OFERTA TOWARZYSTWA WYDAWNICZEGO WE LWOWIE W

Transkrypt

ALEKSANDRA LUBCZYŃSKA
Instytut Bibliotekoznawstwa i Dziennikarstwa
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
OFERTA TOWARZYSTWA WYDAWNICZEGO WE LWOWIE W ŚWIETLE
KATALOGU Z 1910 ROKU
Towarzystwo Wydawnicze (zał. 1897) jako wydawnictwo mecenatu partyjnego Ligi Narodowej; jego statut i zasady działania. Oferta wydawnicza Towarzystwa w świetle Katalogu dzieł
wydanych nakładem Towarzystwa Wydawniczego we Lwowie 1897–1910.
SŁOWA KLUCZOWE: Towarzystwo Wydawnicze, katalogi wydawnicze, Lwów, Narodowa
Demokracja, ruch wydawniczy
Na przełomie XIX i XX wieku Lwów był miastem, w którym inteligencja różnych stanów stanowiła dość liczną grupę, stąd życie naukowe, literackie
i kulturalne płynęło wartkim strumieniem. W 1897 roku do lwowskich instytucji wydawniczych dołączyła nowa placówka nakładowa, która przybrała nazwę
Towarzystwo Wydawnicze. Towarzystwo powstało z inicjatywy przybyłych do
Lwowa z Królestwa Polskiego — na skutek zatargów z carską policją i cenzurą
— działaczy Ligi Narodowej (zał. w 1893 roku) i Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego (zał. w Królestwie w 1897 roku): Jana Ludwika Popławskiego, Romana Dmowskiego, Ignacego Domagalskiego, Zygmunta Balickiego i Zygmunta
Wasilewskiego. Do tego grona pozyskano także znane osobistości z kręgów miejscowej inteligencji, między innymi: Jana Gwalberta Pawlikowskiego, doktora Ernesta Adama, Stanisława Zakrzewskiego, Antoniego Kalinę, Józefa Nusbauma-Hilarowicza.
Towarzystwo Wydawnicze było instytucją o specyficznym charakterze. Na
przełomie XIX i XX wieku pojawiły się bowiem wydawnictwa nowego typu —
wydawnictwa mecenatu partyjnego. Powoływano je na potrzeby agitacyjno-propagandowe partii i stronnictw politycznych, a wraz z rozwojem ambicji tychże
do uczestnictwa w kulturze — na potrzeby kulturotwórcze. Dzięki tym wydawnictwom dotychczasowe narzędzia propagandy partyjnej: prasa, ulotki i broszury
ROCZNIKI BIBLIOTECZNE, R. LVII: 2013
Roczniki Biblioteczne LVII, 2013
© for this edition by CNS
RB 57-2013.indb 139
2014-05-28 10:19:19
140
— wzbogacone o publikacje książkowe, poszerzały możliwości oddziaływania
na społeczeństwo. Było to zjawisko charakterystyczne zarówno dla ruchu socjalistycznego, jak i ludowego i narodowego, a także partii konserwatywnych1.
Stosunkowo najwięcej tego typu inicjatyw podejmowano w Galicji, która
miała najdogodniejsze ku temu warunki: autonomię pozwalającą na względny
rozwój działalności politycznej, społecznej i kulturalnej — w tym wydawniczej.
Korzystając więc z tego, przybyli do Lwowa działacze Ligi Narodowej podjęli
próbę rozpowszechnienia ideologii wszechpolskiej w zaborze austriackim i zapewnienia sobie jak największych wpływów.
Był to okres, kiedy endecja nie stworzyła jeszcze oficjalnej partii (istniała co
prawda Liga Narodowa, ale miała charakter nielegalny). Dążenia przywódców
ruchu do tworzenia normalnej struktury politycznej w zaborze austriackim poprzedzone więc zostały działaniami zmierzającymi najpierw do zdobycia silnej
pozycji w życiu społecznym i kulturalnym tej dzielnicy. Działania te polegały na
pozyskiwaniu i zjednywaniu sobie środowisk opiniotwórczych i poszczególnych
osób, a zwłaszcza wybitnych przedstawicieli tutejszego świata nauki i kultury.
Wykorzystywano w tym celu istniejące już towarzystwa i instytucje społeczno-kulturalne bądź tworzono nowe2. W opinii Urszuli Jakubowskiej w pierwszym
okresie budowania systemu prasowego Narodowej Demokracji w zaborze austriackim — chodziło bardziej o zapewnienie sobie „rządu dusz” niż o zdobycie
dominacji politycznej3.
Przystąpiono także do organizowania książkowej działalności wydawniczej,
co również miało służyć owemu „pozyskiwaniu środowiska”. Powstałe w 1897
roku Towarzystwo Wydawnicze zapraszało bowiem do współpracy wszystkich
chętnych — proponując wydawanie książek, udział w zyskach, zapewniając
recenzje i reklamę. Jak pisze autorka biografii Jana Ludwika Popławskiego —
jednego ze współzałożycieli wydawnictwa — w ten sposób „Wokół Towarzystwa wytworzył się z czasem elitarny krąg twórców, wciąganych niepostrzeżenie
w problematykę szeroko rozumianych spraw narodowych”4.
Towarzystwo zostało zarejestrowane w lwowskim Sądzie Krajowym uchwałą
z dnia 7 kwietnia 1897 roku pod numerem 14874, na mocy Statutu z dnia 17 grudnia 1896 roku. Jego nadrzędny organ stanowiła Dyrekcja, której członkami na
okres trzech lat wybrani zostali: Jan Popławski, Ignacy Domagalski i dr Ernest
1 Danuta ADAMCZYK,
Polskie społeczne placówki wydawnicze we Lwowie w dobie autonomii galicyjskiej. Wyd. 2 poszerz., Kielce: Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Jana Kochanowskiego
1996, s. 222–227.
2 Adam WĄTOR, Narodowa Demokracja w Galicji do 1918 roku, Szczecin: Uniwersytet
Szczeciński 2002, s. 23–24.
3 Urszula JAKUBOWSKA, Prasa Narodowej Demokracji w dobie zaborów, Warszawa:
Państw. Wydaw. Naukowe 1988, s. 8.
4 Teresa KULAK, Jan Ludwik Popławski. Biografia polityczna, Wrocław: Wydaw. Zakł. Nar.
im. Ossolińskich 1994, s. 151.
RB 57-2013.indb 140
2014-05-28 10:19:19
OFERTA TOWARZYSTWA WYDAWNICZEGO WE LWOWIE
141
Adam, a ich zastępcami: dr Wiktor Ungar, Kazimierz Wróblewski i dr Tadeusz
Dwernicki.
W czasie istnienia Towarzystwa obowiązywały kolejno trzy wersje Statutu:
pierwotną, z 1896 roku, zastąpiono w 1901 nową, a tę z kolei zmieniono w 1908
roku. Według wersji ostatniej Towarzystwo Wydawnicze było stowarzyszeniem
zarejestrowanym z „ograniczoną poręką”, jego celem zaś wydawanie drukiem
i rozpowszechnianie prac literackich i naukowych swoich członków (§ 1). Na
kapitał obrotowy stowarzyszenia składały się: majątek własny, czyli udziały
wpłacane przez członków, kapitał żelazny, narastający z zysków, oraz kapitały
obce, przyjmowane do obrotu. Ustalono, że każdy członek będzie wpłacał dwie
korony wpisowego oraz sto koron udziału (według pierwszej wersji Statutu było
to pięćdziesiąt koron). Autorzy prac nabywanych przez wydawnictwo mieli „pozostawiać na udziale” dziesięciu procent swych wynagrodzeń (§ 2, 4). Organami
Towarzystwa były: Dyrekcja, Rada Nadzorcza i Zgromadzenie Ogólne. Do kompetencji trzyosobowej, wybieranej na okres trzech lat Dyrekcji należało między
innymi przyjmowanie nowych członków, przyjmowanie i ocena zgłoszonych do
druku prac, wydawanie drukiem prac członków, rozpowszechnianie ich: bezpośrednio bądź przez księgarnie, prowadzenie ksiąg rachunkowych i rachunków, zarządzanie majątkiem stowarzyszenia (§ 14). Zadaniem Rady Nadzorczej z kolei
był ogólny nadzór nad sprawami stowarzyszenia i nad czynnościami Dyrekcji,
w tym między innymi wyznaczanie kierunku i zakresu działalności wydawnictwa,
wybór prac do druku oraz warunków ich nabycia i wydania (§ 19–20). Uchwałami Zgromadzenia Ogólnego (zwyczajnego — dorocznego lub nadzwyczajnego
— zwoływanego na żądanie Rady, Dyrekcji lub dwudziestu członków) dokonywano między innymi: wyboru komisji rewizyjnej i komisji do badania wszelkich wniosków przedstawianych do uchwały, przyjęcia rachunków i sprawozdań
z czynności Dyrekcji, podziału zysków oraz wyboru Rady Nadzorczej (§ 23)5.
