Uzasadnienie do programu

UZASADNIENIE
W związku z przedstawioną informacją Podsumowanie priorytetu Ministra Edukacji
Narodowej pn. „Rok bezpiecznej szkoły” i kierunku polityki oświatowej państwa
pn. „Wzmacnianie bezpieczeństwa w szkołach i placówkach oświatowych” przez Ministra
Edukacji Narodowej na posiedzeniu Komisji Edukacji, Nauki i Młodzieży Sejmu RP w dniu
19 listopada 2013 r., Komisja stwierdziła, że działania na rzecz podnoszenia poziomu
bezpieczeństwa w szkołach i placówkach systemu oświaty powinny być kontynuowane.
W dniu 9 stycznia 2014 r. Komisja Edukacji, Nauki i Młodzieży uchwaliła dezyderat nr 8,
skierowany do Rady Ministrów w sprawie kontynuacji Rządowego programu na lata 20082013 „Bezpieczna i przyjazna szkoła” (dalej zwanego Programem).
W dniu 21 lutego 2014 r. Rada Ministrów przyjęła pozytywne stanowisko wobec
ww. dezyderatu. W dniu 6 maja 2014 r. Komisja przyjęła stanowisko Rządu do ww.
dezyderatu.
Główną ideą działań realizowanych w Roku Bezpiecznej Szkoły i ustalonego przez Ministra
Edukacji Narodowej kierunku polityki oświatowej państwa pn. „Wzmacnianie
bezpieczeństwa w szkołach i placówkach oświatowych” była zasada, że bezpieczną szkołę
tworzy nie tylko dyrektor, ale także świadomi swych praw i obowiązków uczniowie,
uczestniczący w programach nauczyciele, zaangażowani rodzice oraz wspierające szkołę
środowisko zewnętrzne, w tym jednostki samorządu terytorialnego, instytucje i organizacje
pozarządowe. Osiągniętym rezultatem ogólnopolskich działań w ramach Roku Bezpiecznej
Szkoły było:
 zwiększenie świadomości i aktywności dyrektorów szkół i placówek w zapewnianiu
bezpieczeństwa dzieci i młodzieży,
 zwiększenie aktywności kuratorów oświaty, w ramach nadzoru, na rzecz szeroko
rozumianego bezpieczeństwa,
 przygotowanie dla szkół i placówek – tj. dyrektorów, nauczycieli, wychowawców,
uczniów, rodziców – szerokiej oferty materiałów informacyjno-edukacyjnych
wspierających ich w podejmowaniu działań na rzecz bezpieczeństwa uczniów.
Osiągnięte rezultaty były wspierane przez działania podejmowane w ramach Rządowego
programu na lata 2008-2013 „Bezpieczna i przyjazna szkoła”, w szczególności nastawione na
realizację zadań publicznych z zakresu poprawy bezpieczeństwa w szkołach i placówkach
systemu oświaty w formie otwartych konkursów ofert dla jednostek samorządów
terytorialnych oraz organizacji pozarządowych ogłaszanych na podstawie art. 11 ust. 2 oraz
art. 13 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie
(Dz. U. z 2010 r. 234, poz. 1536, z późn. zm.) oraz art. 8 ust. 1 pkt 2 i art. 45 ustawy z dnia 13
listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego (Dz. U. z 2010 r. Nr 80,
poz. 526,z późn. zm.).
Projekt Programu stanowi narzędzie do kontynuacji działań z zakresu podnoszenia poziomu
bezpieczeństwa w szkołach i placówkach systemu oświaty, a także kształtowania postaw
prospołecznych i prozdrowotnych dzieci i młodzieży. Zaproponowane w Programie zadania
wymagają aktywności całej społeczności szkolnej i współpracy szkoły/placówki
z samorządem oraz środowiskiem lokalnym.
1
Projekt Programu jest oparty na wskazaniach psychologii pozytywnej i pozytywnej
profilaktyki koncentrującej się głównie na rozpoznawaniu i wzmacnianiu zasobów
i potencjału szkoły i jej społeczności, a nie na trudnościach, problemach i patologii.
Podejście oparte na psychologii pozytywnej pozwala także identyfikować korzyści, które
czerpie uczeń, cała społeczność szkolna w wyniku trudności doświadczanych w sytuacji
stresu lub kryzysu.
Przyjęte podejście rozwiązywania sytuacji trudnych stwarza lepsze warunki
do podejmowania działań i budowania pozytywnego klimatu przyjaznego zarówno
dla uczniów, wychowanków, rodziców, jak i dla kadry pedagogicznej oraz innych
pracowników szkoły/placówki.
