Podkreślić należy, iż program GRUNDTVIG dotyczy nie tylko potrzeb dydaktycznych osób korzystających z wszelkich form kształcenia dorosłych,
ale także potrzeb instytucji i organizacji zapewniających bądź ułatwiających kształcenie w tym zakresie i – co szczególnie ważne dla województwa mazowieckiego
– osób i podmiotów odpowiedzialnych za systemy i strategie w zakresie dowolnych aspektów kształcenia dorosłych na poziomie lokalnym i regionalnym,
przedsiębiorstw, organizacji non-profit, organizacji ochotniczych i pozarządowych oraz ośrodków badawczych i szkół wyższych. Wśród celów operacyjnych
programu GRUNDTVIG wymienia się (między innymi) zapewnienie alternatywnych możliwości dostępu do kształcenia dorosłych osobom z grup wymagających
__________
79
GRUNDTVIG, http://grundtvig.org.pl/. Dostęp 28.8.2010.
332
Elżbieta Kryńska
szczególnego wsparcia oraz marginalnych środowisk społecznych, w szczególności osobom, które zaniechały kształcenia bez osiągnięcia podstawowych kwalifikacji oraz osobom starszym. 80 Adresowanie szkoleń do tej ostatniej grupy i tworzenie jej możliwości dłuższego funkcjonowania na rynku pracy uzasadniane jest
w UE przede wszystkim starzeniem się społeczeństw.
Kształcenie ustawiczne osób starszych powinno uwzględnić trzy ważne kwestie. Pierwszą z nich jest potrzeba indywidualizacji drogi edukacyjnej poprzez
zróżnicowanie form i metod nabywania nowych lub uzupełniania dotychczasowych umiejętności zawodowych i wiedzy. W szczególności chodzi o wprowadzenie – obok metod tradycyjnych – kształcenia na odległość czy przy pomocy
indywidualnego instruktora bądź w małych grupach, jednorodnych pod względem
wieku uczestników. Sprawą drugą jest konieczność indywidualizacji programów
nauczania uwzględniających niejednorodność posiadanej wiedzy i umiejętności
zawodowych osób starszych. Najlepszym sposobem jest tu wykorzystanie kształcenia modułowego i konstrukcja unikalnych programów nauczania dostosowanych do potrzeb małych grup uczestników lub wręcz pojedynczych osób. Kwestia
trzecia – być może najtrudniejsza − to wywołanie potrzeby inwestowania w siebie
przez osoby starsze.
W procesie edukacji osób starszych należy brać pod uwagę jego naturalne determinanty, np. częste nienadążanie osób w starszych grupach wieku za szybkimi
zmianami w procesach gospodarowania i na rynku pracy czy równie często występująca zmiana postaw i zachowań z kreatywnych na zachowawcze. Dlatego też
– podkreślmy to raz jeszcze – kształcenie ustawiczne osób starszych uwzględniać
musi (w większości przypadków) potrzebę podejścia zindywidualizowanego, dostosowanego niekiedy do wymagań nawet pojedynczych osób.
Drugi czynnik stymulacji aktywności zawodowej osób w starszych grupach
wieku – rozwój nietypowych form zatrudnienia 81 – jest również polecany jako
zachęta do wydłużania życia zawodowego. W świetle wyników badań nietypowe
formy zatrudnienia stwarzają osobom starszym szansę stopniowego, płynnego przechodzenia na emeryturę, tworząc swoisty pomost między zatrudnieniem w pełnym wymiarze czasu pracy a całkowitą biernością zawodową 82. Dlatego też
w krajach Unii Europejskiej, zgodnie z zaleceniami Komisji Europejskiej, rządy i
organizacje pracodawców, uznając potrzebę utrzymania aktywności ekonomicznej osób starszych, powinny tworzyć im możliwości zatrudnienia nietypowego.
__________
80
Decyzja Nr 1720/2006/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 listopada 2006 r. ustanawiająca program działań w zakresie uczenia się przez całe życie, DzU UE, 24.11.2006, L327/45,
European Commission, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/ site/pl/oj/2006/l_327/l_32720061124
pl00450068.pdf, dostęp 25.8.2010.