Towarzystwo Wydawnicze oparło swą działalność na samopomocy, to znaczy na zrzeszeniu ludzi chcących wydać swoje prace bądź po prostu zainteresowanych rozwojem piśmiennictwa polskiego.
Liczba członków Towarzystwa wahała się od dwustu pięćdziesięciu do trzystu (w 1902 roku było to dwieście pięćdziesiąt jeden osób, w 1907 — dwieście
osiemdziesiąt dwie, w 1908 — dwieście siedemdziesiąt dziewięć). Byli nimi
przede wszystkim przedstawiciele miejscowej inteligencji różnych zawodów: politycy, działacze społeczni, literaci, dziennikarze, publicyści. Ich szeregi zasilali
także przybysze z Królestwa Polskiego, którzy z czasem wchodzili z lwowianami
w kontakty towarzyskie, naukowe, zawodowe. Jak pisze Danuta Adamczyk:
Zręczne zakamuflowanie prawdziwego charakteru placówki, przynajmniej w pierwszych latach jej istnienia, spowodowało, że z wydawnictwem związali się ludzie z różnych orientacji poli5 Statut
Towarzystwa Wydawniczego we Lwowie. Stowarzyszenie zarejestrowane z ograniczoną poręką, Lwów 1909, s. 1–13.
RB 57-2013.indb 141
2014-05-28 10:19:19
142
tycznych i tu możemy mówić o przemyślanej polityce Narodowej Demokracji wobec inteligencji
[...]. Placówka nakładowa, taka jak Towarzystwo Wydawnicze, stanowiła w polityce ND rodzaj
magnesu, przyciągała inteligencję twórczą, ułatwiając druk, płacąc honoraria. Nic więc dziwnego
że wśród członków-udziałowców spotykamy w Towarzystwie Wydawniczym cały szereg nazwisk
znanych literatów i publicystów6.
Początkowo większością prac, związanych z działalnością wydawnictwa
zajmował się Ignacy Domagalski, pracujący wówczas w Związku Stowarzyszeń
Zarobkowych i Gospodarczych. W jego prywatnym mieszkaniu mieściło się
pierwsze „biuro” Towarzystwa. Z czasem do pomocy w sprawach administracyjnych zatrudniono przemysłowca (i amatora sportów narciarskich) Ludwika Pręgowskiego. Biuro przeniesiono na ulicę Zimorowicza 11/15, do gmachu „Słowa
Polskiego”7. Zamówienia dla księgarni i osób prywatnych z terenu Galicji i Wielkiego Księstwa Poznańskiego realizowano od ręki za pośrednictwem lwowskiego
biura. Skład główny na Królestwo Polskie i Cesarstwo Rosyjskie objęła Księgarnia E. Wende i Sp., mieszcząca się w Warszawie na Krakowskim Przedmieściu 58.
Oprócz tego pozyskiwano także inne placówki księgarskie do dystrybucji swoich
wydawnictw, między innymi Księgarnię Stanisława Sadowskiego w Warszawie,
w Krakowie: Księgarnię Ludową Kaspra Wojnara, Księgarnię Katolicką dra Władysława Miłkowskiego i biuro dzienników Hopcasa i Salomonowej, następnie:
księgarnię Karola Pollaka w Sanoku, Michała Żyborskiego w Drohobyczu i Administrację „Teki” we Lwowie; w zaborze pruskim: Księgarnię św. Wojciecha
oraz Księgarnię Chrzanowskiego i Kucnera w Poznaniu, księgarnię „Dziennika
Kujawskiego” w Inowrocławiu, księgarnię Stefana Rowińskiego w Ostrowie
Wielkopolskim oraz Antoniego Stoca w Katowicach9.
Już w pierwszych latach działalności wydawnictwo zyskało sobie pewną renomę. W sferach nauki i kultury, wśród księgarzy i wydawców cieszyło się uznaniem i życzliwością. Traktowano je jako korporację zasługującą na zaufanie i kredyt „tak materialny, jak moralny, ale nadto ożywioną duchem obywatelskim”10.
Zgłaszali się do Towarzystwa pisarze nie tylko z Galicji, ale także z pozostałych
zaborów. Niestety, środki finansowe nie zawsze pozwalały na to, by wydawać
wszystkie nadsyłane prace. Wielu pisarzom więc odmawiano11.
6 D. ADAMCZYK,
op. cit., s. 231–232.
przejęcia „Słowa Polskiego” przez Narodową Demokrację zob. U. JAKUBOWSKA, op. cit., s. 44–46.
8 Katalog dzieł wydanych nakładem Towarzystwa Wydawniczego we Lwowie 1897–1910,
Lwów: nakł. Towarzystwa Wydawniczego 1910, s. 3.
9 Rkps Biblioteki Jagiellońskiej: sygn. 8631 III, t. 28, Korespondencja Władysława Orkana
z lat 1891–1930, Szóste sprawozdanie Dyrekcji Towarzystwa Wydawniczego we Lwowie stowarzyszenia zarejestrowanego z ograniczoną poręką, z czynności i zamknięcia rachunków za szósty rok
obrotowy 1902, k. 127.
10 Ibidem.
11 Ibidem.
7 Okoliczności
RB 57-2013.indb 142
2014-05-28 10:19:20
143
Powołanie Towarzystwa Wydawniczego nie było zresztą jedyną inicjatywą
narodowców, mającą na celu pozyskanie i zjednanie sobie środowiska inteligencji lwowskiej. Wspomnieć też należy o reaktywowanym w 1898 roku Związku
Naukowo-Literackim. Był to rodzaj klubu dyskusyjnego, a jednocześnie salon
literacki, któremu przewodził Jan Gwalbert Pawlikowski, członek Komitetu Centralnego tajnej Ligi Narodowej i (od 1907 roku, po Stanisławie Głąbińskim) prezes jawnego galicyjskiego Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego. Ponadto
wpływami endecji ogarnięte były liczne społeczne galicyjskie instytucje i towarzystwa oświatowe i kulturalne, między innymi Towarzystwo Szkoły Ludowej,
Macierz Polska, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, Szkoła Nauk Politycznych
we Lwowie. Zwolenników endecja miała także wśród członków, między innymi Towarzystwa Ludoznawczego, Towarzystwa dla Popierania Nauki Polskiej,
Związku Górali i Towarzystwa Kółek Rolniczych12.
Analizowany Katalog dzieł wydanych nakładem Towarzystwa Wydawniczego
we Lwowie 1897–1910 (dalej: Katalog) był trzecim z kolei, po wydanych w latach
1901 i 1905. Miał być z jednej strony — „publiczną spowiedzią” z dotychczasowej
działalności Towarzystwa, z drugiej — dowodem na to, jak w stosunkowo niedługim czasie rozwinęła się placówka, wzrosła liczba członków i tym samym kontaktów ze światem nauki i kultury. Opublikowany w 1910 roku zawierał sto dziewięć
dzieł wydanych w latach 1897–1910. Niektóre z nich miały kilka wydań13.
Publikacje zarejestrowane w Katalogu zestawiono w układzie chronologicznym (z nielicznymi wyjątkami), a na jego końcu zamieszczono dodatkowo Skorowidz podług treści, w którym dorobek wydawnictwa ujęto w siedmiu działach;
były to nauki ścisłe; nauki społeczne i historyczne; krytyka, estetyka i historia
literatury; powieści i dramaty; poezja i muzyka; dzieła specjalne.
Najliczniejszą grupę wydawnictw stanowiły Powieści, nowele, opowiadania,
komedie, tragedie i dramaty. Było to czterdzieści dziewięć utworów, w tym czterdzieści dwa dzieła oryginalne i siedem tłumaczeń z języków obcych. Wśród tych
pierwszych odnaleźć można dzieła twórców starszego pokolenia, w tym Ignacego
Maciejowskiego (Sewera), pisarza i krytyka literackiego okresu przejściowego
pomiędzy pozytywizmem a Młodą Polską, którego powieść z czasów powstania styczniowego pt. Na pobojowisku ukazała się nakładem Towarzystwa w 1902
roku. Wydano także Drobiazgi Antoniego Sygietyńskiego (1900, wyd. 2: 1907)
— w swoim czasie cenionego krytyka literackiego, muzycznego i teatralnego,
zwolennika naturalizmu w prozie. Do starszego pokolenia należeli też twórcy
„opowiadania z bajecznych czasów dla młodszego wieku” pt. Historia o strasz12 A.
WĄTOR, op. cit., s. 24–38.
zawartości Katalogu z „Przewodnikiem Bibliograficznym” z tamtego okresu
wykazała, że w Katalogu brak niektórych tytułów, odnotowanych w „Przewodniku”. Nie wiadomo,
co było tego przyczyną. Być może w Katalogu nie podawano tytułów już wyczerpanych. W artykule
skupiłam się na repertuarze zamieszczonym w Katalogu.
13 Konfrontacja
RB 57-2013.indb 143
2014-05-28 10:19:20
144
nym potworze (1909): Władysław Bełza — poeta, publicysta i działacz kulturalny
oraz Julian Florian Horain — tłumacz, pamiętnikarz i felietonista.