W Programie założono, że wzmacnianie bezpieczeństwa w szkole/placówce obejmuje takie
obszary jak:
 budowanie pozytywnego klimatu społecznego i bezpiecznego otoczenia
szkoły/placówki,
 rozwiązywanie sytuacji konfliktowych i przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu,
 wyrównywanie szans edukacyjnych dzieci i młodzieży, w tym uczniów
z niepełnosprawnościami, przewlekle chorych, będących w trudnej sytuacji rodzinnej,
odmiennych kulturowo i wielojęzycznych,
 promocja zdrowego stylu życia oraz bezpiecznego wypoczynku,
 przeciwdziałanie agresji i przemocy w środowisku szkolnym,
 przeciwdziałanie uzależnieniom (alkohol, narkotyki, środki zastępcze tzw. dopalacze,
leki używane w celach pozamedycznych, tytoń, gry komputerowe, internet),
 reagowanie w sytuacjach kryzysowych dotyczących uczniów m.in. w sytuacji
doświadczania przez dziecko przemocy w rodzinie,
 promocja zasad bezpieczeństwa, higieny oraz udzielania pierwszej pomocy.
Działania na rzecz wzmacniania bezpieczeństwa w szkole powinny być:
 oparte na aktualnej i rzetelnej wiedzy z zakresu wychowania i profilaktyki,
w tym skutecznych strategii profilaktycznych,
 oparte na rzetelnej diagnozie problemów, potrzeb i zasobów występujących
w konkretnej szkole, a więc odnosić się do danego środowiska szkolnego i jego
aktualnej sytuacji,
 integralną część programu wychowawczego szkoły i programu profilaktyki,
 realizowane przez całą społeczność szkolną, przy współpracy z instytucjami
i podmiotami w środowisku lokalnym.
Realizacja skutecznych działań z zakresu wzmacniania bezpieczeństwa w szkole wymaga
systematycznego monitorowania, porównywania założonych celów z osiąganymi efektami na
różnych jego etapach, i podejmowania koniecznych modyfikacji.
Celem głównym projektu Programu jest zwiększenie skuteczności działań wychowawczych i
profilaktycznych na rzecz bezpieczeństwa i tworzenia przyjaznego środowiska w szkołach i
placówkach systemu oświaty. Osiąganie tego celu będzie możliwe poprzez realizację
rekomendowanych zadań, które wpisane są w cele szczegółowe Programu obejmujące:
1. Kreowanie zdrowego, bezpiecznego i przyjaznego środowiska szkoły.
2
2. Zapobieganie problemom i zachowaniom problemowym dzieci i młodzieży.
3. Promowanie zdrowego stylu życia wśród dzieci i młodzieży.
Przy planowaniu celów i zadań Programu skorzystano z wyników licznych badań, które
wskazują na potrzeby ucznia, a także ujawniają liczne źródła i powody występujących
problemów.
Pierwszym celem szczegółowym Programu jest kreowanie zdrowego, bezpiecznego
i przyjaznego środowiska/placówki.
Ustalenie w Programie rekomendowanych kierunków działań, zadań i rezultatów,
określonych w części VI, IX i XIII Programu mających na celu zwiększenie potencjału i
zasobów szkół/placówek na rzecz tworzenia zdrowego, bezpiecznego i przyjaznego
środowiska szkoły/placówki, oparto na wnioskach wynikających z poniższych badań. Z
przeglądu badań dokonanego przez Noam i Fiore1 wynika, że najwięcej sukcesów
dydaktycznych i najmniej problemów z utrzymaniem dyscypliny mają te szkoły, których
uczniowie czują, że nauczyciele są dla nich bliskimi opiekuńczymi osobami i traktują ich
z szacunkiem. Przeświadczenie, że szkoła jest przyjaznym miejscem, w którym doświadcza
się sukcesów, buduje u ucznia zaufanie do otoczenia, poczucie przynależności i więzi
ze szkołą. Zdaniem Jessora i in.2 więź ta należy do najważniejszych czynników chroniących
przed agresją i przemocą skierowaną do rówieśników i dorosłych. Osiągnięcia szkolne,
uznanie ze strony nauczyciela, podnoszą poczucie własnej wartości ucznia, zaufanie do
własnych możliwości i motywację do rozwoju. W badaniach HBSC3 analizie poddano
zależności między subiektywnymi dolegliwościami a osiągnięciami szkolnymi. Jak wskazują
wyniki, jednym z głównych powodów odczuwania przez młodzież powtarzających się
dolegliwości okazał się klimat społeczny szkoły rozumiany w badaniu jako jakość relacji
między uczniami oraz między uczniami i nauczycielami. Zdaniem autorów raportu może to
oznaczać, że pozytywne relacje oraz poczucie wsparcia stanowią czynnik chroniący przed
powtarzającymi się zachowaniami problemowymi, jak również, że postrzeganie środowiska
szkolnego jako nieprzyjaznego jest dodatkowym źródłem stresu. Na podstawie przeglądu
badań możliwe było stworzenie portretu bezpiecznej i przyjaznej szkoły4, która zakłada:
 wysokie oczekiwania, standardy, przy równoczesnym udzielaniu wsparcia uczniom
i ich rodzicom przez nauczycieli i pozostały personel szkoły;
 wsparcie i przyjazne relacje z kolegami;
 ogólny etos, eksponowane wartości i dobra atmosfera szkoły;
 zdecydowana niezgoda na jakiekolwiek formy przemocy;
 dostarczanie uczniom okazji do zdobywania pozytywnych doświadczeń;
 osiągnięcia sukcesu w znaczących zadaniach, ponoszenie odpowiedzialności;
1 Noam G.G., Fiore N. (2004) Relatioships Across Multiple Setting. An Overview. New Direction For Youth Development,
No. 103, Wiley Periodicals Inc.
