Przygotowała: Wioletta Wodnicka Absolut – pojęcie

Absolut – pojęcie oznaczające byt idealny, doskonały, nieograniczony, niemający przyczyny
(samoistny), nieskończony.
Absurd – wyrażenie sprzeczne, niedorzeczne, nonsensowne. Doświadczenie absurdu pojawia
się w momencie, gdy człowiek dostrzeże nieprzekraczalną przepaść między sobą i światem.
Aforyzm – krótki utwór (najczęściej jednozdaniowy) wykorzystujący efekt paradoksu, ironii,
humoru. Wyraża myśl moralną, filozoficzną.
Alegoria – w literaturze i sztuce obraz mający, poza dosłownym, sens przenośny,
jednoznacznie określony i ustalony konwencjonalnie. Zwykle występuje w formie
personifikacji wyposażonej w określone atrybuty, np. alegoria sprawiedliwości - kobieta z
przepaską na oczach, z mieczem i wagą. Jako zasada kompozycyjna utworów literackich
właściwa m.in. przypowieści lub bajce zwierzęcej (np. lis w potocznym odczuciu kojarzy się
z chytrością).
Aluzja literacka – każde świadome odwołanie do cudzego utworu, np. do tytułu, postaci,
motywu, zdarzenia, stylu literackiego; również nawiązanie do struktur rytmicznych lub
wersyfikacyjnych, sformułowań, pisarza, epoki.
Anafora – figura polegająca na rozpoczynaniu sąsiednich zdań, członów lub wersów tym
samym wyrazem albo układem wyrazów.
Anakreontyk – gatunek literacki, którego nazwa pochodzi od imienia greckiego poety
Anakreonta; utwór opiewający radość życia, miłość, biesiady, wino, erotykę. W literaturze
polskiej anakreontyki tworzył m.in. Jan Kochanowski.
Animizacja (ożywienie) – przypisywanie przedmiotom właściwości istot żywych.
Animizm – pogląd, według którego zwierzęta, rzeczy, zjawiska przyrody posiadają duszę.
Antonim – wyraz, który ma znaczenie przeciwstawne do innego wyrazu, np. dobry – zły.
Antropocentryzm – (gr. anthropos – człowiek, kentron – środek) pogląd zakładający, że
człowiek zajmuje centralne miejsce w rzeczywistości, a celem wszechświata jest ludzkie
dobro. Antropocentryzm był jednym z podstawowych założeń renesansowego humanizmu.
Antropomorfizm – przypisywanie bóstwom kształtu i cech ludzkich.
Antynomia – sprzeczność między dwoma różnymi sądami, z których każdy wydaje się być
równie prawdziwy.
Antyteza (przeciwstawienie) – środek stylistyczny polegający na zestawieniu wyrazów lub
zdań zawierających elementy znaczeniowo przeciwstawne. Służy wywołaniu silniejszego
wrażenia.
Apokalipsa – ostatnia księga Nowego Testamentu, będąca wizją przyszłości, końca świata i
Sądu Ostatecznego; zawiera ona liczne symbole (zwierzęta, postacie, liczby).
Apokryf – anonimowy tekst związany tematycznie z Biblią (opowieść o życiu Świętej
Rodziny), nienależący jednak do ustalonego przez Kościół Katolicki Kanonu ksiąg Pisma
Świętego.
Apostrofa – bezpośredni, uroczysty zwrot skierowany do osoby, zjawiska lub
upersonifikowanej rzeczy, utrzymany w wykrzyknikowej tonacji (np. Litwo, ojczyzno moja!).
Apoteoza – ukazanie w świetności i chwale jakiejś postaci lub wydarzenia; idealizowanie,
wychwalanie.
Archaizacja – upodabnianie tekstu do wypowiedzi starszej niż jest w rzeczywistości,
wprowadzenie języka określonej epoki. Umożliwia ona osiągnięcie tzw. kolorytu lokalnego i
czasowego.
Archaizm – wyraz lub forma, które już wyszły z użycia, są obce współczesnej normie
językowej, stosowane jako środek stylistyczny w wypowiedzi literackiej.
a) słownikowe (wyrazy o zatraconym dziś znaczeniu: dziela-dla);
b) fonetyczne (inne brzmienie wyrazów, wynikające m.in. z przegłosu polskiego);
c) fleksyjne (inna odmiana wyrazów: bracia miła -mili bracia);
d) składniowe (inna budowa zdania, szyk wyrazów: Twego dziela Krzciciela -dla Twego
Chrzciciela);
Przygotowała: Wioletta Wodnicka
e) znaczeniowe (błędny rycerz).
