Opracowania dotyczące wojny polsko-sowieckiej 1919

Jerzy Ciesielski
OPRACOWANIA DOTYCZĄCE WOJNY
POLSKO-SOWIECKIEJ 1919—1920 W ZBIORACH
CENTRALNEGO ARCHIWUM WOJSKOWEGO
Centralne Archiwum Wojskowe gromadzi i przechowuje w zasadzie tylko
akta wytworzone przez instytucje i jednostki wojskowe. W swoim zasobie posiada
jednak sporo innych materiałów, które nie są typowymi dokumentami wytworzonymi
w kancelariach wojskowych — są to relacje, wspomnienia, pamiętniki itp., które
dotyczą ważnych wydarzeń historycznych, szczególnie z okresu odzyskania przez
Polskę niepodległości. Wiele z tych materiałów dotyczy wojny polsko-sowieckiej.
Wymienione archiwalia zgromadzono i opracowano w CAW w latach dwudziestolecia
międzywojennego. Materiały te posłużyły do napisania szeregu opracowań
dotyczących wojny polsko-sowieckiej. W artykule tym zaprezentowano opracowania
dotyczące działań od szczebla Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego (NDWP) do
dywizji. Znajdują się one w zbiorze rękopisów.
Jeżeli chodzi o podejmowanie decyzji w czasie tej wojny przez NDWP, to
opisuje je mjr dypl. Adam Przybylski w pracy pt. Naczelne Dowództwo w okresie
27—31.07.1920 roku1. Szersze omówienie działań i decyzji NDWP można znaleźć w
dwutomowym opracowaniu „Bitwa Warszawska”, w którym m.in. ppłk dypl. Józef
Moszczeński przedstawia plan strategiczny Naczelnego Wodza2.
1
2
CAW, I.400.2704.
CAW, I.400.2720.
Opracowanie to obejmuje okres od 27 lipca do 12 sierpnia 1920 roku. Autorzy
tego opracowania przedstawiają również decyzje dowództwa wojsk sowieckich.
Działania frontów: Południowo-Wschodniego3 i Północno-Wschodniego
opisane zostały w trzech zachowanych opracowaniach4. Na uwagę zasługuje
opracowanie mjr. dypl. Józefa Moszczeńskiego (z odręcznymi uwagami gen. Juliana
Stachiewicza)5, dotyczące działań Frontu Południowo-Wschodniego. Autor, oprócz
dostępnych relacji, powołuje się na akta jednostek oraz podkreśla rolę Francuskiej
Misji Wojskowej w dziedzinie strategicznej i operacyjnej jako „jedynie doradczą”.
Przytacza również fragmenty dyrektyw sowieckiej Rady Wojennej, w których
nakazywano sowieckim dowódcom frontów „co rychlejszego skończenia z Polską, bez
oglądania się na groźby Ententy”. Załącznikiem do opracowania są stany liczebne
Frontu. Jeżeli chodzi o front Południowo-Wschodni, to omówione zostały jego walki
w okresie od 1-go do 7-go sierpnia 1920 roku. Również, tak jak w poprzednim
opracowaniu, przedstawiono decyzje Naczelnego Dowództwa — łącznie z
fragmentami rozkazów bojowych, działania Frontu oraz działania poszczególnych
armii, wchodzących w jego skład. W pracy tej dokonano krótkiej charakterystyki
działań bojowych wojsk sowieckich nacierających w pasie Frontu. Materiał ten
przygotowali: mjr dypl. Adam Przybylski, mjr dypl. August Karcher, mjr Bolesław
Waligóra i kpt. dypl. Feliks Libert.
Na podstawie zebranych wcześniej relacji uczestników wojny polskosowieckiej
oraz
dokumentów
archiwalnych
sporządzono
także
opracowania
omawiające działania bojowe poszczególnych armii biorących udział w tej wojnie.
Opracowania te dotyczą 16, 27, 38, 49, 510 armii. Z reguły omówiono walki
3
Od 2 sierpnia 1920 roku nosił nazwę Frontu Południowego.
CAW, I.400.2708, 2717, 2720.
5
Opracowanie nosi tytuł: Idea strategiczna Naczelnego Wodza. Szef Sztabu Generalnego jako
wykonawca planów Naczelnego Wodza. Poglądy operacyjne Francuskiej Misji Wojskowej. Plany i rozkazy
sowieckie. CAW, I.400.2708.
6
CAW, I.400.2713 — autor mjr Bolesław Waligóra,
2717 — praca zbiorowa,
2720 — praca zbiorowa,
2794 — b.a.
7
CAW, I.400.1084 — b.a.
2256 — autor por. Zbigniew Prażmowski,
2392 — autor Leonard Fitkowski,
2720 — praca zbiorowa.
4
pomiędzy pierwszym a siódmym sierpnia, chociaż w przypadku 1, 2, i 5 armii opisane
zostały działania wcześniejsze (marzec — czerwiec 1920 roku). W omawianych
opracowaniach są również dane dotyczące walk aż do października 1920 roku.
Wzorem poprzednich opracowań omówiono wydarzenia bojowe, które miały miejsce
każdego dnia, a w wielu przypadkach także godziny, łącznie z fragmentami rozkazów
przesyłanych do podległych oddziałów wraz z sytuacją i położeniem przeciwnika.
W czasie wojny polsko-bolszewickiej tworzone były również tzw. grupy.