2 Jessor, R. J., van den Bos, J., Vanderryn, J., Costa, F. M., & Turbin, M. S (1995) Protective factors in adolescent problem
behavior: Moderator effects and developmental change. Developmental Psychology,. 31:923–933.
3Mazur, J. red. (2011) Społeczne determinanty zdrowia młodzieży szkolnej. Raport z badań HBSC 2010. Instytut Matki
i Dziecka, Warszawa
4 Bernard, B. (1991). Fostering resiliency in kid: Protective factors in the family, school and community. Portland, OR: Northwest
Regional Educational Laboratory.
3
 stwarzanie poczucia ładu i porządku w otoczeniu oraz możliwości uczestniczenia
w zajęciach pozalekcyjnych rozwijających zainteresowania i stanowiących formę
wykorzystania zdolności.
Korzystając z wiedzy wynikającej z badań, przy konstruowaniu Programu przyjęto,
że kreowanie zdrowego, bezpiecznego i przyjaznego środowiska szkoły możliwe jest poprzez
ukierunkowanie działań na:
 budowanie pozytywnych relacji społecznych,
 rozwijanie kompetencji społecznych uczniów oraz wspieranie prawidłowego rozwoju
osobowości dzieci i młodzieży,
 uspołecznianie szkoły i integrowanie środowiska szkolnego, w tym uczniów
z niepełnosprawnościami,
przewlekle
chorych,
odmiennych
kulturowo
i wielojęzycznych,
 rozwijanie potencjału szkół w zakresie bezpiecznego funkcjonowania w szkole
uczniów, w tym ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi,
 rozwijanie kompetencji wychowawczych nauczycieli i rodziców,
 zwiększanie pozycji i roli rodziców w szkole,
 zwiększanie współpracy z podmiotami i instytucjami w środowisku lokalnym.
W części IX Programu zarekomendowano liczne zadania, których realizacja przyczyni się do
osiągniecia rezultatu w postaci zwiększenia potencjału i zasobów szkół/placówek na rzecz
tworzenia zdrowego, bezpiecznego i przyjaznego środowiska szkoły/placówki.
Monitorowanie podejmowanych działań powinno być oparte o zarekomendowane wskaźniki
ujęte także w części IX Programu. Zarekomendowane szkołom/placówkom zadania
i wskaźniki mogą być poszerzone – przez każdą szkołę/placówkę – o własne zadania
i wskaźniki, które będą dostosowane do specyfiki danego środowiska i występujących w nim
problemów i oczekiwań.
Drugim celem szczegółowym Programu jest zapobieganie problemom i zachowaniom
problemowym dzieci i młodzieży. Zaproponowane rekomendowane kierunki działań, zadań
i rezultatów zostały zawarte w części VI, X i XIII Programu i objęły zagadnienia dotyczące:
 profilaktyki agresji i przemocy, w tym cyberprzemocy;
 przeciwdziałania używaniu substancji psychoaktywnych przez dzieci i młodzież oraz
profilaktykę uzależnienia od gier komputerowych, hazardu;
 kształtowania umiejętności uczniów w zakresie prawidłowego funkcjonowania
w środowisku cyfrowym, w szczególności w środowisku tzw. nowych mediów;
 rozwiązywania kryzysów rozwojowych i życiowych dzieci i młodzieży,
m.in. związanych z wyjazdem rodziców za granicę w celach zarobkowych,
z doświadczeniem przemocy w rodzinie.