Archetyp – pierwowzór postaw i zachowań, np. w mitologii: tułacz (Odyseusz), wierna żona
(Penelopa), słaby punkt (Achilles); w Biblii – zazdrość (Kain), przyjęcie pokusy (Ewa).
Arkada – element architektoniczny, łuk wsparty na dwóch filarach.
Asceza – świadome i dobrowolne ograniczenie potrzeb życiowych (wyrzeczenie się dóbr
materialnych, częste posty, wstrzemięźliwość płciowa, stronienie od innych ludzi), mające na
celu oczyszczenie, uszlachetnienie duszy. Asceta, chcąc zapewnić sobie doskonałość i
zbawienie, oddawał się modlitwom i kontemplacji, aby wzmocnić swój związek z Bogiem.
Ateizm – pogląd odrzucający istnienie Boga i przeczący istnieniu wszelkich sił
nadprzyrodzonych.
Augustynizm – doktryna filozoficzna św. Augustyna, biskupa Ippony, który uznał, że
człowiek jest istotą filozofującą, rozważającą swą obecność w świecie i czasie, swe
dramatyczne, niejasne miejsce na granicy bytów między aniołami a zwierzętami. To
umieszczenie człowieka między bytami wyższymi a niższymi powodowało poczucie
wewnętrznego rozdarcia, rodziło nieustający konflikt między cielesnością a duchowością,
pożądaniem dobra i zła . Filozofia św. Augustyna była ześrodkowana w Bogu, jedynym bycie
absolutnym i doskonałym. Człowiek jest w stanie Go poznać tylko częściowo, dzięki „sercu”
i zmysłom.
Autobiografia – zwykle ujęty w formę fabularną opis swego życia.
Autotematyzm (greckie autów – „sam”) – dosłowne tłumaczenie: ,, sam sobie”; sam na swój
temat. Autotematyzm sztuki to sztuka w sztuce; sztuka o sobie samej. W romantyzmie i na
przełomie XIX i XX w. zaistniały tendencje do skupiania się artysty na samym sobie, nad
ideą twórczości, procesem oraz powołaniem twórczym.
Awangarda – wszystko co w sztuce nowe, poszukujące, zrywające z tradycja. W Polsce
pojęcie dotyczyło głównie różnych nurtów poezji międzywojennej.
Bajka – dydaktyczny gatunek wywodzący się z antyku (Ezop, Fedruj); krótki utwór prozą lub
wierszem zawierający morał; pod postaciami zwierząt (bajka zwierzęca) czy przedmiotów
kryją się ludzkie ułomności (np. baran – głupota, mrówka – pracowitość). Zazwyczaj ma
formę przypowieści.
BAJKA
narracyjna
epigramatyczna
(epika)
(liryka)
Bajka epigramatyczna – zwięzła, pozbawiona elementów rozbudowanej opowieści.
Bajka narracyjna – ma postać krótkiej, wierszowanej noweli o nieskomplikowanej, prostej
fabule.
Ballada – wierszowany utwór o tematyce baśniowej lub historycznej, wykorzystujący wątki z
twórczości ludowej. Charakteryzuje się nastrojowością, współistnieniem wydarzeń
baśniowych obok realnych i postaci fantastycznych obok rzeczywistych. Jest gatunkiem
synkretycznym, zawierającym elementy liryki, epiki i dramatu. Zawiera odwieczne prawdy,
czerpane z moralności ludu, przestrzega przed łamaniem boskich praw boskich i ludzkich.
Ballada romantyczna - ulubiony gatunek romantyzmu. Posiada pewne charakterystyczne
cechy: łączenie elementów lirycznych z epickimi, tematykę baśniową lub baśniowo historyczną, obecność fantastyki i cudowności, nastroju grozy i tajemniczości.
Biblia pauperum – Biblia obrazkowa w średniowieczu, przeznaczona dla ludzi nieumiejących
czytać.
Bohema – cyganeria artystyczna, ugrupowanie artystów, prowadzących swobodne, niekiedy
ekscentryczne życie, będące protestem przeciwko normom społecznym, konwenansom.
Atrybutem artystów stały się obszerne, czarne peleryny, duże berety lub kapelusze z szerokim
rondem.
Przygotowała: Wioletta Wodnicka
Chansons de geste (pieśni o czynach) – francuskie poematy epickie z XI-XIII w., recytowane
przez wędrownych śpiewaków, opowiadające o czynach i przygodach historycznych i
legendarnych bohaterów, układające się w cykle skupione wokół opiewanych postaci,
wybitnych rodów lub znanych sytuacji i zdarzeń (Pieśń o Rolandzie)
Chłopomania – bezkrytyczne uwielbienie chłopów i ich stylu życia.