81
Zatrudnienie nietypowe może przybierać różne formy, z których najważniejsze to: praca
w niepełnym wymiarze czasu, praca na podstawie umów terminowych, samozatrudnienie w miejsce
zatrudnienia najemnego, praca na wezwanie, praca w domu oraz telepraca.
82
Zob. Morris D., Mallier T. (2003). W powoływanym opracowaniu omówiono dwie formy
nietypowego zatrudnienia: w niepełnym wymiarze czasu pracy i pracy na własny rachunek.
333
Takie postrzeganie nietypowych form zatrudnienia uwzględnia koncepcja tzw.
przejściowych rynków pracy stworzona przez niemieckiego badacza Gunthera
Schmida (Schmid 1998). Przejściowe rynki pracy definiuje się jako zespół instytucjonalnych unormowań i instrumentów, między innymi instytucji, przepisów
i źródeł finansowania, które tworzą warunki funkcjonowania ludzi na rynku pracy
w sytuacji znacznie odbiegającej od stanu typowego zatrudnienia, czyli w warunkach zatrudnienia przejściowego. Zatrudnienie na takim rynku pracy ma charakter
przejściowy, przyjmując formy takie, jak np.: praca w niepełnym wymiarze czasu,
w dniach ustawowo wolnych od pracy, w ramach krótkoterminowych kontraktów,
kombinacja zatrudnienia płatnego i niepłatnego i inne. Przejściowy rynek pracy jest
kombinacją pracy zarobkowej i innych, społecznie pożytecznych rodzajów aktywności, łączy płacę z płatnościami transferowymi oraz daje uprawnienia do
korzystania z przejściowego zatrudnienia w warunkach wynegocjowanych między partnerami społecznymi (Zawadzki 2005, s. 16−17). Przejściowe rynki pracy
umożliwiają lub wspierają osiągnięcie elastycznego, a zarazem bezpiecznego pod
względem socjalnym zatrudnienia. W szczególności przejściowe rynki pracy mogą stać się pomostem między aktywnością zawodową a emeryturą (Moszyński
2004, s. 117). Stopniowe przechodzenie na emeryturę przynosi wymierne i niewymierne korzyści tak pracodawcom, jak i pracownikom.
W przypadku trzeciego czynnika stymulującego aktywność zawodową −
zwiększania atrakcyjności pracy jako źródła dochodu wobec źródeł alternatywnych − skuteczne powstrzymanie zniechęcania osób starzejących się do udziału w
rynku pracy polega na ograniczeniu możliwości uzyskiwania nieuprawnionych
świadczeń rentowych oraz wczesnych emerytalnych (Kryńska 2006).
Aktywizacja zawodowa osób starszych wymaga jeszcze jednego działania −
eliminacji praktyk dyskryminacyjnych pracodawców. Rzecz jest nieprosta ze
względu na to, iż dyskryminacje łatwiej zdefiniować niż do dostrzeżenia. W tym
przypadku chodzi o eliminację bariery dostępu do miejsc pracy, jaką jest selekcyjne postępowanie pracodawców, kierujących się w decyzjach kadrowych wiekiem pracowników lub/i kandydatów do pracy. Jak wiadomo, wiek jest jedną
z podstawowych zmiennych społeczno-demograficznych determinującą wiele
zjawisk. Wyniki badań naukowych i potoczne obserwacje wskazują na istnienie
związku między uzyskaniem i utrzymaniem zatrudnienia a wiekiem, przy czym
trudno badać „czyste” oddziaływanie wieku, gdyż jest to zmienna występująca
„w uwikłaniu”, skorelowana z innymi cechami społeczno-demograficznymi, jak
płeć, wykształcenie czy staż pracy. Niezależnie od tych zastrzeżeń, potrzeba przeciwdziałania dyskryminacji osób starszych na rynku pracy wydaje się bezsporna.
Zapewniać ją powinny rozwiązania prawne konsekwentnie egzekwowane przez
odpowiednie instytucje oraz samych zainteresowanych, czyli osoby starsze. W to
miejsce należałoby promować wykorzystywanie przez pracodawców talentów
i doświadczenia (zwłaszcza zawodowego) osób starszych.