Planowanie działań z zakresu zapobiegania problemom i zachowaniom problemowym dzieci
i młodzieży wymaga wiedzy o rozmiarach i charakterze zjawisk i zagrożeń mających wpływ
na zdrowie i rozwój dzieci i młodzieży. W Programie wykorzystano wyniki ogólnopolskich
badań ESPAD (European School Survey Project on Alcohol and Drugs)5 realizowanych na
5
Sierosławski, J. (2012) Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną wyniki ogólnopolskiego badania ankietowego
4
próbie reprezentatywnej uczniów klas trzecich gimnazjów (15-16 lat) oraz klas drugich szkół
ponadgimnazjalnych (17-18 lat) oraz wyniki międzynarodowych badań ankietowych nad
zachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkolnej HBSC (Health Behaviour in School-aged
Children. WHO Collaborative Study)6.
Wyniki ostatniej edycji badań ESPAD z 2011 roku wskazują, że napoje alkoholowe są
najbardziej rozpowszechnioną substancją psychoaktywną wśród młodzieży, a najbardziej
popularnym napojem alkoholowym wśród młodzieży jest piwo. Znaczne rozpowszechnienie
używania alkoholu wśród młodzieży szkolnej, zwłaszcza gimnazjalnej, potwierdzają także
wyniki międzynarodowych badań ankietowych nad zachowaniami zdrowotnymi młodzieży
szkolnej HBSC. W badaniach HBSC z 2013 roku7 wyniki świadczą, że 11% młodzieży
w wieku 15-19 lat pali papierosy regularnie. Wśród nielegalnych substancji psychoaktywnych
najbardziej rozpowszechnione są przetwory konopi (marihuana i haszysz). Specjaliści
wysuwają hipotezę, że gwałtowny wzrost zainteresowania młodzieży przetworami konopi jest
efektem prób wyeliminowania środków zastępczych, tzw. dopalaczy i związanej z nimi
dyskusji prowadzonej w mediach.
Poważnym problemem w Polsce jest niekontrolowane używanie przez młodzież, szczególnie
dziewczęta, leków nasennych i uspakajających. W porównaniu z innymi państwami
europejskimi nasz kraj zajmuje czołowe miejsce. Stwierdzono także rosnącą skalę
pozamedycznego używania przez młodzież popularnych produktów leczniczych (jak leki na
kaszel) zawierających pseudoefedrynę i dekstrometorfan (DXM) w celu wywołania
odurzenia.
Przy konstruowaniu tej części Programu uwzględniono także wyniki kontroli profilaktyki
narkomanii w szkołach w latach szkolnych 2010/2011 i 2011/2012, przeprowadzonej przez
Najwyższą Izbę Kontroli (NIK). Zdaniem NIK z powodu niedoceniania wagi problemu przez
dyrektorów szkół prowadzona na terenie kierowanych przez nich szkół profilaktyka
narkomanii jest nieskuteczna. W większości skontrolowanych szkół ogranicza się ona do
poruszania tematu w trakcie zajęć dydaktycznych i wychowawczych. Jednak jedna trzecia
nauczycieli i wychowawców prowadzących działania profilaktyczne nie uczestniczyła
w żadnych szkoleniach przygotowujących do prowadzenia tego typu zajęć. NIK stwierdziła,
że szkolne programy profilaktyki są niekiedy powierzchowne, opracowane bez dogłębnego
rozpoznania problemu i sformułowane w sposób, który uniemożliwia ocenę ich skuteczności.
Najbardziej niepokojące jest jednak to, że nawet w szkołach, w których przy wdrażaniu
programu profilaktyki zdiagnozowano podwyższone ryzyko sięgania przez uczniów po
narkotyki, dyrektorzy nie podjęli bardziej zdecydowanych działań, np. nie wdrożyli
programów wobec konkretnych uczniów zagrożonych narkomanią, nie zbudowali strategii
działań wychowawczych i interwencyjnych. Dlatego uwzględniając wnioski z kontroli NIK
w Programie przyjęto zadania związane z podniesieniem efektywności profilaktyki
narkomanii w szkołach/placówkach poprzez upowszechnianie rekomendowanych programów
profilaktycznych zamieszczonych w Banku programów profilaktycznych opublikowanych na
zrealizowanego w 2011 r. w ramach europejskiego programu badań ankietowych w szkołach(ESPAD)
Mazur, J. red. (2011) Społeczne determinanty zdrowia młodzieży szkolnej. Raport z badań HBSC 2010. Instytut Matki i
Dziecka, Warszawa
7 TNS Polska dla WHO, grudzień 2013 r.
6
5
stronach internetowych Ośrodka Rozwoju Edukacji, które spełniają kryteria skuteczności,
w tym również wykorzystując skuteczną metodę profilaktyki rówieśniczej.