Cytat – dosłowne przytoczenie fragmentu wypowiedzi cudzej lub własnej; zazwyczaj
zaznaczony jest cudzysłowem.
Danse macabre – motyw przedstawiający taneczny krąg szkieletów i ludzi reprezentujących
wszystkie stany społeczne. Celem tych obrazów było ukazanie równości wszystkich ludzi
wobec śmierci.
Decorum – zasada stosowności; oznacza konieczność dostosowania wypowiedzi do jej
przeznaczenia, integracji formy z tematem.
Deesis – kompozycja w sztuce średniowiecznej przedstawiająca Chrystusa jako sędziego oraz
Matkę Boską i Jana Chrzciciela jako pośredników w ludzkich modlitwach.
Deformacja – odkształcenie, zdeformowanie świata przedstawionego, który nie naśladuje już
rzeczywistości, a przetwarzając jej elementy, tworzy nową, w której dominują inne prawa.
Deizm – pogląd filozoficzny zakładający istnienie Boga - stwórcy świata, który jednak nie
ingeruje w bieg wydarzeń na świecie. Deiści odrzucali objawienie i wyznaniowe formy wiary
(Diderot, Wolter).
Dekadentyzm – nazwa epoki końca XIX w.; przekonanie o nadciągającej katastrofie, upadku
cywilizacyjnym.
Demonizm – wiara w demony i ich siłę sprawczą; demoniczność, zjawisko nadprzyrodzone.
Dialektyzacja – rodzaj stylizacji, polegający na wprowadzeniu do utworu wyrazów, zwrotów
lub form językowych pochodzących z dialektu albo naśladujących dialekt. Charakteryzuje
ona postaci literackie lub miejsce, gdzie rozgrywa się akcja utworu.
Dialog – średniowieczny gatunek dramatyczny (w antyku – gatunek prozy filozoficznej),
wykorzystujący wypowiedzi dwu lub więcej osób; rozmowa, wymiana poglądów prowadząca
do sformułowania pewnych wniosków.
Diariusz – księga zawierająca dzienne zapisy z życia prywatnego lub publicznego (diariusz
domowy, sejmowy, podroży, wojen itd.).
Dogmatyzm – to bezkrytyczne przyjmowanie określonych poglądów, bez sprawdzania ich
prawdziwości, bez odwołania do doświadczenia i teorii naukowych.
Drama mieszczańska – gatunek stworzony przez epokę oświecenia dla zanegowania
patetycznej i skostniałej tragedii klasycystycznej; ukazywał bohaterów w ich naturalnym
środowisku, wśród wydarzeń i trosk życia codziennego.
Dramat – jeden z trzech rodzajów literackich, obejmujący utwory przeznaczone do
wystawienia na scenie, w których zdarzenia i działania postaci ukazane są bezpośrednio.
Posiada specyficzną budowę: podział na akty i sceny, obecność didaskaliów itp.
Dramat ekspresjonistyczny – łączy cechy różnych odmian dramatu, wprowadza wszystko, co
według autora może zwiększyć siłę ekspresji (wyrażanie gwałtownych uczuć). Przejawy tych
tendencji znaleźć można u Tadeusza Micińskiego i Stanisława Wyspiańskiego (Akropolis).
Dramat humanistyczny – to renesansowy typ dramatu, wzorowany na starogreckim. Pisany
jest wierszem, dlatego występuje w nim niewiele didaskaliów. Jak w tragedii antycznej,
tematyka dotyczy motywów mitologicznych, pojawia się chór. Podstawową różnicą w
dramacie polskim jest nawiązanie do polskich realiów (aluzja do ustroju politycznego i
społecznego w Odprawie posłów greckich Jana Kochanowskiego) oraz skupienie konfliktu
tragicznego wokół zbiorowości.
Dramat liturgiczny – związany ściśle z obrzędami kościelnymi, odgrywany w świątyniach
przez księży i zakonników, wykorzystując szaty i naczynia liturgiczne (jako rekwizyty).
Obejmował utwory związane z liturgią kościelną o tematyce ewangelicznej. Przedstawiano
Przygotowała: Wioletta Wodnicka
wydarzenia o dużej dynamice dramatycznej: narodziny, śmierć, zmartwychwstanie Chrystusa.
Niekiedy wprowadzano wątki należące do kanonu liturgicznego, będące uzupełnieniem.
Dramat naturalistyczny – cechuje go dokładny obraz świata (szczegółowe didaskalia,
zróżnicowanie języka postaci), łączenie tragizmu z komizmem, eksponowanie wpływu
otoczenia (konkretne środowisko) oraz czynników dziedzicznych na postawę bohatera.