Starzenie się społeczeństwa województwa mazowieckiego, istotne szczególnie na obszarach wiejskich, powoduje konieczność wprowadzenia do powszechnej praktyki publicznych służb zatrudnienia działań umożliwiających aktywizo-
334
Elżbieta Kryńska
wanie osób z kategorii 50+, których wykorzystanie w procesach rozwoju społeczno-gospodarczego może stać się wyznacznikiem poprawy sytuacji na regionalnym rynku pracy. W działaniach związanych z ograniczaniem niedopasowań
strukturalnych na regionalnym rynku pracy województwa mazowieckiego niezwykle skuteczne powinno być aktywizowanie osób poszukujących pracy w starszych rocznikach wieku produkcyjnego. Są to bowiem często osoby o wysokich
kwalifikacjach, które nie mają, bo nie zna najnowszych technik informacyjnych
oraz języków obcych. W związku z tym konieczne staje się prowadzenie polityki
rynku pracy związanej z rozszerzaniem zakresu szkoleń i przekwalifikowań, które
umożliwiłyby intensyfikację aktywności zawodowej tej grupy osób.
LITERATURA
Aktywność ekonomiczna ludności Polski, z lat 1995−2009, GUS, Warszawa.
Arendt Ł. (2009), Wykluczenie cyfrowe w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw,
IPiSS, Warszawa.
Arendt Ł., Kukulak-Dolata I., Poliwczak I. (2009), Perspektywy implementacji modelu
flexicurity na poziomie przedsiębiorstw, w: E. Kryńska, red., Flexicurity w Polsce.
Diagnoza i rekomendacje. Raport końcowy z badań, Ministerstwo Pracy i Polityki
Społecznej, Departament Rynku Pracy, Warszawa.
Auer P., Efendioglu U., Leschke J. (2005), Active labour market polices around the Word.
Coping with the consequences of globalization, ILO, Geneva .
Baron-Wiaterek M. (2008), Instytucjonalno-prawne aspekty rynku pracy i promocji zatrudnienia, IPiSS, Warszawa.
Bednarski M., Kryńska E., Pater K., Walewski M. red. (2008), Przyczyny pracy nierejestrowanej w Polsce, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa.
Bednarski M., Kryńska E., Pater K., Walewski M., red. (2008), Przyczyny pracy nierejestrowanej w Polsce, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa.
„Biuletyn Statystyczny” (2009), GUS, styczeń.
Blanchflower D.G., Oswald A.J. (1990), The Wage Curve, „Working Paper” No. 3181,
NBER, Cambridge.
Blanchflower D.G., Oswald A.J. (1994), The Wage Curve, MIT Press, Cambridge, MA.
Blanchflower D.G., Oswald A.J. (2005), The Wage Curve Reloaded, „Discussion Paper”
No. 1665, Institute for the Study of Labor (IZA), Bonn.
Błędowski P., Błaszczyk B., Fedorczuk M., Kliszko C., Kubicki P. (2007), Efektywność
usług i instrumentów rynku pracy służących podnoszeniu kwalifikacji bezrobotnych,
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa.
Brodzicki T., Szultka S. (2002), Koncepcja klastrów a konkurencyjność przedsiębiorstw,
„Organizacja i Kierowanie” nr 4 (110).
Brzozowska K. (2008), Business Angels na rynku kapitałowym, CeDeWU, Warszawa.
Cieślak M. (2005), Prognozowanie gospodarcze. Metody i zastosowania, PWN, Warszawa.
Clark C. (1957), The Conditions of Economic Progress, London.
336
Literatura
Defourny J., Nyssens M. (2008), Social Enterprise in Europe: Recent Trends and Developments, EMES, European Research Network, Working Papers No 1.
Dittmann P. (2005), Modele szeregów czasowych I, w: M. Cieślak, red., Prognozowanie
gospodarcze. Metody i zastosowania, PWE, Warszawa.
Domański B. (2008), Mechanizmy terytorialnego różnicowania inwestycji kapitałowych,
w: Saganowski K., Zagrzejewska-Fiedorowicz M., Żuber P., red., Ekspertyzy do koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju 2008−2033, t. IV, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa.
Employment In Europe 2007 (2007), European Commission, DG Employment, Social
Affairs and Equal Opportunities.