W części X Programu poświęconej zapobieganiu problemom i zachowaniom problemowym
dzieci i młodzieży uwzględniono również zagadnienia związane z przeciwdziałaniem agresji i
przemocy. Badania, prowadzone cyklicznie przez CBOS dla programu Szkoła bez Przemocy8,
nie wykazują znaczącego narastania tego zjawiska w ostatnich latach. W niektórych
kategoriach zachowań agresywnych zanotowano nawet lekki spadek. Na przykład
zmniejszyła się liczba przypadków przemocy fizycznej wśród uczniów, rzadziej też obiektem
agresji uczniowskiej stają się nauczyciele. Zanotowano niewielki wzrost przemocy werbalnej,
relacyjnej i wymuszeń o charakterze niematerialnym. Znaczącym problemem staje się
natomiast cyberprzemoc, której najczęstszymi formami są wyzwiska i nieprzyjemne
komentarze w internecie. Bardziej wyrafinowane i dotkliwe formy to rozsyłanie wiadomości
z przywłaszczonego konta, założenie fałszywego profilu na portalu społecznościowym lub
wykradzenie i opublikowanie prywatnych wiadomości. Formy te mogą być niezwykle
krzywdzące, ponieważ upokarzają i ośmieszają ofiarę przed szerokim gronem znajomych
internautów.
Równie ważnym zagadnieniem usytuowanym w tej części Programu jest zagadnienie
związane z rozwiązywaniem kryzysów rozwojowych i życiowych dzieci i młodzieży, m.in.
związanych z wyjazdem rodziców za granicę w celach zarobkowych, czy doświadczających
przemocy w rodzinie.
W wynikach kontroli pn. Przeciwdziałanie przemocy w rodzinie przez administrację
publiczną NIK zwróciła uwagę na małą aktywność pracowników oświaty w posiedzeniach
zespołów interdyscyplinarnych i grup roboczych w środowisku lokalnym. NIK stwierdziła
również, że pracownicy oświaty rzadziej od innych przedstawicieli zespołów
interdyscyplinarnych realizują procedurę „Niebieskie Karty”. Wnioski NIK potwierdzają
także badania przeprowadzone na zlecenie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej oraz
Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na temat pracy zespołów
interdyscyplinarnych i realizacji procedury „Niebieskie Karty”. Sytuacja ta wymaga poprawy,
szczególnie w kwestii dotyczącej szkolenia i stwarzania możliwości pracownikom oświaty
uczestniczenia w pracy zespołów interdyscyplinarnych i grup roboczych w ramach
obowiązków służbowych.
Ministerstwo Edukacji Narodowej monitoruje sytuację dzieci, których rodzice w celach
zarobkowych wyjechali do pracy za granicą. Badania z tego zakresu przeprowadzono w 2010
i w 2013 roku. Wynik badania przeprowadzonego w 2013 roku wskazuje na 5,79% odsetek
uczniów, których rodzice w celach zarobkowych przebywają za granicą. W porównaniu do
badania z 2010 roku nastąpił wzrost tej populacji o 0,49 % w stosunku do całej populacji
uczniów zarejestrowanych w szkołach i placówkach systemu oświaty.
Najczęściej do pracy za granicę wyjeżdża jeden z rodziców. Problem ten został zauważony
w 70% szkół i placówek systemu oświaty. Na tym samym poziomie co w roku 2010 pozostał
wskaźnik wyjazdu obydwojga rodziców, natomiast zwiększył się o 5% wskaźnik wyjazdów
samotnych rodziców. W sytuacji wyjazdu rodzica osobami, które sprawują opiekę formalną
lub nieformalną są najczęściej członkowie rodziny – dziadkowie, starsze rodzeństwo. W ciągu
8
Giza-Poleszczuk A., Komendant-Brodowska A., Baczko-Dombi A. „Przemoc w szkole. Raport 2006 i 2011”. CBOS.
6
minionych trzech lat nastąpiła poprawa w informowaniu nauczycieli i wychowawców przez
rodziców i samych uczniów o sytuacji wyjazdu do pracy za granicę. Zwiększyła się
świadomość tego zjawiska i jego skutków w środowisku nauczycieli i wychowawców. Do
najważniejszych problemów formalno-prawnych ujawniających się na terenie szkoły,
placówki w związku z wyjazdem rodziców do pracy za granicę należą:
 pozostawienie dzieci bez opieki,
 brak osobistego kontaktu nauczycieli z rodzicami,
 trudności w egzekwowaniu frekwencji ucznia w szkole,
 trudności z uzyskiwaniem zgody rodzica na określone wyjazdy szkolne,
 niemożność wypełniania przez nauczycieli przepisów w sprawie warunków i sposobu
oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania
sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych, z związku z potrzebą składania
przez rodziców/opiekunów wniosków.
Wyjazd rodzica/rodziców powoduje także różnorodne problemy u uczniów. Dotyczą one
realizacji zadań wynikających z roli ucznia oraz utrzymania dobrej kondycji zdrowia
fizycznego, psychicznego, społecznego. Na terenie szkoły/placówki są prowadzone różne
formy wsparcia dla dzieci i rodziców rodzin, z których ktoś wyjeżdża do pracy za granicę.