Dramat romantyczny – odmiana dramatu nieprzestrzegająca klasycznych zasad budowy
gatunku (np. zasady trzech jedności, jednorodności gatunkowej i stylistycznej itd.). Cechuje
się rozluźnieniem kompozycji, obecnością elementów baśniowych, rozpiętością czasu akcji i
rozmaitością miejsc, w których akcja się toczy. Bohaterem dramatu romantycznego jest
indywidualista, samotnik, buntownik, osoba walcząca o wolność narodu.
Dramat satyrowy - utwór dramatyczny, którego akcja rozgrywa się w krajach barbarzyńskich,
ukazuje zabawną konfrontację dzikich towarzyszy Dionizosa z wynalazkami cywilizacji,
takimi jak muzyka czy ogień.
Dramat symboliczny – dramat poetycki, nawiązujący do tradycji dramatu romantycznego.
Jego główna cechą jest wprowadzenie elementów fantastycznych, snów, wizji. Podstawowym
środkiem wyrazu jest wieloznaczny symbol. Przykłady: Wesele, Wyzwolenie Stanisława
Wyspiańskiego, Ślepcy Mauryce’a Maeterlincka.
Dramat szekspirowski (elżbietański) – odmiana dramatu renesansowego stworzona przez
Szekspira, zrywająca z zasadami antycznymi (np. zasadą trzech jedności czy decorum).
Cechują go wielowątkowa luźna kompozycja, obecność fantastyki, scen zbiorowych,
tragicznych i komicznych, pogłębienie analizy psychologicznej postaci. Szekspir wprowadza
podział na akty i sceny, rezygnuje z chóru. Jego utwory podkreślają odwieczne ludzkie
problemy i konflikty.
Dumka – gatunek ukraińskiej, smętnej pieśni ludowej o charakterze elegijnym, balladowym
bądź też utwór literacki (najczęściej poetycki) wzorowany na owej pieśni (opiewa bohaterów
narodowych, obyczaje historyczne, krajobraz stepu itd.).
Dydaktyzm – pouczanie, moralizowanie. To tendencja w literaturze, kładąca nacisk na
funkcję wychowawczą dzieła. Celem literatury dydaktycznej jest przekazywanie czytelnikowi
użytecznej wiedzy, moralnych przestróg oraz wzorów godnych naśladowania (porównaj ze
średniowiecznym parenetyzmem).
Dystych – zwrotka dwuwersowa o parzystym układzie rymów.
Dytyramb – oda, pieśń pochwalna o charakterze wzniosłym lub tragicznym. Cechuje go
patetyczna ekstaza, gwałtowność uczuć, styl często hiperboliczny. Nazwa pochodzi od
starożytnych hymnów ku czci Dionizosa (o przydomku Dityrambos).
Dziennik intymny – gatunek łączący literaturę z dokumentem (autobiografią). Sporządzane z
dnia na dzień zapiski relacjonują i komentują prawdziwe wydarzenia.
Egalitaryzm – pogląd uznający równość ludzi wobec prawa. Głosił go Tomasz Morus.
Egotyzm – przesadne zajmowanie siebie i innych własną osobą, uczuciami, przeżyciami.
Ekspresjonizm – kierunek w literaturze i sztuce dążący do przedstawienia przeżyć twórcy w
sposób sugestywny, spotęgowany i dramatyczny, przeciwstawiał się naturalizmowi.
Ekspresjonizm posługiwał się często deformacją, kontrastowymi barwami, antyestetyzmem.
Elegia – utwór liryczny o charakterze refleksyjnym, o poważnej tematyce (moralnej,
miłosnej, filozoficznej), poświęcony sprawom osobistym lub problemom egzystencjalnym. Z
utworem tym związane są nastroje smutku i melancholii, od których pochodzi określenie „ton
elegijny”.
Emblemat – utwór słowno-plastyczny, składający się z ilustracji przedstawiającej alegorię
jakiegoś zjawiska (pojęcia lub osoby), napisu objaśniającego treść obrazu (inskrypcji) oraz
utworu poetyckiego o charakterze epigramatu. W literaturze polskiej znane są Emblemata
Zbigniewa Morsztyna.
Empiryzm – pogląd filozoficzny uznający doświadczenie zmysłowe za jedyne źródło
poznania świata. Prekursorem tego nurtu był angielski filozof Francis Bacon.
Przygotowała: Wioletta Wodnicka
Epicedium – pieśń żałobna w greckiej lirycy chóralnej. Łączyła żal po zmarłym z pochwałą
jego zalet.
Epifora – powtarzanie wyrazu lub całego zwrotu na końcu kolejnych wersów.