Filipiak B., Ruszała J. (2009), Instytucje otoczenia biznesu. Rozwój, wsparcie, instrumenty,
Difin, Warszawa.
Fisher A.G.B. (1945), Economic Progress and Social Security, Macmillan, London.
Fourastie J. (1954), Die Grosse Hoffnung des Zwanzigsten Jahrhunderts, Bund-Verlang,
Koln-Deutz.
Frączak P., Wygnański J.J., red. (2008), Polski model ekonomii społecznej. Rekomendacje
dla rozwoju, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa.
Grewiński M. (2009), Wielosektorowa polityka społeczna. O przeobrażeniach państwa
opiekuńczego, Wyższa Szkoła pedagogiczna, Towarzystwa Wiedzy Powszechnej
w Warszawie, Warszawa.
GUS (2007), Rocznik Statystyczny 2007, Warszawa.
GUS (2009), Prognoza ludności na lata 2008−2035, Warszawa.
GUS (2010a), Aktywność ekonomiczna ludności Polski. I kwartał 2010, Warszawa.
GUS (2010b), Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2010 r., Warszawa.
Hamermesh D. (1993), Labor Demand, Princeton University Press, Princeton.
Jeruszka U., Kowalski J., Machol-Zajda L. (2007), Badanie instytucji rynku pracy i systemu edukacji w województwie mazowieckim, w: E. Kryńska, red., Regionalny system
koordynacji rynku pracy województwa mazowieckiego PRACA−ZATRUDNIENIE−
SZKOLENIE, Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle „Orgmasz”, IPiSS,
Warszawa.
Keynes M. (1956), Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, PWN, Warszawa.
Koptas G. (1996), Efektywność szkolenia bezrobotnych z perspektywy urzędów pracy i instytucji szkolących, w: M. Bednarski, red., Aktywne formy przeciwdziałania bezrobociu
w Polsce. Narzędzia i instytucje, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa.
Koral J. (2008), Kontraktowanie usług rynku zatrudnienia, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, Biuletyn nr 8, czerwiec.
Korenik S. (2007), Kierunki zmian w przestrzeni społeczno-ekonomicznej na progu XXI
wieku, wyzwania dla polityki przestrzennej, w: Klamut M., red., Polityka ekonomiczna, współczesne wyzwania, PWN, Warszawa.
Krajowy Fundusz Kapitałowy (2006), Rynek private equity/venture capital w Polsce,
październik.
Kryńska E. (2006), Wydłużania życia zawodowego na polskim rynku pracy, „Polityka
Społeczna” Nr 9.
Kryńska E. (2007), Podstawy konstrukcji modelu systemu zmniejszania niedostosowań
strukturalnych podaży pracy i popytu na pracę w województwie mazowieckim, w:
E. Kryńska, red., Regionalny system koordynacji rynku pracy województwa mazowieckiego PRACA –ZATRUDNIENIE-SZKOLENIE, „Studia i Materiały” t. II, Syntezy
Literatura
337
wyników badań i rekomendacje, Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle
„ORGMASZ”, IPiSS, Warszawa.
Kryńska E., red. (2009), Flexicurity w Polsce - diagnoza i rekomendacje, Ministerstwo
Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa.
Kryńska E., red., Arendt Ł., Kukulak-Dolata I., Poliwczak I., Sobocka-Szczapa H. (2010),
Podręcznik użytkownika metod, narzędzi i procedur diagnozowania zapotrzebowania
na kwalifikacje i umiejętności na regionalnym i lokalnym rynku pracy. Podręcznik dla
urzędów pracy, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa.
Kryńska E., Wiśniewski Z. (2007), Trzynaście tez w sprawie reformy polityki państwa na
rynku pracy w Polsce, „Polityka Społeczna” Nr 9.
Kukulak-Dolata I. (2007), Instytucje rynku pracy w Polsce, w: I. Kukulak-Dolata, J. Pichla Rola publicznych służb zatrudnienia i agencji zatrudnienia na rynku pracy,
IPiSS, Warszawa.