Zawartość katalogu świadczy, że wydawnictwo starało się przyciągnąć twórców już uznanych, ale także dawało szansę młodym, debiutantom, stawiającym
pierwsze kroki w literaturze. Tak więc na przykład w okresie współpracy z Towarzystwem rozwinął się talent Władysława Orkana, który wydał tu cztery swoje
utwory: w 1900 roku ukazała się powieść Komornicy oraz zbiór szkiców Nad
urwiskiem. Trzy lata później wyszły dwa tomy monumentalnej powieści W roztokach. Wszystkie ukazywały życie wsi podhalańskiej, szczególnie w powieści
W roztokach, dając ciekawy obraz tamtejszych stosunków społecznych.
Komornicy i W roztokach zostały dobrze przyjęte przez krytykę. Chwalono
talent młodego jeszcze pisarza, to że doskonale zna i umie opisać duszę chłopską
i jej najskrytsze tajniki, że potrafi odtworzyć wszystkie jej instynkty14. Szczególne uznanie krytyki zyskała kreacja głównego bohatera W roztokach, Franka
Rakoczego, którego postać tchnęła prawdą, siłą i szczerością, była połączeniem
naiwności dziecka gór z rozumem społecznym, niezaradności w życiu codziennym ze szlachetnym uduchowieniem, „wcieleniem nędzy chłopskiej i rezygnacji,
i smutków, co tumanem po polach ciągną i rozłzawiają duszę”15. Dalszy ciąg jego
dziejów ukazał pisarz w wydanym przez Towarzystwo w 1908 roku dramacie pt.
Franek Rakoczy: główny bohater jako wysłaniec całej wsi idzie w świat szukać
sposobów, żeby pokonać biedę i stworzyć wolną, niezależną wieś. W tym samym
roku ukazał się też zbiór nowel pt. Miłość pasterska. W porównaniu z innymi
utworami Orkana nie miały takiego pesymistycznego wydźwięku. W 1908 roku
ukazało się drugie wydanie Komorników, w 1910 roku drugie wydanie W roztokach, a w 1914 — drugie wydanie Franka Rakoczego.
Tatry i Podhale, kraina i lud były też tematem utworów drugiego wielkiego
miłośnika gór, również członka i akcjonariusza Towarzystwa — Stanisława Witkiewicza. W 1906 roku wydano Na przełęczy. Wrażenia i obrazy z Tatr. Adekwatnie do podtytułu odnaleźć tu można górskie krajobrazy: skalne turnie, hale, regle
i jeziora, a wszystko podane wiernie i sugestywnie. Przedstawione na tym tle życie górali — ludu szczególnego, odmiennego od mieszkańców nizin — sprawiło,
że utwór nabrał cech swoistej epopei góralskiej, w utworze pojawia się pierwiastek epiczny, a nawet epopeiczny16.
Podczas gdy tematyka Na przełęczy ogniskowała się wokół „zewnętrznej”
niejako strony Tatr: krajobrazów, ludzi i ich obyczajów, to w kolejnej powieści
Witkiewicza, Z Tatr, najważniejszy był człowiek: jego dusza, myśli, filozofia
życia. Oba utwory miały wymiar regionalistyczny, albowiem Witkiewicz, jako
14 Henryk
GALLE, [rec.: W. Orkan, Komornicy, Lwów 1900], Książka 1901, nr 2, s. 65.
GALLE, [rec.: W. Orkan, W roztokach, Lwów 1903], ibidem, 1903, nr 11, s. 408–409.
16 Aureli DROGOSZEWSKI, [rec.: Stanisław Witkiewicz, Na przełęczy. Wrażenia i obrazy
z Tatr, wyd. 2, Lwów 1906], ibidem, 1908, nr 1, s. 21–22.
15 H.
RB 57-2013.indb 144
2014-05-28 10:19:20
145
jeden z pierwszych, podjął próbę stworzenia odrębnej literatury gwarowej zakopiańskiej (podhalańskiej).
Publikował w Towarzystwie Wydawniczym Jan August Kisielewski, uznany
już wówczas dramaturg, eseista, znawca i krytyk teatralny — jedna z najciekawszych postaci Młodej Polski. Jako doskonały znawca środowisk cyganerii artystycznej tematem swoich dramatów uczynił konflikt między indywidualizmem
artysty a moralnością mieszczańską. Towarzystwo Wydawnicze opublikowało
aż siedem jego utworów: dramaty Sonata (1902), W sieci (1903), Ostatnie spotkanie (1903), Karykatury (1903) i zbiory szkiców O teatrze japońskim (1902),
Panmusaion (1906) oraz Życie dramatu (1907). Szczególnie dwa ostatnie zbiory
zasługiwały na uwagę, ponieważ Kisielewski dowiódł nimi, że był doskonałym
teoretykiem i znawcą sceny, łączącym w sobie błyskotliwość stylu z trafnym ujęciem omawianej kwestii, a dowcip z powagą.
W 1900 roku nakładem Towarzystwa Wydawniczego ukazało się studium
o Stanisławie Brzozowskim pt. Androgyne, autorstwa czołowego twórcy Młodej
Polski Stanisława Przybyszewskiego. Swoją największą powieść: Na srebrnym
globie, powierzył też Towarzystwu jeden z prekursorów polskiej literatury fantastycznonaukowej — Jerzy Żuławski. Pierwsze jej wydanie ukazało się w 1903,
drugie w 1909 roku. Oba zrecenzowano w „Książce”: powieść, napisaną w formie
pamiętnika jednego z uczestników wyprawy na Księżyc, uznano za wybitną —
„owoc czujnej myśli i do mocnych lotów zdolnej wyobraźni”17.
Tutaj też zbiór nowel pt. Dziewczęta (1910) opublikowała Maryla Wolska
(pod pseudonimem Iwo Płomieńczyk). Wśród autorów korzystających z usług Towarzystwa były trzy pisarki, które oprócz literatury łączyła działalność społeczna,
szczególnie na rzecz kobiet. Były to: Maria Turzyma (pseudonim Marii Wiśniewskiej) ze zbiorem nowel Nadbrzeżne fale (1899), Helena Ceysingerówna, autorka „fantazji i obrazków” pt. Duchy-żurawie, jak oceniano charakteryzujących się
„subtelnym odczuciem duszy ludzkiej”18, oraz najbardziej chyba znana autorka
opublikowanych wcześniej dramatu, powieści i dwu zbiorów poezji — Marcelina
Kulikowska. W Towarzystwie Wydawniczym ukazał się jej poemat dramatyczny
Bolesław Chrobry (1909), który otrzymał pozytywne recenzje. Autorkę chwalono
za dobrą znajomość epoki (obyczajów, stosunków społecznych i politycznych),
o której pisała19.
17 A. DROGOSZEWSKI, [rec.: Jerzy Żuławski, Na srebrnym globie. Rękopis z księżyca,
Lwów 1903], ibidem, 1904, nr 3, s. 104–105; H. GALLE, [rec. toż, wyd. 2, Lwów 1909], ibidem,
1909, nr 6, s. 251–252.
18 H. GALLE, [rec.: H. Ceysingerówna, Duchy-żurawie. Fantazje i obrazki, Lwów 1902],
ibidem, 1903, nr 3, s. 88.
19 Bronisław CHLEBOWSKI, [rec.: M. Kulikowska, Król Bolesław Chrobry, Lwów 1909],
ibidem, 1910, nr 2, s. 68–69.
RB 57-2013.indb 145
2014-05-28 10:19:20
146
Historii Polski dotyczyły także szkice i opowiadania historyczne Adama Mieczysława Skałkowskiego O cześć imienia polskiego (1908), które stanowiły bardzo ciekawy i wartościowy przyczynek do dziejów Księstwa Warszawskiego20.
W Towarzystwie Wydawniczym publikowali też debiutanci. Swój pierwszy
zbiór opowiadań Szkice i nastroje wydał tu w 1906 roku Edmund Zechenter —
poeta, pisarz i dziennikarz, między innymi „Nowej Reformy”, „Słowa Polskiego”,
„Museionu” i „Głosu Narodu”. Publikował tu również mający niewielki jeszcze
dorobek literacki pisarz i dziennikarz (redagował między innymi „Dziennik Kujawski” w Inowrocławiu) Maciej Wierzbiński. Recenzent uznał, że jego Akwarele
angielskie (1902) „zdradzały błyski talentu, umiejącego zagłębić się w życiu i odkrywać tajną jego treść poza zewnętrznymi pozorami”21.