Epigramat – pierwotnie był to napis umieszczany przez starożytnych Greków na pomnikach,
grobowcach. Jego twórcą był Simonides z Keos. Ten krótki utwór literacki o charakterze
poważnym lub satyrycznym, zakończony wyrazistą puentą cechuje się zwięzłością i
aforystycznością. Jego odmianą w polskiej poezji jest fraszka.
Epika – jeden z trzech rodzajów literackich, obejmujący utwory, w których świat
przedstawiony ukazany jest pośrednio, poprzez relację narratora.
Epikureizm – szkoła filozoficzna, według której celem życia człowieka powinno być rozumne
dążenie do szczęścia i przyjemności, a warunkiem szczęśliwej egzystencji jest brak cierpień.
Epistolografia – sztuka pisania listów, a także utwory napisane w formie listów.
Epitafium – krótki wierszowany napis nagrobny, pisany na cześć osoby zmarłej.
Epitalamium – to gatunek greckiej liryki chóralnej, pieśń weselna.
Epitet – środek stylistyczny polegający na wzbogaceniu, nadaniu pewnych cech
przedmiotowi, do którego jest przypisany. Jest nim najczęściej przymiotnik, czasem imiesłów
lub rzeczownik.
Epopeja (epos) – epicki gatunek literacki ukazujący losy wybranej grupy bohaterów na tle
przełomowych wydarzeń historycznych. To obszerny utwór wierszowany, który otwiera
inwokacja, czyli rozbudowana apostrofa skierowana do bóstwa, z prośbą o natchnienie
i pomoc w tworzeniu dzieła. Epos pisany jest językiem podniosłym, patetycznym,
charakteryzuje się licznymi, dokładnymi opisami zwalniającymi tempo akcji. Narrator jest
trzecioosobowy, wszechwiedzący, wszechobecny i obiektywny.
Epos rycerski – obszerny objętościowo utwór fabularny, zazwyczaj wierszowany, ukazujący
historycznych lub legendarnych bohaterów na tle wydarzeń o wielkim znaczeniu dla danej
zbiorowości.
Erotyk – utwór liryczny o tematyce miłosnej. W baroku miłość była jednym z ulubionych
tematów, zwłaszcza w poezji dworskiej (u nas wiersze J. A. Morsztyna).
Esej – gatunek literacko-publicystyczny, który pochodzi od tytułu dzieła Montaigne’a Essais.
Jest próbą swobodnej wypowiedzi na dany temat, pełnej refleksji, dygresji, własnych
przemyśleń (szkic literacki, historyczny, krytyczny lub naukowy. Autor eseju dba o o piękną,
artystyczną formę i wyeksponowanie swojej osoby.
Etos (obyczaj) – zespół wartości, ideałów, które są podstawą postępowania w danej kulturze,
społeczeństwie (np. etos rycerski).
Ezoteryczny – tajemny, dostępny jedynie dla wtajemniczonych.
Facecja – krótkie opowiadanie o komicznym charakterze, zakończone dowcipną puentą.
Farsa – niewielki utwór sceniczny podobny do dzisiejszego skeczu, zawierający zwykle mało
wybredne żarty i dosyć prymitywny rodzaj komizmu. Grany był zwykle na zakończenie
przedstawień poważnych, takich jak misteria czy moralitety po to, aby rozweselić widzów
przed opuszczeniem teatru.
Fatalizm – wiara w przeznaczenie, fatum; przeświadczenie, że los człowieka jest
zdeterminowany przyczyną znajdującą się poza naturą. Na fatalizmie oparta była koncepcja
tragedii antycznej.
Fatum – siła, która wyznacza bieg wydarzeń, zły los; nierozerwalny konflikt między siłami
wyższymi a działaniami bohatera, które zawsze prowadzą do katastrofy.
Felieton – utwór publicystyczno – dziennikarski utrzymany w formie swobodnych rozważań
dotyczących aktualnego w danym momencie problemu (wydarzenia), zabarwiony zwykle
satyrycznie, polemicznie bądź humorystycznie.
Fideizm – pogląd na świat, postawa psychiczna oparta na wierze, nie na poznaniu.
Filister – osoba wyjątkowo przyziemna, małostkowa, bez wyobraźni, ambicji; uosobienie
drobnomieszczańskiej głupoty, ograniczenia intelektualnego.
Przygotowała: Wioletta Wodnicka
Formalizm – to drobiazgowe przestrzeganie ustalonych form, przepisów bez wnikania w ich
treść.