Kukulak-Dolata I. (2009), Diagnozowanie potrzeb lokalnych i regionalnych rynków pracy
w opiniach pracowników urzędów pracy. Wyniki badania ilościowego, w: Badanie
obecnie stosowanych metod, narzędzi i procedur w zakresie diagnozowania zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na regionalnym i lokalnym rynku pracy na
podstawie badań przeprowadzonych wśród urzędów pracy, osób uprawnionych do
szkoleń na które skierowania wydaja urzędy pracy oraz tym które z takich szkoleń korzystały, a także pracodawców – III raport cząstkowy. Wnioski z badań ankietowych
(maszynopis), IPiSS, Warszawa.
Kukulak-Dolata I., Sobocka-Szczapa H. (2008), Zakładowy Fundusz Szkoleniowy w podmiotach gospodarczych, w: E. Kryńska, red., Kształcenie ustawiczne pracowników,
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Departament Rynku Pracy, Warszawa.
Kwiatkowski E. (1980), Teoria trzech sektorów gospodarki, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
Kwiatkowski E. (1988), Neoklasyczne teorie zatrudnienia, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
Kwiatkowski E. (2006), Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
Kwiatkowski E., Lehman H., Schaffer M.E. (1992), Bezrobocie a wolne miejsca pracy a
struktura zatrudnienia w Polsce, „Ekonomista” Nr 2.
Laskowska I. (2007), Czynniki determinujące pracę na własny rachunek – wyniki badań
światowych, w: E. Kryńska, red., Praca na własny rachunek – determinanty i implikacje, IPiSS, Warszawa.
Layard R., Nickell S. (1986), Unemployment in Britain, „London School of Economics
and Political Science”, Vol. 53.
Layard R., Nickell S., Jackman R. (2005) Unemployment, Oxford University Press.
Learning and training for work in the knowledge society (2003), International Labour
Conference, 91st Session, ILO, Geneva.
Lucas R.E., Rapping L.A. (1969), Real Wages, Employment and Inflation, „Journal of
Political Economy”, Vol. 99.
Maksim M. (2008), Ewaluacja szkoleń dla bezrobotnych w województwie kujawskopomorskim, TNOiK Dom Organizatora, Toruń.
Martin J.P., Grubb D. (2001), What works and for whom: A review of OECD countries’
experiences with active labour market policies, Swedish Economic Policy Review
No 8.
338
Literatura
MGiP (2005), Venture capital - szansą dla przedsiębiorczych, „Biblioteka Przedsiębiorca
w Unii Europejskiej” Nr 6.
MGPiPS (2003), Zalecenia metodyczne do prowadzenia monitoringu zawodów deficytowych i nadwyżkowych, Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy,
Warszawa.
Michalak A. (2007), Finansowanie inwestycji w teorii i praktyce, PWN, Warszawa.
Morris D., Mallier T. (2003), Employment of older people in the European Union, Labour
2003 No 4.
Moszyński M. (2004), Nietypowe formy zatrudnienia w Republice Federalnej Niemiec,
Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa Stowarzyszenie Wyższej Użyteczności „DOM ORGANIZATORA” Toruń.
NBP (2008), Badanie rynku pracy w województwie mazowieckim IV edycja – maj 2008,
Narodowy Bank Polski Warszawa.
NBP (2010), Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu koniunktury w II kw. 2010 oraz prognoz koniunktury na III kw. 2010, Narodowy Bank Polski Warszawa.
Nilles J.M. (2003), Telepraca. Strategie kierowania wirtualną załogą, Wydawnictwo
Naukowo Techniczne, Warszawa.
OECD (1999), Decentraliising Employment Policy: Trends and Challenges, Paris.
OECD (2008), Przeglądy Terytorialne.
Pichla J. (2007), Agencje zatrudnienia jako instytucje rynku pracy. Analiza wyników badań. w: I. Kukulak-Dolata, J. Pichla, Rola publicznych służb zatrudnienia i agencji
zatrudnienia na rynku pracy, IPiSS, Warszawa.
Pietrowicz K. (2004), Nowa stratyfikacja społeczna? „Digital divide” a Polska, w: L.H.
Haber, red., Społeczeństwo informacyjne − wizja czy rzeczywistość?, II ogólnopolska
konferencja naukowa, Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Nauk Społecznych
Stosowanych. t. 2, Kraków.
Polska 2008 (2008), Raport o rynku pracy oraz zabezpieczeniu społecznym, MPiPS, Warszawa.