Zaliczone do Powieści, nowel, opowiadań, komedii, tragedii i dramatów trzy
utwory: Spod nieba wschodniego (1902) Jana Grzegorzewskiego, Nad Lemanem
(1910) Józefa Diehla (pracę wydał pod pseudonimem: Józef Smrek) i Japonia
(1904), autorstwa dziennikarza Zygmunta Kłośnika, miały odmienną niż poprzednio omówione formę: dwa pierwsze to zbiory nowel napisanych pod wrażeniem podróży do Azji — z barwnymi opisami przyrody i obyczajów azjatyckich
— oraz do Szwajcarii. Autor pierwszego zbioru był znanym krajoznawcą, podróżnikiem i orientalistą, autor drugiego — prawnikiem i dziennikarzem, zakopiańskim działaczem społecznym, kulturalnym i oświatowym. Trzecia praca miała
popularyzować wiedzę o Japonii, ale recenzenci zarzucali jej pobieżność, płytkie
podejście do tematu i bezkrytyczność22.
Jak już wspomniano, w grupie tej znalazło się też siedem utworów pisarzy
obcych: wydany pod wspólnym tytułem Próby angielskiej poezji dramatycznej
(1907) wybór poezji Roberta Browninga i Williama Butlera Yeatsa oraz sześć
utworów dramatycznych: tłumaczona z języka włoskiego Franciszka z Rimini
Gabriele d’Annunzia (1906), z języka francuskiego Siostra Beatryks Maurice’a
Maeterlincka (1907) i z angielskiego: Atalanta w Kalydonie Algernona Charlesa
Swineburne’a (1907), Rodzina Cencich i Oedipus Tyrannus Percy’ego Shelleya
(1908) oraz Tragiczne dzieje doktora Fausta Christophera Marlowe’a (1908).
Wszystkie łączyła osoba tłumacza — Jana Kasprowicza, który jako samouk opanował klasyczną łacinę i grekę oraz francuski i angielski. Jego przekłady charakteryzowały się szeroką skalą środków artystycznych, z zachowaniem oryginalnej
stylizacji.
Następną grupą publikacji były: Utwory poetyczne, nuty itd. Składało się na
nią dwadzieścia jeden dzieł, w tym niektóre wydane dwukrotnie.
20 Józef
BIELIŃSKI, [rec.: A. M. Skałkowski, O cześć imienia polskiego, Lwów 1908], ibidem, 1909, nr 5, s. 189–190.
21 H. GALLE, [rec.: M. Wierzbiński, Akwarele angielskie, Lwów 1902], ibidem, 1902, nr 4,
s. 126.
22 Jan STECKI, [rec.: Z. Kłośnik, Japonia, Lwów 1904], ibidem, 1906, nr 1, s. 24.
RB 57-2013.indb 146
2014-05-28 10:19:20
147
Najmocniej z Towarzystwem Wydawniczym związany był Jan Kasprowicz.
Według Katalogu w ciągu trzynastu lat objętych spisem poeta wydał tu aż pięć
swoich utworów. Krzak dzikiej róży i zbiór pt. Poezje miały po dwa wydania (1898,
1907; 1902, 1905). Ponadto w 1908 roku ukazała się Ballada o słoneczniku i inne
nowe poezje, w 1899 roku dramat Bunt Napierskiego oraz nieujęty w końcowym
indeksie dramat Baśń nocy świętojańskiej (1900). Ten ostatni, jako widowisko
poetycko-choreograficzne z oprawą muzyczną Seweryna Bersona, uświetnił uroczyste otwarcie Teatru Miejskiego we Lwowie w dniu 4 października 1900 roku.
Poezja Kasprowicza nie potrzebowała rekomendacji. Poeta miał już wówczas w swoim dorobku utwory dramatyczne, zbiory wierszy i szkice literackie.
Ciągle zachwycał formą i tematyką. W Krzaku dzikiej róży po raz pierwszy w jego
twórczości pojawiła się tematyka tatrzańska, z niezrównanymi opisami przyrody,
utrzymana w tonie impresjonistycznym i symbolicznym. Poezja Kasprowicza,
głęboka, o przebogatej treści, była wyrazem duszy poety, raz wątpiącej, to znów
głęboko religijnej i spragnionej wiary.
Na kilka lat intensywnie z Towarzystwem Wydawniczym związał się Zdzisław Dębicki, przybyły do Lwowa na studia prawnicze (z powodu udziału w manifestacjach politycznych nie mógł ich kontynuować w Warszawie). Zadebiutował
jako dziewiętnastolatek w 1890 roku wierszem zamieszczonym w jednodniówce
„na głodnych”, ale swój pierwszy tomik pt. Ekstaza wydał w 1898 roku właśnie
w Towarzystwie Wydawniczym. Tutaj też opublikował kolejne tomy: Noce bezsenne (1900), Święto kwiatów (1904) i Kiedy ranne wstają zorze (1907). Poezja
Dębickiego, warsztatowo bardzo sprawna, utrzymana była w konwencji młodopolskiej. Częstym motywem było przywiązanie do ziemi rodzinnej, jej przyrody
i tradycji. W zbiorku ostatnim patriotyczne i religijne motywy współistniały ze
wspomnieniami z dzieciństwa, składając się na oryginalne impresje.
Dwa zbiory wierszy wydał w Towarzystwie Józef Stanisław Wierzbicki. Jego
Rapsody (1901, „wyd. wznowione” 1907), utrzymane w tonie epicznym, balladowym, charakteryzowały się wysoką poprawnością techniczną, a tematycznie
związane były z Pomorzem, ściślej z wyspą Rugią. Zbiór Ku słońcu (1905) też cechowała prostota uczuć oraz piękny i harmonijny język. Było to swoiste wydawnictwo jubileuszowe, gdyż ukazało się w dwudziestą piątą rocznicę działalności
autora na niwie literackiej23.
W 1904 roku ukazały się dwa pierwsze (z sześciu planowanych) tomy Pism
Seweryna Goszczyńskiego — pisarza i poety epoki romantyzmu, obok Antoniego
Malczewskiego i Józefa Bohdana Zaleskiego zaliczanego do tak zwanej szkoły
ukraińskiej — a więc poety „małej ojczyzny” — Galicji i Ukrainy. Pisma (po
raz pierwszy kompletne, uzupełnione o publikacje wydane już po śmierci autora)
zredagował jeden z członków-udziałowców Towarzystwa Wydawniczego i autor
interesujących szkiców o twórczości Goszczyńskiego — Zygmunt Wasilewski.
23 Katalog,
s. 48.
RB 57-2013.indb 147
2014-05-28 10:19:20
148
Tom pierwszy zawierał powieści wierszem i prozą oraz poezję, drugi natomiast
przekład Pieśni Osjana. Było to pierwsze wydanie krytyczne dorobku Goszczyńskiego.
Bajka o Kasi i królewiczu Lucjana Rydla zasługiwała na uwagę ze względu
na sposób wydania i oprawę graficzną. Wydawnictwo postanowiło bowiem nadać
edycji baśni dla najmłodszych wysoki poziom artystyczny. Tekst nie był drukowany, tylko litografowany, a zdobiło go szesnaście dużych, kolorowych ilustracji
Stanisława Dębickiego, opartych na motywach ludowych. Wydawcy rekomendowali Bajkę jako najlepszy podarunek dla dzieci, książkę, której nie powinno
zabraknąć w żadnym domu24.
Również pięknie ilustrowany, tym razem rysunkami Stanisława Wyspiańskiego, był zbiór wierszy młodego poety Jana Pietrzyckiego Refleksy światła
(1905). W przeważającej liczbie były to sonety, kunsztowne w formie, niezwykle
nastrojowe, świadczące o dużym talencie poetyckim autora.
Warto wspomnieć jeszcze zbiór utworów satyrycznych Colloquia albo rozmowy (1905) Jana Lemańskiego, poety i satyryka, członka redakcji „Chimery”
oraz dwuczęściowy zbiór 150 pieśni i piosenek na chór męski i mieszany (1903)
autorstwa kompozytora i dyrygenta — Jana Galla. Szczególnie ten drugi druk stanowił cenną pozycję w repertuarze Towarzystwa Wydawniczego, ze względu na
opracowanie graficzne (rysunki Kaspra Żelechowskiego) i na zawartość: ludowe
piosenki polskie i ruskie, kolędy, kompozycje Stanisława Moniuszki i Fryderyka
Chopina, starannie dobrane, w opracowaniu popularnym i tym samym przystępnym dla szerokiego grona odbiorców — od chórów i kółek śpiewaczych, poprzez
szkoły ludowe, aż po amatorów, miłośników polskiej muzyki. Jak napisano w Katalogu:
Rozpowszechnianie tego zbioru powinno leżeć tym wszystkim na sercu, którzy pragną, aby
wyrugować z naszych kół utwory muzyczne obce [...], a zastąpić je pieśnią polską, narodową. Także
rodakom naszym, przebywającym na obczyźnie, polecamy ten zbiór, przynoszący z sobą dźwięki
z naszych pól i łąk, borów i lasów. Wszak pieśń polska to pierwszy i najlepszy wyraz uczucia polskiego, najszlachetniejszy wyraz ducha narodowego25.