Franciszkanizm – zakładał umiłowanie całego świata, czerpanie radości z życia w ubóstwie,
braterstwo wszystkich żyjących istot oraz radosną wiarę w Boga. Twórcą tej koncepcji był
św. Franciszek z Asyżu, który wyrzekł się swojego majątku i pędził życie w zgodzie z
wyznawanymi przez siebie założeniami.
Fraszka – krótki, wierszowany utwór, zawierający koncept, żart, morał, często zakończony
puentą.
Frazeologizm (związek frazeologiczny) – utrwalone w języku połączenie wyrazów o
niezmiennym składzie.
Fresk – rodzaj malarstwa ściennego, które polega na malowaniu farbami zmieszanymi z
wodą.
Gawęda – krótki utwór epicki, mający charakter swobodnego opowiadania, pisany językiem
zbliżonym do potocznego, obfitujący w dygresje.
Gesta – zbiór popularnych w średniowiecznej Europie opowiadań moralistycznych.
Gotycyzm – nurt w literaturze i sztuce o charakterze preromantycznym, charakteryzujący się
nawrotem do atmosfery rycerskości, tajemniczości i grozy, cudowności i melancholii oraz
wykorzystywaniem scenerii dawnych zamków.
Gradacja – odmiana wyliczenia służąca spotęgowaniu wrażenia; polega na uszeregowaniu
pojęć według stopnia nasilenia lub słabnięcia danej ich cechy.
Groteska – kategoria estetyczna, w której świat przedstawiony jest przejaskrawiony i
zdeformowany, na scenie współgrają ze sobą komizm i tragizm, absurd i patos.
Charakteryzuje się upodobaniem do form osobliwych, ekscentrycznych, przerażających ora
absurdalnością wynikającą z braku jednolitego systemu zasad, rządzących światem
przedstawionym.
Hagiografia (żywotopisarstwo) - opisywanie żywotów świętych i męczenników, najczęściej w
sposób idealistyczny.
Harmonia (ład, zgodność, równowaga) – ideał renesansowych myślicieli. Pisarze, artyści,
filozofowie dążyli do umiaru, równowagi w życiu i sztuce, żywili przekonanie, że piękno nie
istnieje bez ładu i proporcji wszystkich części dzieła.
Heksametr – wiersz stosowany w poezji antycznej, zbudowany na zasadzie rytmicznej,
powstającej przez charakterystyczne wymawianie niektórych zgłosek wchodzących w skład
zespołów zwanych stopami.
Heliocentryzm – teoria stworzona przez Mikołaja Kopernika, zakładająca, że Słońce jest
centralnym ciałem Układu Słonecznego, a dokoła niego krążą inne planety, w tym Ziemia.
Hiperbola (przesadnia) – środek poetycki przedstawiający przedmiot, cechę, postać, zjawisko
w sposób wyolbrzymiony, z zamierzoną przesadą (np. ocean łez).
Hiperbolizacja – wyrażenie czegoś w sposób przesadny, wyolbrzymiony, za pomocą
hiperboli. Służy przede wszystkim nadaniu uroczystego tonu, wzmocnieniu sensu, ekspresji
wypowiedzi
Historiografia (dziejopisarstwo) – piśmiennictwo historyczne; w średniowieczu – kroniki,
roczniki.
Holocaust – całopalenie; określenie zagłady Żydów europejskich, jaka miała miejsce a czasie
II wojny światowej.
Homonimy – wyrazy posiadające więcej niż jedno znaczenie (o tym samym brzmieniu, lecz
różnym znaczeniu). Przykłady: zamek (w drzwiach) i zamek (królewski).
Przygotowała: Wioletta Wodnicka
Humanizm renesansowy – postawa intelektualno-moralna, wyrażająca troskę o potrzeby,
szczęście, godność, swobodę rozwoju człowieka. Przeciwstawia się teocentrycznej kulturze
średniowiecza. Humanista to znawca nauk zajmujący się sztuką i doskonaleniem języka, co
zapoczątkował Erazm z Rotterdamu.
Hymn – w starożytności była to uroczysta i podniosła pieśń pochwalna najczęściej na cześć
wybitnego człowieka, idei, czynu lub któregoś z bogów. W średniowieczu i renesansie był
modlitwą pochwalną skierowaną do Boga (hymn liturgiczny). Do jego rozwoju przyczynił się
zwłaszcza biskup Mediolanu, św. Ambroży, autor wielu znanych hymnów zwanych od jego
imienia ambrozjańskimi. W praktyce poetyckiej stał się wyrazem religijnych uczuć poetów
(Jan Kochanowski Czego chcesz od nas Panie).
Ikona – obraz przedstawiający Chrystusa, Matkę Bożą lub świętych, będący przedmiotem
kultu religijnego; ikony umieszczane są w cerkwiach, ale też w prawosławnych domach na
tzw. pięknej ścianie.