Do najczęściej stosowanych form należą: kontrolno-dyscyplinujące, informacyjne,
specjalistyczne udzielane w ramach pomocy psychologiczno-pedagogicznej, opiekuńcze,
a także liczne świadczenia pomocy z udziałem przedstawicieli policji, sądu, kuratorów,
ośrodków pomocy społecznej. Formy te należy rozwijać i dostosowywać do potrzeb tych
uczniów, co zostało zaakcentowane w Programie.
Korzystając z wiedzy wynikającej z badań przyjęto, że zapobieganie problemom
i zachowaniom problemowym dzieci i młodzieży powinno zmierzać do zmniejszenia zakresu
i nasilenia problemów i zachowań problemowych dzieci i młodzieży oraz ustabilizowanie
trendów poprzez podejmowanie rekomendowanych zadań, określonych w części X Programu.
Trzecim celem szczegółowym Programu jest promowanie zdrowego stylu życia wśród dzieci
i młodzieży. Rekomendowane kierunki działań, zadań i rezultatów zostały zawarte w części
VI, XI i XIII Programu i objęły zagadnienia dotyczące:
 kształtowania prawidłowych nawyków dbania o zdrowie własne i innych,
 tworzenia i realizowania całościowej polityki w zakresie zdrowego żywienia
i aktywności fizycznej w szkole,
 tworzenia warunków do prawidłowego rozwoju emocjonalnego i społecznego
uczniów.
Podobnie jak w celach szczegółowych nr 1 i nr 2 Programu. przy tworzeniu zadań
wykorzystano wyniki licznych badań, w tym przywołanych wcześniej badań ESPAD i HBSC.
Znaczącym źródłem wiedzy w tym obszarze jest raport UNICEF (United Nations
International Children’s Emergency Fund), dotyczący oceny warunków i jakości życia dzieci
w krajach rozwiniętych.
Poważnym obecnie problemem zdrowotnym polskich uczniów jest nadwaga i otyłość.
W latach 2002–2010 stwierdzono rosnący odsetek uczniów z nadwagą. Jak wskazują badania
HBSC (2012 r.) odsetek młodzieży z nadwagą jest w Polsce wyższy niż w większości krajów
7
europejskich (16,4%). Niemal co czwarty jedenastolatek, co piąty trzynastolatek i co siódmy
piętnastolatek ma nadwagę i tendencja ta systematycznie wzrasta. W ostatnich latach
obserwuje się także niepokojące zjawisko związane z samooceną własnego wyglądu dzieci
i młodzieży. Około 50% dziewczynek w normie wagowej uważa, że są za grube.
Niezadowolenie ze swojego wyglądu obejmuje coraz młodsze roczniki. Stwarza
to niebezpieczeństwo podejmowania zachowań ryzykownych dla zdrowia – stosowania
drastycznych diet odchudzających przez dziewczęta oraz sięgania po sterydy anaboliczne
przez chłopców.
Odchudzanie się jest częstym zachowaniem u młodzieży w okresie dojrzewania.
W grupie bez nadmiaru masy ciała (odchudzanie nieuzasadnione) odchudzało się ponad 10%
młodzieży. W grupie z nadwagą i otyłością w zależności od wieku robiło to od 33% do 47%
młodzieży. W latach 2002-2010 wzrost odsetka odchudzających się dotyczył obydwu płci.
Szczególnie wysoki wzrost zanotowano u jedenastolatków – o 19,3% u chłopców i o 28,1%
u dziewcząt. Odchudzanie się w grupie młodzieży bez nadmiaru masy ciała należy traktować
jako zachowanie ryzykowne. Z badań Głównego Inspektora Sanitarnego z 2009 r.9 wynika, że
75% dziewcząt stosuje różne formy diety, a 14 % - 23% z tej grupy stosuje metody drastyczne
prowadzące do poważnych szkód zdrowotnych. 85% odchudzających się robi
to bez wiedzy rodziców i kontroli lekarza.
Kontrolowane stosowanie diety u osób z nadmiarem masy ciała uważane jest za zachowanie
prozdrowotne, natomiast niekontrolowane i nieuzasadnione odchudzanie się może być
przyczyną wielu poważnych zaburzeń i wpływać niekorzystnie na rozwój, zwłaszcza
dziewcząt piętnastoletnich będących w zaawansowanej fazie dojrzewania płciowego.
Intensywne odchudzanie się prowadzi często do niedokrwistości i innych niedoborów
pokarmowych, zaburzeń dojrzewania i zaburzeń psychicznych – anoreksja nervosa i bulimia
nervosa - oraz innych chorób.