Dzieł z zakresu krytyki, estetyki i historii literatury wymieniono w Katalogu
czternaście. Wśród ich autorów pojawiły się niemal same znane postaci, między
innymi Piotr Chmielowski, Stanisław Witkiewicz, Antoni Potocki, Aleksander
Brückner, Zygmunt Wasilewski, Kazimierz Wróblewski, Juliusz Kleiner.
Pierwsza wyszła praca Chmielowskiego Henryk Sienkiewicz w oświetleniu
krytycznym (1901), składająca się ze szkiców pisanych „na gorąco”, w miarę ukazywania się poszczególnych utworów pisarza. Szkice te Chmielowski publikował
wcześniej, przeważnie w czasopiśmie „Ateneum”, toteż zbiór nie stanowił przemyślanej z góry całości, a każdy ze szkiców był zamkniętą formalnie i logicznie
24 Ibidem,
25 Ibidem,
s. 36.
s. 34–35.
RB 57-2013.indb 148
2014-05-28 10:19:20
149
jednostką, niemniej dawał obraz kolejnych faz i przeobrażeń twórczości Sienkiewicza. Warto dodać, że stanowił pierwszą krytyczną monografię pisarza26.
W 1903 roku jubileusz dwudziestopięciolecia pracy literackiej obchodziła
Maria Konopnicka. Wtedy ukazało się wiele mniejszych i większych opracowań
dotyczących jej twórczości, w tym wydany przez Towarzystwo szkic literacki
Antoniego Potockiego Maria Konopnicka (1902). Miał on dość szczególny charakter, ponieważ intencją autora była nie tyle krytyka i interpretacja dzieł pisarki,
ile wyjaśnienie źródeł twórczości, czynników „zewnętrznych i wewnętrznych”,
które wpłynęły na jej kształt. Do tych czynników zaliczył autor prądy umysłowe
i społeczne, którymi żyła w ostatnich latach XIX wieku ukochana przez Konopnicką Warszawa oraz „pierwiastek ludowy”, czyli zainteresowanie pisarki stojącymi najniżej w hierarchii warstwami społecznymi27.
Nakładem Towarzystwa Wydawniczego w 1910 roku ukazały się Studia
o Słowackim, autorstwa Juliusza Kleinera. Była to pierwsza książka młodego,
dwudziestoczteroletniego wówczas krytyka, ale już na jej podstawie jego talent
scharakteryzowano jako niebywały, pracę zaś, będącą systematyczną, przejrzystą
interpretacją twórczości wieszcza, uznano za wzór mogący służyć młodym adeptom trudnej sztuki krytyki literackiej.
Towarzystwo miało też w swoim dorobku kilka zbiorów szkiców literackich,
traktujących o różnych twórcach i różnych aspektach literatury, wśród nich obszerne, bo ponadtrzystustronicowe Szkice i wrażenia literackie wspomnianego już
A. Potockiego (1903). Były one świadectwem, że autor był krytykiem o bardzo
rozległej wiedzy, trafnej intuicji i dużym talencie pisarskim.
Na uwagę zasługiwały także trzy obszerne zbiory szkiców Zygmunta Wasilewskiego, dziennikarza i krytyka literackiego. Pierwszy — Śladami Mickiewicza.
Szkice i przyczynki do dziejów romantyzmu (1905), napisany z niezwykłą erudycją, zawierał wiele świeżych myśli, dotyczących polskiej literatury romantycznej.
Drugi — Od romantyków do Kasprowicza (1907), entuzjastycznie przyjęty przez
krytykę, wśród kilkunastu interesujących szkiców zawierał jeden szczególny —
o Kasprowiczu, w którym autor z wielkim znawstwem i intuicją dokonał „rozbioru” sylwetki duchowej poety28. Trzeci zbiór, Listy dziennikarza w sprawach
kultury narodowej (1908), był książkowym wydaniem felietonów pisanych wcześniej do gazet, a poruszał w nich autor nie tylko sprawy związane z literaturą
i sztuką, ale też wiele miejsca poświęcił sprawom społecznym i politycznym.
Z kolei Adolf Neuwert-Nowaczyński przedmiotem Studiów i szkiców (1901)
uczynił dokonania twórców obcych, między innymi holenderskich pisarzy Edu26 Ignacy
CHRZANOWSKI, [rec.: P. Chmielowski, Sienkiewicz w oświetleniu krytycznym,
Lwów 1901], ibidem, 1901, nr 5, s. 175.
27 I. CHRZANOWSKI, [rec.: A. Potocki. Maria Konopnicka. Szkic literacki, Lwów 1902],
ibidem, 1903, nr 1, s. 5–6.
28 Katalog, s. 57.
RB 57-2013.indb 149
2014-05-28 10:19:21
150
arda Multatuliego i Louisa Couperusa, niemieckiego rysownika i humorysty Thomasa Theodora Heinego, niemieckiego pisarza i rysownika Paula Scheerbarta,
szwajcarskiego malarza Arnolda Böcklina oraz włoskiego poety, dramaturga i pisarza Gabriele d’Annunzia.
Cztery dzieła z zakresu krytyki sztuki opublikował w Towarzystwie Wydawniczym Stanisław Witkiewicz. W 1899 roku ukazało się trzecie wydanie Sztuki
i krytyki u nas (1884–1898) — monumentalnego, ponadsiedmiusetstronicowego
zbioru znakomitych szkiców o stylach w malarstwie, rzeźbie i architekturze oraz
o twórczości między innymi Adama Mickiewicza, Jana Matejki, Józefa Chełmońskiego, Aleksandra Gierymskiego. Ten ostatni był przedmiotem osobnej monografii (Aleksander Gierymski, 1903), w której autor dużo miejsca poświęcił recepcji twórczości Gierymskiego, starając się dociec, dlaczego mimo niewątpliwego
talentu nie zyskał on uznania współczesnych. Bohaterem książki pt. Dziwny człowiek (1903) był malarz i kolekcjoner krakowski Józef Siedlecki, którego życiową
pasją było gromadzenie reprodukcji najważniejszych dzieł sztuki dawnej i współczesnej. Kolekcję tę, liczącą około dwudziestu tysięcy sztuk, przekazał Siedlecki na użytek publiczny — tworząc w ten sposób nieocenione źródło wiedzy dla
historyków i teoretyków sztuki. Wartość pracy o Siedleckim polegała też na tym,
że niejako „przy okazji” wypowiedział się w niej Witkiewicz na temat twórczości wielu artystów oraz o powinnościach i metodach krytyki, czym położył podwaliny pod nowoczesną teorię sztuki29. Monografia Witkiewicza Juliusz Kossak
(1906) ukazywała osobę i twórczość zmarłego w 1899 roku wybitnego malarza
batalisty. Uwagę zwracał ponadto sposób pisania, albowiem autor — w opinii
jednego z recenzentów — „daje obrazy bardziej głębokie, piękne i odczute, aniżeli rysunki Kossaka, których mają być odbiciem i powtórzeniem słownym. Są to
perły opisów”30.
Kolejną w tej grupie była praca wybitnego językoznawcy, profesora uniwersytetu w Berlinie, Aleksandra Brücknera Z dziejów języka polskiego (1903).
Oprócz krótkiego wykładu na temat historii języka polskiego zawierała szkice
o poprawności językowej, o bogactwie języka polskiego i jego wpływie na inne
języki i ogólnie o miejscu języka polskiego pomiędzy innymi językami słowiańskimi.
Wśród Dzieł z zakresu krytyki, estetyki i historii literatury znalazła się też
biografia jednego z najwybitniejszych filozofów i pedagogów dziewiętnastowiecznych, twórcy filozoficznej koncepcji „różnojedni” — Bronisława Trentowskiego. Jej autorem był Kazimierz Wróblewski — filozof, publicysta, krytyk literacki i historyk. Praca wniosła wiele nowych i istotnych informacji na temat życia
29 Eligiusz NIEWIADOMSKI, [rec.: S. Witkiewicz, Dziwny człowiek, Lwów 1903], Książka
1904, nr 4, s. 141–142.
30 E. NIEWIADOMSKI, [rec.: S. Witkiewicz, Juliusz Kossak, wyd. 2, Lwów 1906], ibidem
1905, nr 2, s. 59.
RB 57-2013.indb 150
2014-05-28 10:19:21
OFERTA TOWARZYSTWA WYDAWNICZEGO WE LWOWIE151
i twórczości Trentowskiego, ponieważ napisana została na podstawie niewykorzystywanych dotąd źródeł, przechowywanych w uniwersytetach w Heidelbergu
i Fryburgu31.