Incipit (dosłownie „zaczyna się”) – to określenie nadane początkowym wyrazom tekstu
literackiego, które przytacza się najczęściej, gdy utwór nie posiada tytułu.
Indywidualizm – pojęcie, które na nowo do filozofii wprowadził Erazm z Rotterdamu,
podkreślając znaczenie człowieka jako jednostki niepowtarzalnej i odrębnej.
Interludium – grany w średniowieczu komiczny utwór sceniczny, który przeplatał akty
misteriów i dramatów religijnych. Dał początek średniowiecznej komedii.
Intermedia – krótkie scenki o charakterze komediowo-satyrycznym, grywane między
poszczególnymi częściami przedstawień (misteriów, moralitetów) jako element rozrywki,
zmiany nastroju. Popularne zwłaszcza w czasach średniowiecza. Mogły to być scenki
pantomimiczne, improwizowane, dialogi, wypowiedzi chóralne. Stosowany był język
potoczny. Często nawiązywano kontakt z publicznością.
Introspekcja („wgląd do wewnątrz”) – analiza stanów psychicznych postaci, jej przemyśleń.
Introspekcję stosują pisarze w powieściach psychologicznych, jest obecna w literaturze
powstałej z inspiracji psychoanalizą.
Intuicjonizm – teoria filozoficzna zapoczątkowana przez Bergsona; za narzędzie poznania
świata uznawała intuicję i instynkt życiowy, a nie rozum.
Inwersja (przestawnia) – przestawienie szyku wyrazów w zdaniu; wzmacnia ekspresję
wypowiedzi.
Inwokacja - zwrot na początku eposu lub epopei, zawierający wezwanie do Boga, bóstwa lub
do muz z prośbą o pomoc w poetyckim przedsięwzięciu. Inwokacja może także rozpoczynać
którąś z części utworu.
Irenizm (z gr. eirene - pokój) – postawa hołdująca zgodzie i pokojowi między ludźmi.
Ironia romantyczna – pojęcie określające koncepcję stanowiska twórcy wobec świata.
Charakteryzuje się pojmowaniem przez autora własnej twórczości jako gry pokazującej
przeciwieństwa rządzące bytem i sztuką. Wyraża się poprzez łączenie motywów tragicznych i
komicznych, realistycznych i fantastycznych, jak również przez akcentowanie dominacji
artysty nad tworzonym dziełem.
Ironia sokratejska – metoda, którą Sokrates stosował przy dialogu z rozmówcą. Pozornie
zgadzał się z nim, uznawał jego mądrość, po czym w toku dyskusji kompromitował jego tezy.
Irracjonalizm – pogląd filozoficzny, głoszący, że rzeczywistość jest niedostępna poznaniu
rozumowemu, należy się odwołać do przekonań wyprowadzonych z intuicji, wiary, instynktu
i tradycji. Nurt wykształcił się pod koniec epoki oświecenia jako protest przeciw
racjonalizmowi.
Karykatura – zdeformowana postać czegoś; ośmieszające, humorystyczne uwydatnienie
charakterystycznych cech danej osoby, przedmiotu.
Katharsis (oczyszczenie) – funkcja przypisana przez Arystotelesa tragedii antycznej, która
miała oddziaływać na reakcje i emocję odbiorców, wzbudzać litość i trwogę, oczyszczać
dusze z win i je wyzwalać.
Przygotowała: Wioletta Wodnicka
Kazanie – przemówienie religijne, wygłaszane przez kapłana w czasie uroczystości
religijnych; jego celem może być komentowanie ewangelii, wykładanie prawd wiary albo
propagowanie nauk moralnych.
Klasycyzm – kierunek w literaturze i sztuce, nawiązujący do wzorów antycznych i
naśladujący je w dążeniu do harmonii, zgodności z zasadami proporcji, umiaru, równowagi
treści i formy. Twórcy klasycystyczni bronili piękna i czystości języka, domagali się
konsekwentnego przestrzegania zasad sztuki poetyckiej (poetyki), wyznaczali literaturze
utylitarne (użytkowe) zadania, zwłaszcza moralizatorskie.
Klauzula – wzmocnione, lekko zaakcentowane zakończenie wersu.
Kolęda – pieśń religijna związana z Bożym Narodzeniem, często w tonacji sentymentalnej,
rzewnej, rzadko żartobliwej; występuje w niej wyraźny podział na zwrotki.
Komedia - gatunek dramatyczny będący przeciwieństwem tragedii, zawierający elementy
komizmu, charakteryzujący się żywą akcją i pomyślnym zakończeniem.