Rocznik Statystyczny Województw, z lat 1996−2005, GUS, Warszawa.
Rogut A. (2005), Popyt na pracę w Polsce w latach 1995−2004 oraz jego prognozy na
lata 2005−2010, „Studia Prawno-Ekonomiczne” t. LXXII.
Rogut A. (2007), Krzywa płac w gospodarce polskiej w latach 1995-2005, „Bank i Kredyt” Nr 4.
Rogut A., Tokarski T. (2005), Determinanty regionalnego zróżnicowania płac w Polsce,
„Ekonomista” nr 1.
Rosiński P. (2006), Doświadczenia w tworzeniu przedsiębiorstw społecznych w Polsce, w:
E. Leś, Ołdak M., red., Z teorii i praktyki gospodarki społecznej, t. 1, Collegium Civitas, Warszawa.
Schmid G. (1998), Transitional Labour Markets: A New European Employment Strategy,
Wissenschaftzentrum Berlin für Sozialforschung, Discussion Paper, FS I.
Sobolewski A. (red. nacz.), Krzewicka R., Och G., Olszowska–Urban J., Piekutowski J.,
Podławiak G., Sobolewski T. (2007), Przez współpracę do sukcesu. Partnerstwo lokalne na rynku pracy, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Departament Rynku
Pracy, Warszawa.
Solow R.M. (1979), Another Possible Source of Wage Stickiness, “Journal of Macroeconomics”, Vol. 1, No. 1
Literatura
339
Strzemińska H. (2004), Zarządzanie zasobami czasu pracy doświadczenia krajów europejskich, IPiSS, Warszawa.
Suchecki B. (1999), Propozycje wariantowych zastosowań modeli ekonometrycznych
i procedur prognostycznych w systemie prognozowania popytu na pracę w Polsce,
w: Rynek pracy i popyt na pracę w modelach gospodarki narodowej, „Studia i Materiały”, t. I, RCSS, Warszawa.
Suchecki B. (2007), Prognozy popytu na pracę w województwie mazowieckim, w: E. Kryńska, red., Regionalny system koordynacji rynku pracy województwa mazowieckiego
PRACA – ZATRUDNIENIE – SZKOLENIE, „Studia i Materiały” t. I, IPiSS, Warszawa.
Summers L.H. (1988), Relative Wages, Efficiency Wages, and Keynesian Unemployment,
„American Economic Review”, Vol. 78, No. 2.
Szylko-Skoczny M. (2004), Polityka społeczna wobec bezrobocia w Trzeciej Rzeczypospolitej, Instytut Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Szymańska Z. (2005), Raport dotyczący organizacji i działania rynku usług zatrudnienia
w warunkach wolnej konkurencji oraz doświadczeń niekomercyjnych organizacji pozarządowych działających na tym rynku w poszczególnych krajach (Holandia, Australia, Dania, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone), Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa.
Tamowicz P. (2007), Business Angels Pomocna dłoń dla kapitału, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa.
Vanhove N. (1999), Regional Policy: A European Approach, Ashgate, Aldershot, UK.
Vosko L. (1998), Legitimizing the triangular employment relationship: emerging international labour standards from a comparative perspective, Comparative Labor Law
Policy Journal, nr 1.
Wańkiewicz E. (2010), Предупреждение длительной безработицы в Беларуси на основе
профилирования безработных граждан, http://www.univ.rzeszow.pl/ekonomia /Zeszyt
10/31.pdf, dostęp 29 września.
Welfe A., Kelm R. (1995), Szacunek produktu krajowego brutto Polski dla okresów kwartalnych, „Wiadomości Statystyczne” Nr 10.
Welfe A., Kelm R. (1996), Prognozowanie produktu krajowego brutto w przekroju kwartalnym, „Gospodarka Narodowa” Nr 1−2.
Welfe W., Welfe A. (1996), Ekonometria stosowana, PWE, Warszawa.
Wiśniewski Z. (1994) Polityka zatrudnienia i rynku pracy w Republice Federalnej Niemiec, UMK, Toruń.
Wiśniewski Z., Maksim M. (2008), Polityka rynku pracy w kontekście integracji z Unią
Europejską. Bilans i nowe wyzwania, w: Z. Wiśniewski, E. Dolny, red., Rynek pracy
w Polsce w procesie integracji z Unią Europejską, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.