Wyodrębnioną grupę tematyczną stanowiły też Dzieła z zakresu nauk przyrodniczych i filozoficznych. Znalazło się tu siedem prac, bardzo różnych pod
względem tematycznym: od monumentalnego dzieła Teorie i metody badania
współczesnej chemii organicznej (1905) wybitnego chemika, profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego Leona Marchlewskiego, przez dwa podręczniki z zakresu
chorób i higieny życia płciowego: Syfilidologia (1900) i Popęd płciowy i niektóre
jego zboczenia (1901) doktora Czesława Uhmy, zbiór szkiców z dziedziny antropologii pt. O człowieku pierwotnym (1903) Jana Karłowicza, popularny wykład
pt. O końcu świata i kometach. Z powodu przepowiedni końca świata na r. 1899
(1899) Marcina Ernsta — astronoma, profesora Uniwersytetu Jana Kazimierza
we Lwowie, następnie dwa wydania mapy dawnych ziem polskich pt. Europa
Środkowo-Wschodnia (1902, 1908) Stanisława Józefa Majerskiego — aż po zbiór
szkiców filozoficznych Jerzego Żuławskiego Prolegomena (1902), o którym krytycy napisali, że miał „przygotować czytelnika do zrozumienia przyszłych prac
tegoż autora”32.
Liczną grupę wydawnictw wyodrębnionych w Katalogu stanowiły Dzieła
z zakresu nauk społecznych i historycznych. Znalazły się tutaj publikacje czołowych teoretyków polskiej myśli nacjonalistycznej. Pierwsza z nich to Egoizm
narodowy wobec etyki Zygmunta Balickiego (aż cztery wydania w Towarzystwie
Wydawniczym: 1902, 1903, 1908 i 1914 rok — ostatnie nieodnotowane już
w Katalogu), niezwykle interesująca ze względu na fakt, że stanowiła wykładnię
endeckiego nacjonalizmu i endeckiej etyki narodowej. Wychodźctwo i osadnictwo (1900) Romana Dmowskiego z kolei traktowało o przyczynach i skutkach
polskich ruchów emigracyjnych na tle emigracji europejskiej, natomiast praca
Niemcy, Rosja i kwestia polska (1908) stanowiła kwintesencję poglądów autora
— a tym samym Narodowej Demokracji — na metody walki o niepodległość.
Drugą stronę sceny politycznej reprezentowała wybitna ekonomistka, działaczka
społeczna i polityk socjalistyczny Zofia Daszyńska-Golińska, która w publikacji
Przełom w socjalizmie (1900) przedstawiła filozoficzne, ekonomiczne i społeczne
podstawy tej ideologii.
Spośród prac z dziedziny ekonomii uwagę krytyki zwróciły dwie autorstwa
profesora Uniwersytetu Lwowskiego Adama Szelągowskiego, ocenione jako
solidne, oparte na źródłach, wnoszące wiele nowej wiedzy. Były to: Pieniądz
i przewrót cen w XVI i XVII wieku w Polsce (1902) — o historii handlu i polityki
ekonomicznej Polski XVI i XVII roku oraz Z dziejów współzawodnictwa Anglii,
31 Katalog,
s. 50.
LANGNER, [rec.: J. Żuławski, Prolegomena. Uwagi i szkice, Lwów 1902],
Książka 1902, nr 6, s. 184.
32 Edmund
RB 57-2013.indb 151
2014-05-28 10:19:21
152
Niemiec, Rosji i Polski (1910) — o historii stosunków handlowych I Rzeczypospolitej z Zachodem33. Dwie prace, mające za przedmiot między innymi stosunki
ekonomiczne, wydał w Towarzystwie Zygmunt Gargas, referent oświatowy Towarzystwa Kółek Rolniczych. Pierwsza: Staszic jako statystyk (1902), przedstawiała wkład uczonego w rozwój statystyki jako nauki, druga: Poglądy ekonomiczne w Polsce XVIII wieku (1897, wyd. 2: 1903) stanowiła wykład na temat
warunków rozwoju gospodarki w osiemnastowiecznej Polsce34.
Wśród publikacji z zakresu ekonomii znalazła się też książka Władysława Studnickiego Rozwój form politycznych i stosunki ekonomiczne w Szwajcarii (1900), w której autor przedstawił ustrój polityczny, zasady prawodawstwa
oraz główne zjawiska życia ekonomicznego i społecznego tego państwa. Efektem
badań nad polityką ekonomiczną i agrarną, prowadzonych przez Bolesława Koskowskiego — wykładowcę w Szkole Nauk Politycznych w Warszawie, było studium Gmina wiejska. Zarys samorządu gminnego w Królestwie Polskim (1899).
Dzięki Towarzystwu ukazały się dwa wydania monumentalnej pracy: Współzawodnictwo i współdziałanie (1900, 1907) Józefa Karola Potockiego, będące
wykładnią teorii socjologicznych autora. W opinii jednego z krytyków: „studia,
zebrane w niej, należą do najgłębszych i najznakomitszych prac zarówno we
wszechświatowej literaturze socjologicznej, jak i w naszym piśmiennictwie naukowym”35.
Tematyki historycznej dotyczyły dwie prace księdza Józefa Londzina —
działacza społecznego i politycznego, historyka i obrońcy polskości na Śląsku
Cieszyńskim: Zaprowadzenie języka polskiego w szkołach ludowych w Księstwie
Cieszyńskim (1901) i Stan szkół ludowych w Księstwie Cieszyńskim na początku
XIX stulecia (1902). Obie przedstawiały dzieje szkolnictwa na Śląsku Cieszyńskim i były efektem dogłębnych badań autora, opartych na niewykorzystywannych dotąd źródłach, wypełniając tym samym lukę w obrazie dziejów oświaty
polskiej na Śląsku.
Spośród prac o charakterze historycznym warto jeszcze wspomnieć: Studia
i szkice historyczne (1900) Franciszka Rawity-Gawrońskiego o dziejach Kresów
Wschodnich Rzeczypospolitej od XVI wieku do czasów ówczesnych, Powstanie
poznańskie w 1848 r. (1900) autorstwa śląskiego historyka i publicysty Kazimie33 Stanisław A. KEMPNER, [rec.: A. Szelągowski, Pieniądz i przewrót cen w XVI i XVII wieku
w Polsce, Lwów 1902], ibidem, 1902, nr 6, s. 191–192; Ignacy BARANOWSKI, [rec.: Z dziejów
współzawodnictwa Anglii, Niemiec, Rosji i Polski, Lwów 1910], ibidem, 1909, nr 12, s. 482–483.
34 Warto w tym momencie wspomnieć o jeszcze jednej pracy Gargasa, pt. Teatry chłopskie
w Galicji (1903) z racji tego, że była to pierwsza publikacja książkowa poświęcona amatorskiemu,
ochotniczemu teatrowi na wsi (Gargas był pierwszym prezesem powstałego w 1907 roku Związku
Teatrów i Chórów Włościańskich — organizacji mającej na celu wspieranie działalności artystycznej, głównie w środowiskach wiejskich).
35 J. St., [rec.: J.K. Potocki, Współzawodnictwo i współdziałanie, Lwów 1900], Książka 1901,
nr 3, s. 104.
RB 57-2013.indb 152
2014-05-28 10:19:21
rza Rakowskiego oraz szkice Stanisława Witkiewicza Bagno (1903), ukazujące
okoliczności rozwoju Zakopanego jako letniej stolicy Polski.
Ostatnią grupę tworzyło kilka edycji o różnorodnej tematyce, a niemieszczących się wśród wydzielonych wcześniej: na przykład pięciusetpięćdziesięciostronicowa bogato ilustrowana Uprawa łąk i pastwisk (1900) Jana Feliksa Sikorskiego — profesora rolnictwa w szkole rolniczej w Czernichowie, a także jedna
z pierwszych polskich książek naukowo traktująca o wegetarianizmie — Jarstwo
a higiena żywienia (1906) Kazimierza Panka, profesora Akademii Medycyny Weterynaryjnej we Lwowie.
Tu też znalazły się Studia psychometryczne (1900) Bolesława Błażka — naukowca i nauczyciela w gimnazjach lwowskich. Pierwsza część Studiów była teoretycznym wykładem na temat zadań i metod stosowanych w psychometrii, druga
natomiast — efektem badań przeprowadzonych przez autora nad stanem znużenia
umysłowego uczniów lwowskich gimnazjów.
W grupie tej mieściły się też Przewodnik po Śląsku Cieszyńskim (1901) księdza Antoniego Macoszka oraz Styl zakopiański (1901) Stanisława Eliasza-Radzikowskiego. Ksiądz Macoszek był aktywnym działaczem społecznym i publicystą,
energicznie przeciwstawiającym się germanizacji Śląska Cieszyńskiego. Założył
między innymi: Czytelnię Polską i Kasę Reiffeisena w Boguminie na Śląsku Cieszyńskim, współtworzył Polskie Towarzystwo Ludoznawcze w Cieszynie (1901).
Działał w Macierzy Szkolnej Księstwa Cieszyńskiego i był jednym z animatorów polskiej zorganizowanej turystyki na Śląsku Cieszyńskim. Jego Przewodnik
— pierwszy po tym regionie — oprócz informacji geograficzno-topograficznych
zawierał wiadomości z zakresu historii i etnografii (typy, stroje, zdobnictwo ludowe). Wzbogacony był licznymi mapami i rycinami.