Formowane były doraźnie, w zależności od sytuacji na froncie. W ich skład wchodziły
oddziały piechoty, kawalerii i innych rodzajów broni, a także pociągi pancerne.
Ogółem podczas wojny utworzono 43 grupy. Zachowało się 8 opracowań
przedstawiających działania bojowe grup. Dotyczą one: grupy gen. Stanisława
Hallera11, gen. Listowskiego12, płk. Pazusia13, Poleskiej14, grupy Południowej15 i grupy
gen. Edwarda Rydza-Śmigłego16. Nazwy tych grup z reguły pochodzą od nazwisk ich
dowódców. Do napisania opracowań posłużyły relacje kilkunastu dowódców
pododdziałów biorących bezpośredni udział w walkach.
Ostatnią
grupą
opracowań
poświęconych
wojnie
1919—1920,
a
prezentowanych w tym artykule, są materiały dotyczące dywizji piechoty. Od 1918
roku do zakończenia wojny z Rosją bolszewicką sformowano 24 związki taktyczne
tego szczebla. W Centralnym Archiwum Wojskowym zachowało się 21 opracowań
omawiających przebieg walk dywizji piechoty podczas wojny17. Prawie wszystkie z
8
CAW, I.400.2720 — praca zbiorowa,
2820 — autor gen. Julian Stachiewicz.
9
CAW, I.400.2256 — autor por. Zbigniew Prażmowski,
2710 — autor kpt. August Karcher,
2717 — praca zbiorowa.
10
CAW, I.400.1084 — b.a.
1943 — autor gen. Józef Zając
2720 — praca zbiorowa
2722 — autor mjr Feliks Libert.
11
CAW, I.400.969 — autor kpt. Jerzy Sławiński.
12
CAW, I.400.972 — b.a.
1442 — b.a.
13
CAW, I.400.2466 — autor kpt. Władysław Janczewski.
14
CAW, I.400.2711 — autor kpt. Feliks Libert.
2717 —b.a.
15
CAW, I.400.2389 — autor ppor. Stanisław Czech.
16
CAW, I.400.1417 — b.a.
17
Opracowania te dotyczą: 1 DP Legionów (CAW, I.400.2213 — dalej tylko numer opracowania), 2
DP Legionów (3189), 3 DP Legionów (969, 2213), 5 DP (2213), 7 DP (948, 1966), 8 DP (1441, 2490, 2817), 9
tych opracowań omawiają walki od lipca do września 1920 roku. W materiale tym z
reguły opisane są działania bojowe poszczególnych dywizji, w tym przebieg walk o
miejscowości. Część z opracowań posiada oleaty z naniesioną sytuacją bojową. Z
liczby 21 opracowań przy 11 brak nazwisk autorów.
Całość
omawianego
materiału
opracowana
została
w
okresie
międzywojennym. Pomocą naukową jest wstęp do inwentarza, w którym m.in.
omówiono problemy związane z inwentaryzacją tych archiwaliów, sposób korzystania
z akt oraz zamieszczano skorowidze. Wszystkie opracowania i relacje umieszczono w
czterech tomach inwentarza właściwego. Omówiony w artykule materiał jest
udostępniany do badań.
Opracowania dotyczące wojny polsko-sowieckiej występują również w
zespole akt Wojskowego Biura Historycznego. Wymienić należy m.in. następujące
pozycje: Kampania „Zima” 1920 roku (uderzenie na Dyneburg, I.341.1.151),
Mieczysław Biernacki — Zagon na Koziatyn w kwietniu 1920 roku (I.341.1.158),
Stanisław Bobrowski — Bój 44 pułku strzelców kresowych pod Holendrami w
kwietniu 1920 roku (I.341.1.159), Działania obronne I i IV armii w maju 1920 roku
(I.341.1.163), Stanisław Rutkowski — Pierwsze walki z armią konną Budionnego
28.05. — 6.06.1920 (I.341.1.164), Tadeusz Wardejn-Zagórski — Trzeci okres działań
Dywizji Jazdy gen. Karnickiego na Ukrainie 31.05. — 8.06.1920 roku (I.341.1.165),
August Karcher-Zwiahel — Obrona w czerwca 1920 roku na linii rzek Słucz i Usza
(I.341.1.166), Grupa Poleska w okresie od 27 lipca do 8 sierpnia 1920 roku
(I.341.1.204), Studium 4 brygady jazdy w manewrze znad Wieprza w 1920 roku
(I.341.1.208), Feliks Libert — 5 armia w bitwie warszawskiej w dniach 13—17
sierpnia 1920 roku (I.341.1.211), Jerzy Stawiński — Likwidacja ostatniego zagonu
Budionnego sierpień — wrzesień 1920 roku (I.341.1.214), E. Różycki — Zagadnienia
dowodzenia w boju pod Lidą we wrześniu 1920 roku (I.341.1.216), Działania 2 armii
w 1920 roku (I.341.1.218). Ponadto w aktach Wojskowego Biura Historycznego
znajdują się historie (i materiały do historii) dywizji piechoty oraz pułków różnych
rodzajów broni.
DP (1443), 10 DP (1985), 13 DP (950). 14 DP (952, 2474), 15 DP (653, 739. 2815), Dywizji LitewskoBiałoruskiej(3130) i Dywizji Ochotniczej (2258).
Wymienione opracowania posiadają różną wartość. Do kilku z nich dołączone
są odpisy akt, z których część niezachowała się w oryginale. Tylko niektóre
opracowania były publikowane przed II wojną światową.