Wojdyło-Preisner M. (2004), Wczesna identyfikacja osób szczególnie zagrożonych długotrwałym bezrobociem na lokalnych rynkach pracy, w: Z. Wiśniewski, E. Dolny, red.,
Rynek pracy w Polsce w procesie integracji z Unią Europejską, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.
Wygnański K., Frączak P. (2006) Ekonomia społeczna w Polsce - definicje, zastosowania,
oczekiwania, możliwości, „Ekonomia Społeczna” nr 1/2006, FISE Warszawa.
Zawadzki K. (2005), Przejściowe rynki pracy koncepcja – implementacje – perspektywy,
Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.
Literatura
340
Akty Prawne
Art. 3. ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. − Kodeks pracy (tekst jedn.: DzUz 1998 r., nr 21,
poz. 94).
Art. 69 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku
pracy wraz z póź. zm. (tekst jednolity DzU 2009 r. nr 6, poz. 33).
DzU 2004 nr 99, poz. 1001.
DzU z 2004 r. nr 99, poz. 1001 z późn. zm.
Klasyfikacja zawodów i specjalności, załącznik do rozporządzenia Ministra Gospodarki i
Pracy z dnia 8 grudnia 2004 r., DzU nr 265, poz. 2644.
Konwencja nr 88 i nr 181
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 17 kwietnia 2009 r. w sprawie
dokonywania refundacji wyposażenia lub doposażenia stanowiska pracy dla skierowanego bezrobotnego oraz przyznawania bezrobotnemu środków na podjęcie działalności gospodarczej (DzU nr 62, poz. 512).
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 2 marca 2007 r. w sprawie
standardów usług rynku pracy (DzU nr 47, poz. 314).
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 2 marca 2007 r. w sprawie
standardów usług rynku pracy (DzU z 2007 r. nr 47, poz. 314).
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 20 sierpnia 2009 r. w sprawie
szczegółowych warunków odbywania stażu przez bezrobotnych (DzU nr142, poz.
1160).
Ustawa z 19.12.2008 r. o zmianie ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku
pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw (DzU 2009 nr 6, poz. 33).
Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym (DzU z 2009
nr 19, poz. 100).
Ustawa z dnia 7 maja 2010 r. o wspieraniu rozwoju usług i sieci telekomunikacyjnych
(DzU z 2010 r. nr 106, poz. 675).
Klasyfikacja zawodów i specjalności, załącznik do rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 8 grudnia 2004 r., DzU nr 265, poz. 2644.
SUMMARY
Polish welfare institutions are differentiated according to the state rules of
subsidies and to different welfare needs. They establish principles, mechanisms
and instruments to accomplish the aims of social policy towards disabled people.
In Poland, the decentralisation of social policy has helped to abandon the nationalisation of decisions in this area and thus to create satisfactory life conditions for
disabled people.
The aim of this study is to show the roles and functions of different institutions supporting disabled persons, in the context of decreasing the role of the state
and increasing the role of local government, non-government organisations, family, and also the changing role of business.
This study is an attempt to present the social policy towards disabled people
performed by various institutions and to show its evolution.
It outlines the institutions' basic aims and the instruments used. The study evaluates the Polish solutions in social security benefits and employment policy towards disabled people in the context of European Union Member States. Its conclusions could perhaps serve as an aid for modification of instruments of social
policy in Poland and better understanding of social rights, social integration and
better quality of life of disabled people.

raport_koncowy_Rozwoj_zasobow_2011

Transkrypt

Podobne dokumenty

Wsparcie systemów pozyskiwania, magazynowania dystrybucji

informacja o wynikach naboru - Przejdź do: www.nowodworski.pl

Roczna Ocena Jakości Powietrza w województwie mazowieckim

Regulamin konkursu fotograficznego: „Mam 5 lat”

Informacja prasowa do pobrania (2015-04-13)

Spotkanie informacyjne dotyczące międzynarodowego

Zgłaszenie oferty pracy przez e-mail

Zał. nr 4 - Zakres danych osobowych uczestników/uczestniczek

Program specjalny pn. „Lokomotywa zmian”