Stanisław Eliasz-Radzikowski — malarz i lekarz klimatyczny w Zakopanem
— był entuzjastą i propagatorem wartości leczniczych Tatr oraz znawcą i popularyzatorem stylu zakopiańskiego w architekturze. W Towarzystwie Wydawniczym
ukazało się drugie wydanie Stylu zakopiańskiego (wyd. 1 — Wydawnictwo Towarzystwa Ludoznawczego we Lwowie, 1900), znacznie powiększone i uzupełnione licznymi rysunkami w tekście oraz szesnastoma osobnymi tablicami, przedstawiającymi domy, meble i różne sprzęty zaprojektowane i wykonane w stylu
zakopiańskim. Publikacja miała charakter popularny, jej celem było zaznajomienie z historią i podstawowymi cechami stylu zakopiańskiego.
Z informacji zawartych w katalogu wynika, że książki wydawano bardzo
starannie, wiele, szczególnie z zakresu literatury pięknej — na czerpanym lub
kredowym papierze. Niemal połowa wszystkich pozycji katalogowych ukazała
się w dwóch wersjach: w oprawie zwykłej i w oprawie ozdobnej (z tego dwadzieścia osiem z literatury pięknej). Trzy edycje: Jana Kasprowicza Baśń nocy
świętojańskiej, Lucjana Rydla Bajka o Kasi i królewiczu i zbiór poezji Jana Pietrzyckiego Refleksy światła wydane zostały tylko w wersji ozdobnej (wytwornej),
RB 57-2013.indb 153
2014-05-28 10:19:21
154
natomiast Sztuka i krytyka u nas Stanisława Witkiewicza (tu: wydanie trzecie powiększone) — aż w trzech wersjach: na papierze zwykłym, na papierze czerpanym i dodatkowo w ozdobnej oprawie. Wydania zwykłe i w ozdobnych oprawach
oczywiście różniły się ceną. W zdecydowanej większości przypadków różnica ta
wynosiła 0,50 rb, w pięciu przypadkach było to 0,60 rb, w czterech — 0,70 rb,
w trzech — 0,80 rb. Największa różnica — 1,5 rb — była w wypadku dzieła Leona Marchlewskiego Teorie i metody badania współczesnej chemii organicznej,
najmniejsza zaś — 0,20 rb — w przypadku mapy Europa Środkowo-Wschodnia
Stanisława Majerskiego, której zwykłe wydanie kosztowało 0,90 rb, a podklejone
na płótnie — 1,10 rb. Kolejne wydania tego samego tytułu zwykle miały ceny
obniżone w stosunku do wydania poprzedniego, średnio o 0,50–0,60 rb.
Ozdobne oprawy i elegancki papier to jeszcze nie wszystko, czym Towarzystwo zachęcało potencjalnych czytelników do kupna swoich książek. Dodatkowym atutem były bowiem ilustracje znanych artystów. Mianowicie: rysunki
do wspomnianych już Refleksów światła Pietrzyckiego wykonał Stanisław Wyspiański. Ilustracje autorstwa Stanisława Dębickiego (1866–1924) — znanego
malarza, tworzącego między innymi w stylu secesji, pedagoga w szkołach sztuk
pięknych i następcy Stanisława Wyspiańskiego na katedrze malarstwa religijnego i dekoracyjnego w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych — zdobiły Bunt
Napierskiego Kasprowicza, wspomnianą przed chwilą Baśń o Kasi i królewiczu
Rydla, następnie zbiór nowel Oczy Zygmunta Niedźwiedzkiego oraz książkę
Zygmunta Kłośnika Japonia. Ta ostatnia, ze względu na tematykę, zawierała dodatkowo trzy oryginalne rysunki Hokusai (1760–1849) — japońskiego malarza,
rysownika i ilustratora, twórcy barwnych drzeworytów w stylu ukiyo-e.
Na okładce zbioru utworów dramatycznych i satyrycznych Colloquia albo
rozmowy Jana Lemańskiego wykorzystano kolorowaną ilustrację Edwarda Trojanowskiego (1873–1930) — malarza, współtwórcy krakowskiego towarzystwa
Polska Sztuka Stosowana (1901), profesora warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych.
Z kolei „wytworne” wydanie powieści Na srebrnym globie Jerzego Żuławskiego ukazało się z ilustracjami Antoniego Procajłowicza (1876–1949) — wybitnego malarza i ilustratora książek, autora grafik i plakatów, tworzącego w stylu
secesji.
Warto przypomnieć, że trzej ostatni artyści: Dębicki, Procajłowicz i Trojanowski reprezentowali kierunek folklorystyczny w ornamentyce książkowej, który narodził się z fascynacji sztuką ludową, z chęci nadania ilustracji książkowej
cech „swojskości” przez nawiązywanie do motywów ludowych.
Dla Zbioru 150 pieśni i piosenek na chór męski i mieszany Jana Galla winietę tytułową wykonał Kasper Żelechowski (1863–1942) — malarz i poeta, uczeń
Jana Matejki, autor portretów, pejzaży i scen rodzajowych oraz obrazów o tematyce fantastycznej, osnutej na motywach baśni i podań ludowych.
RB 57-2013.indb 154
2014-05-28 10:19:21
Spojrzenie na repertuar Towarzystwa Wydawniczego pozwala na sformułowanie wniosku, że w gronie akcjonariuszy i współpracowników Towarzystwa
znaleźli się wybitni przedstawiciele świata nauki, kultury i literatury — przede
wszystkim lwowskiego, choć nie wyłącznie. Wśród autorów publikacji naukowych i popularnonaukowych było wielu profesorów Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, by wymienić na przykład Marcina Ernsta — wybitnego
astronoma, wieloletniego kierownika Zakładu Astronomii, autora wielu rozpraw
naukowych, publikowanych w czasopismach krajowych i zagranicznych, prac
popularnonaukowych oraz podręczników. Do tego grona należał także historyk
Adam Szelągowski. Od 1903 roku profesorem i kierownikiem Katedry Historii
Literatury Polskiej był Piotr Chmielowski, badacz literatury polskiej, współpracownik wielu czasopism, między innymi wieloletni redaktor „Ateneum”, a od
1909 roku kierownikiem katedry komparatystyki literackiej — Jan Kasprowicz
(w latach 1921–1922 rektor tej uczelni). Swoją pierwszą książkę w Towarzystwie
wydał późniejszy wybitny historyk literatury i profesor Uniwersytetu Lwowskiego w okresie międzywojennym Juliusz Kleiner.
Docentem w Uniwersytecie Lwowskim, ale przede wszystkim profesorem
uniwersytetu w Berlinie był jeden z najznakomitszych filologów i slawistów, badaczy literatury i kultury polskiej — Aleksander Brückner. Historyk Adam Mieczysław Skałkowski związany był z Uniwersytetem Lwowskim najpierw jako
pracownik Biblioteki Uniwersyteckiej, a od 1913 roku — po habilitacji — Katedry Historii Nowożytnej. Z uczelnią tą przez pewien czas związany był także Bolesław Błażek, który od roku 1895 był asystentem nowo zorganizowanej Katedry
Fizjologii Wydziału Lekarskiego, a następnie, w roku 1896/1897 — demonstrantem przy Katedrze Farmakologii. Z kolei profesorem Uniwersytetu Jagiellońskiego — od 1906 roku kierownikiem Katedry Chemii Lekarskiej — był Leon Marchlewski. Profesorami Akademii Weterynaryjnej (później Akademii Medycyny
Weterynaryjnej) we Lwowie byli Bronisław Janowski i Kazimierz Panek, a Jan
Feliks Sikorski profesorem szkół rolniczych. Działalnością naukową, prowadząc
badania przede wszystkim w zakresie historii gospodarczej, historii myśli ekonomicznej, demografii i socjologii pracy, zajmowała się też Zofia Daszyńska-Golińska — działaczka społeczna i polityk socjalistyczny. Wybitnym przedstawicielem
polskiej nauki był Jan Karłowicz — etnograf, folklorysta, muzykolog i językoznawca.
W Towarzystwie swe prace wydali też dwaj znani lekarze: Czesław Uhma
i Stanisław Eliasz-Radzikowski — choć ten ostatni nie medycyny, lecz architektury; był bowiem także znawcą i popularyzatorem stylu zakopiańskiego.
Wielu spośród autorów wydawanych w Towarzystwie Wydawniczym było
członkami towarzystw naukowych, by wymienić wspomnianego Jana Karłowicza, który był członkiem między innymi Akademii Umiejętności w Krakowie, Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Towarzystwa Przyrodników im. Mi-
RB 57-2013.indb 155
2014-05-28 10:19:22
156
kołaja Kopernika, współzałożycielem Towarzystwa Ludoznawczego we Lwowie
oraz członkiem naukowych towarzystw zagranicznych: Société des Traditions
Populaires w Paryżu, American Folklore Society, Folklore Society w Londynie,
Akademii Nauk i Sztuk Pięknych w Zagrzebiu oraz Towarzystwa Ludoznawczego
w Pradze. Członkami Towarzystwa Ludoznawczego we Lwowie byli Franciszek
Rawita-Gawroński (podobnie jak Karłowicz był też jego współzałożycielem) oraz
Zygmunt Gargas. Jednym z inicjatorów i działaczy Towarzystwa Ludoznawczego
w Cieszynie był z kolei ks. Antoni Macoszek. Marcin Ernst, Adam Szelągowski i Aleksander Brückner należeli do Towarzystwa Naukowego we Lwowie. Ten
ostatni był także członkiem Akademii Nauk w Petersburgu oraz członkiem Akademii Umiejętności. Członkiem Akademii Umiejętności był też historyk literatury
Piotr Chmielowski.