Zdrowy
styl
życia
to
także
odpowiedni
poziom
aktywności
fizycznej.
Warto podkreślić, że zgodnie z najnowszymi rekomendacjami, dzieci w wieku szkolnym
powinny wykonywać ćwiczenia o umiarkowanej i dużej intensywności przez przynajmniej 60
minut codziennie, w formie dostosowanej do etapu ich rozwoju, urozmaiconej i będącej dla
nich źródłem satysfakcji. Jak wskazują wyniki badań HBSC, przez siedem dni w ciągu
ostatniego tygodnia przed badaniem, na aktywność fizyczną (w tym zajęcia wychowania
fizycznego) łącznie co najmniej 60 minut dziennie przeznaczyło 27,3% 11-12 latków. Warto
podkreślić, że odsetek takich wskazań spada wraz w wiekiem: wśród 13-14 latków na taką
aktywność przeznaczyło przynajmniej godzinę w analizowanym okresie 17,8% uczniów,
a w grupie 17-18 latków tylko 10,3%. W latach 2006-2010 zanotowano spadek intensywnej
aktywności młodzieży w czasie wolnym poza szkołą. Jednocześnie zauważono wydłużenie
się czasu spędzanego na zajęciach sedenteryjnych, np. oglądaniu telewizji i przy komputerze.
9
Badania GIS (2010) „Sposób żywienia się i zadowolenie z własnego wyglądu”, Problemy Higieny i Epidemiologii 91 (3)
8
Jak wynika z badań, potrzeba zintensyfikowania w szkołach i placówkach systemu oświaty
wielu działań z zakresu promocji zdrowia i profilaktyki zdrowotnej jest konieczna. Działania
te jednak powinny być realizowane we współpracy z rodzicami, gdyż zmiana
nieprawidłowych nawyków żywieniowych, brak wymaganej aktywności fizycznej możliwa
jest przede wszystkim przy ich zaangażowaniu.
Przy konstruowaniu Programu zwrócono uwagę na fakt, że wszystkie działania z tego zakresu
w szkole i placówkach systemu oświaty powinny zmierzać do tworzenia i realizowania
całościowej polityki żywieniowej, która obejmie nie tylko stołówkę szkolną, ale także
organizację drugich śniadań w szkole, zapewnienie wartościowych zdrowotnie produktów w
sklepikach szklonych, jak również udział szkoły/placówki w licznie dostępnych programach
realizowanych przez Agencję Rynku Rolnego i innych partnerów szkoły/placówki, m.in.
organizacje pozarządowe.
Oczekiwanym rezultatem realizowanych przez szkoły/placówki zadań, określonych w części
XI Programu, będzie większe ich zaangażowanie na rzecz upowszechniania zdrowego stylu
życia, które znajdzie wyraz w wynikach kolejnej edycji badań z zakresu zachowań
zdrowotnych dzieci i młodzieży.
Konstrukcja realizowanych działań Programu zakłada jego poziom centralny,
na którym będą podejmowane liczne działania o charakterze strategicznym związane
z przygotowaniem materiałów informacyjno-edukacyjnych dla kadry pedagogicznej
i rodziców. We współpracy międzyresortowej będą upowszechniane materiały informacyjnoedukacyjne oraz działania z zakresu profilaktyki rówieśniczej ukierunkowane na
przeciwdziałanie narkomanii i profilaktykę przemocy. Prowadzone będą także badania
ewaluacyjne i działania promocyjne Programu.
Działania podejmowane w ramach Programu na poziomie lokalnym z zakresu kreowania
bezpiecznego i przyjaznego środowiska szkoły/placówki, profilaktyki zachowań
problemowych dzieci i młodzieży oraz promocji zdrowia będą prowadzone
w szkołach/placówkach, które po przeprowadzonej diagnozie problemów i potrzeb zaplanują
działania naprawcze, interwencyjne, profilaktyczne, wychowawcze.
Zadania Programu na poziomie lokalnym będą finansowane w ramach dotacji i realizowane
przez:
1) jednostki samorządu terytorialnego, które zawrą z wojewodą porozumienie
administracyjne, a także
2) organizacje pozarządowe w rozumieniu art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o
działalności pożytku publicznego i o wolontariacie lub podmioty wymienione w art. 3 ust. 3
tej ustawy, które zawrą z wojewodą umowę cywilnoprawną.
Koordynatorem Rządowego programu na lata 2014-2016 jest Minister Edukacji Narodowej,
który powoła Zespół Koordynacyjny z udziałem przedstawicieli: Ośrodka Rozwoju Edukacji,
Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Komendy Głównej Policji, Ministerstwa Administracji
i Cyfryzacji, Ministerstwa Zdrowia, Ministerstwa Sportu i Turystyki, Ministerstwa Rolnictwa
9
i Rozwoju Wsi, Agencji Rynku Rolnego, Ministerstwa Sprawiedliwości, Ministerstwa Pracy
i Polityki Społecznej.