Także wśród autorów tekstów literackich wydawcy chcieli widzieć najwybitniejsze nazwiska, choć nie zamykali drogi debiutantom i twórcom jeszcze mało
znanym. Poza wymienionymi tu wybitnymi literatami zbiorem poezji Ekstaza debiutował w Towarzystwie Zdzisław Dębicki — poeta, krytyk i publicysta, autor
interesujących wspomnień z okresu swojej działalności we Lwowie (Iskry w popiołach, Poznań 1931). Do debiutantów należeli także Feliks Chwalibóg, Edward
Paszkowski i Edmund Zechenter, a swój drugi zbiór nowel wydał tu bardzo płodny w późniejszych latach pisarz i dziennikarz Maciej Wierzbiński.
Oprócz twórców, których nazwiska na stałe weszły do kanonu literatury
i kultury polskiej, w Towarzystwie Wydawniczym swe utwory publikowali zgoła
całkiem dziś zapomniani autorzy, by wymienić Jana Gnatowskiego (pseudonim
Jan Łada), Franciszka Zwilkońskiego, Alinę Świderską, Józefata Nowińskiego,
Juliusza Germana, Zygmunta Niedźwiedzkiego, Tymona Niesiołowskiego, Józefa Wierzbickiego, Józefa Wiśniowskiego, Jana Kubisza, Jadwigę Marcinowską,
Jana Pietrzyckiego, Ludwikę Godlewską i innych.
Na autorów wydawanych w Towarzystwie Wydawniczym można spojrzeć
jeszcze z innej perspektywy, a mianowicie pod kątem sympatii czy przynależności partyjnej. Towarzystwo, o czym wspomniano na wstępie, funkcjonowało
bowiem, choć nieformalnie i nieoficjalnie, niejako „na usługach” Narodowej
Demokracji. Wśród autorów nie zabrakło więc pierwszoplanowych postaci Ligi
Narodowej, a następnie Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego: czołowego teoretyka ruchu Romana Dmowskiego, Zygmunta Balickiego — założyciela
Związku Młodzieży Polskiej „Zet” oraz Zygmunta Wasilewskiego, uznawanego
za twórcę systemu prasowego Narodowej Demokracji36. Ponadto wśród autorów
byli: Bolesław Koskowski — ekonomista i publicysta, członek Ligi Polskiej i następnie Ligi Narodowej oraz Kazimierz Wróblewski — historyk literatury i czło36 Urszula JAKUBOWSKA, Udział Zygmunta Wasilewskiego w tworzeniu systemu prasowego Narodowej Demokracji, [w:] Polska i Polacy. Studia z dziejów polskiej myśli i kultury politycznej
XIX i XX wieku. Księga pamiątkowa dedykowana profesorowi Romanowi Wapińskiemu. Red. Marian Mroczko, Gdańsk: Wydaw. Uniwersytetu Gdańskiego 2001, s. 135–145.
RB 57-2013.indb 156
2014-05-28 10:19:22
157
nek będącej pod wpływami endecji Czytelni Akademickiej. Z Czytelnią sympatyzował również Adam Skałkowski, członek „Zetu” i Ligi Narodowej, inicjator
wydawania organu „Zetu” — „Teki”. Pod pseudonimem Józef Smrek publikował w Towarzystwie Józef Diehl — adwokat i dziennikarz, zakopiański działacz
społeczny, kulturalny i polityczny, związany z miejscowym kołem Stronnictwa
Narodowo-Demokratycznego. Członkiem Ligi Narodowej był historyk i powieściopisarz Franciszek Rawita-Gawroński. Z ruchem związani byli także bracia
Potoccy: socjolog, poeta i publicysta Józef Karol oraz pisarz i krytyk literacki Antoni. Czasowo z Narodową Demokracją związany był późniejszy czołowy przedstawiciel polityki proniemieckiej Władysław Studnicki.
W gronie literatów także byli członkowie i sympatycy Narodowej Demokracji. Od 1894 roku członkiem Ligi Narodowej, a następnie współpracownikiem
„Słowa Polskiego” — organu Narodowej Demokracji — był Jan Kasprowicz37.
Z kręgami narodowodemokratycznymi związani byli Adolf Nowaczyński i Jan
August Kisielewski. Od 1896 roku członkiem Ligi Narodowej był debiutujący
w Towarzystwie Zdzisław Dębicki, wówczas student prawa na Uniwersytecie
Lwowskim. W Towarzystwie debiutował też członek Czytelni Akademickiej, poeta i dziennikarz — Edmund Zechenter.
Analiza zawartości Katalogu z 1910 roku pozwala twierdzić, że Towarzystwo Wydawnicze było prężną placówką; liczba pozycji wydawanych rocznie wahała się od kilku do kilkunastu (na przykład w 1898 — dwie; 1900 — szesnaście;
1905 — dziesięć). Zdecydowaną przewagę w repertuarze Towarzystwa miała literatura piękna (według analizowanego Katalogu było to siedemdziesiąt tytułów),
w znacznej części autorstwa znanych i liczących się w polskiej literaturze poetów
i pisarzy. Autorzy prac z zakresu historii, kultury i historii literatury również należeli do ówczesnej elity intelektualnej.
Unaoczniony w Katalogu dorobek Towarzystwa Wydawniczego stawiał je
w szeregu tych placówek, których wpływ na polskie życie literackie i kulturalne
— nie tylko Lwowa — przełomu XIX i XX wieku był ogromny.
THE OUTPUT OF THE TOWARZYSTWO WYDAWNICZE (PUBLISHING SOCIETY)
IN LVOV IN THE LIGHT OF ITS 1910 CATALOGUE
Summary
The Towarzystwo Wydawnicze (Publishing Society) was founded in Lvov in 1897 on the
initiative of activists of the National League (founded in 1893) and the National-Democratic Party
(founded in 1897), who came to Lvov from the Kingdom of Poland, including Jan Ludwik Popław37 Jan
Józef LIPSKI, Jan Kasprowicz — człowiek i pisarz prawicy, [w:] O współczesnej kulturze literackiej. T. 2. Red. Stefan Żółkiewski, Maryla Hopfinger, Wrocław: Wydaw. Zakł. Nar. im.
Ossolińskich 1973, s. 85–110.
RB 57-2013.indb 157
2014-05-28 10:19:22
158
ski and Roman Dmowski, as well as representatives of the local intellectual circles, including Jan
Gwalbert Pawlikowski, Stanisław Zakrzewski and Józef Nusbaum-Hilarowicz. The objective of
the Society was to publish — at its own expense — and promote literary and scholarly works of its
members. They included politicians, social activists, writers and journalists.
The Catalogue of works published by the Publishing Society in Lvov in 1897–1910 lists 109
works dealing with science, sociology and history, criticism, aesthetics and history of literature,
as well as novels, plays, poems and musical works. Most works were works of fiction and literary
criticism; the best known authors whose writings the Society published included Władysław Orkan,
Jan Kasprowicz, Stanisław Witkiewicz, Jan August Kisielewski, Stanisław Przybyszewski, Maryla
Wolska and Piotr Chmielowski. There were quite a few publications dealing with politics and social
matters, especially works by the leading ideologists of National Democracy, e.g. Roman Dmowski,
Zygmunt Wasilewski, Józef Karol Potocki and Zygmunt Balicki. On the other hand, there were
very few works dealing with other disciplines, e.g. agriculture, medicine and hygiene as well as
chemistry.
The legacy of the Publishing Society makes it one of the most important institutions of this
kind in Lvov at the turn of the 20th century.
KEY WORDS: Towarzystwo Wydawnicze (The Publishing Society), publishing catalogues,
Lvov, National Democracy, publishing movement
RB 57-2013.indb 158
2014-05-28 10:19:22

OFERTA TOWARZYSTWA WYDAWNICZEGO WE LWOWIE W

Transkrypt

Podobne dokumenty

Otwarte drzwi

Środa Śląska, 06 września 2016 r. ZAWIADOMIENIE Na podstawie

otorynolaryngologia

Gimnazjum i Liceum Towarzystwa Salezjańskiego

Deklaracja członkowska POLSKIEGO TOWARZYSTWA KARLA

Deklaracja członkowska - Polskie Towarzystwo Technologii i

Wrocław, 16 grudnia 2015 r. Szanowni Państwo, Członkowie

Pobierz artykuł - Roczniki Biblioteczne