Na poziomie lokalnym zadania wynikające z Programu będzie koordynować wojewoda przy
pomocy Zespołu Koordynacyjnego, w skład którego wejdą przedstawiciele: jednostek
samorządu terytorialnego, szkół i placówek systemu oświaty, kuratoriów oświaty, policji oraz
instytucji współpracujących ze szkołą/placówką, w tym podmiotów leczniczych, osób
sprawujących profilaktyczną opiekę zdrowotną nad uczniem; służb sanitarnoepidemiologicznych, pracowników służb społecznych, centrów pomocy rodzinie,
ośrodków/punktów interwencji kryzysowej, specjalistycznych ośrodków wsparcia dla ofiar
przemocy w rodzinie, kuratorzy sądowi, organizacji pozarządowych w rozumieniu art. 3 ust 2
ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie oraz podmiotów wymienionych
w art. 3 ust. 3 tej ustawy.
Program będzie finansowany ze środków budżetu państwa, z rezerwy celowej poz. 26,
w której kwotę 6 000 tys. zł przeznacza się na zadanie związane z bezpieczną i przyjazną
szkołą. W kolejnych latach Minister Edukacji Narodowej wystąpi o stworzenie w projekcie
budżetu państwa w części 30 – oświata i wychowanie, dział 801 rezerwy celowej pn.
Bezpieczna i przyjazna szkoła w kwocie 6 000 tys. zł.
W kolejnych latach realizacji Rządowego programu na lata 2014-2016 „Bezpieczna
i przyjazna szkoła” Minister Edukacji Narodowej corocznie przedstawi Radzie Ministrów
szczegółowy harmonogram wydatkowania środków przeznaczonych na realizację Programu
w danym roku budżetowym.
W każdym roku realizacji Program będzie poddany ewaluacji on-going w zakresie
podejmowanych działań i uzyskanych efektów, co pozwoli na ich modyfikacje w przypadku
niskiej skuteczności. Zaplanowano także
ewaluację końcowa oceniającą osiągnięcie
zakładanych rezultatów Programu. Zastosowano wskaźniki produktu i wskaźniki rezultatów.
Program wpisuje się w ważne cele strategiczne państwa, w tym m.in. cele Strategii Rozwoju
Kapitału Społecznego 2020, (cel szczegółowy 1: „Kształtowanie postaw sprzyjających
kooperacji, kreatywności oraz komunikacji”), Strategii Rozwoju Kapitału Ludzkiego 2020
(cel szczegółowy 5: „Podniesienie poziomu kompetencji oraz kwalifikacji obywateli”) oraz
dokumentu strategicznego Perspektywa uczenia się przez całe życie (cel 1: „Kreatywność
i innowacyjność”, cel 4: „Kształcenie i szkolenie dopasowane do potrzeb zrównoważonej
gospodarki, zmian na rynku pracy i potrzeb społecznych”). W Programie uwzględniono
zadania Ministra Edukacji Narodowej zawarte w licznych krajowych i rządowych
programach, m.in. w Narodowym Programie Zdrowia na lata 2007-2015; Narodowym
Programie Ochrony Zdrowia Psychicznego; Krajowym Programie Przeciwdziałania
Narkomanii na lata 2011-2016; Narodowym Programie Profilaktyki i Rozwiązywania
Problemów Alkoholowych na lata 2011-2015; Krajowym Programie Przeciwdziałania
Przemocy w Rodzinie; Programie Ograniczenia Zdrowotnych Następstw Palenia Tytoniu
w Polsce; Rządowym programie ograniczenia przestępczości i aspołecznych zachowań
10
„Razem bezpieczniej”; Krajowym Programie Działań Na Rzecz Równego Traktowania na
lata 2013-2016.
Zgodnie z art. 5 ustawy z dnia 7 lipca 2005 r. o działalności lobbingowej w procesie
stanowienia prawa (Dz. U. Nr 169, poz. 1414, z 2009 r. Nr 42, poz. 337 oraz z 2011 r. Nr
106, poz. 622 i Nr 161, poz. 966) projekt Programu zostanie udostępniony w Biuletynie
Informacji Publicznej Rządowego Centrum Legislacji.
Projekt Programu nie zawiera przepisów technicznych w rozumieniu rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie sposobu funkcjonowania krajowego sytemu
notyfikacji norm i aktów prawnych (Dz. U. Nr 239, poz. 2039 oraz z 2004 r. Nr 65, poz. 597),
w związku z tym nie podlega notyfikacji.
Przedmiot regulacji nie jest objęty zakresem prawa Unii Europejskiej.
11