Komedia charakterów – odmiana komedii, w której na pierwszy plan wysunięte zostają
sylwetki psychologiczne i moralne bohaterów.
Komedia klasycystyczna (mieszczańska) – związana z nazwiskiem Moliera, który stworzył
nowoczesną komedię obyczajową i charakterów. Ten rodzaj komedii prezentuje typowe
ludzkie charaktery, np. mizantropa (odludka), skąpca, snoba, hipokryty; wykorzystuje przy
tym miłosną intrygę, która ma odkryć fałsz, głupotę i inne ludzkie przywary.
Komedia mięsopustna – wyrosła z intermedium. Wesołe utwory dialogowe o charakterze
farsowo-błazeńskim wystawiane w teatrach jarmarcznych w okresie „mięsopusty” – ostanie
dni przed środą popielcową, otwierającą Wielki Post. Wprowadzała elementy zabawy i kpiny
z ludzkich wad, maskarady. Konwencja „świata na opak”.
Komedia polityczna – jej głównym celem jest ośmieszenie zjawisk społecznych określonego
okresu, krytykowanie stronnictw politycznych, poglądów, sposobów rządzenia krajem,
obyczajów.
Komizm – kategoria estetyczna, przestawienie przedmiotu, postaci bądź zdarzenia w sposób
wywołujący wesołość, śmiech czy kpinę. Istota efektu komicznego polega na ujawnieniu
zaskakujących sprzeczności, kontrastu, przejaskrawieniu jednych, a lekceważeniu innych
stron rzeczywistości. Pełni funkcję rozrywkową, estetyczną oraz dydaktyczną. Rozróżniamy
komizm sytuacyjny, który jest najprostszą formą oraz formy bardziej złożone, skłaniające do
refleksji, takie jak: dowcip, ironia, purnonsens.
Komizm sytuacji – polega na zabawnym spiętrzeniu niezwykłych sytuacji, przypadków;
wynika z zaskoczenia, które jest udziałem bohatera.
Komizm charakterów – konstrukcja postaci, w której dominuje ośmieszona cecha (wyglądu,
charakteru, usposobienia).
Komizm językowy – używanie słów w innym znaczeniu, nieuzasadnione powtarzanie,
sprzeczność pomiędzy intencją mówiącego a odbiorem jego wypowiedzi.
Koncept – trafny pomysł, na którym jest oparty utwór poetycki (w zakresie formy lub treści);
przeciwstawia się utartym, potocznym schematom myślowym.
Konceptyzm – polegał na łączeniu odległych, często przeciwstawnych elementów, na
tworzeniu napięcia, zaskoczenia (odkrywcze skojarzenia, antytezy, paradoksy, oksymorony).
Nad wyznaniem uczuć góruje komplement, wiersz jest rodzajem flirtu, czasem zabawy
poetyckiej.
Konflikt tragiczny – konflikt dwóch równorzędnych racji, sprzecznych dążeń i sił ludzkich
lub woli człowieka i boga w dramacie antycznym.
Konserwatyzm – postawa hołdująca rodzimej tradycji, wyrażająca niechęć do wszelkich
zmian, reform.
Kontrast – zestawione ze sobą przeciwstawne elementy, sprzeczne z przyzwyczajeniami
językowymi odbiorców.
Przygotowała: Wioletta Wodnicka
Kosmopolityzm – postawa hołdująca obcym (zwłaszcza zachodnim) wzorom z jednoczesnym
lekceważeniem rodzimej kultury. Kosmopolita to „obywatel świata”.
Kpina – żart wyrażający lekceważenie, ignorancję kogoś lub czegoś.
Kronika – jeden z gatunków historiograficznych, opowiadający o wydarzeniach najczęściej
w sposób chronologiczny, łączący wiedzę historyczną z elementami fikcji literackiej (Kronika
polska Galla Anonima, Kronika Janka z Czarnkowa, Kronika polska Wincentego Kadłubka
Roczniki Jana Długosza).
Krucjata – zbrojna wyprawa średniowiecznego rycerstwa w celu uwolnienia Ziemi świętej
spod panowania Saracenów (muzułmańskich Arabów i Turków); w sensie ogólnym wojna
przeciwko niewiernym albo heretykom, odbywająca się z poparciem Kościoła katolickiego.
Bezpośrednią przyczyną krucjat były przeszkody, jakie czynili Saraceni pielgrzymom z
Europy, odwiedzającym w Jerozolimie Grób Święty, choć nie mniej istotną okazała się chęć
zdobycia przez europejskich feudałów nowych, bogatych posiadłości, nie wspominając o
wojennych łupach; uczestnictwo w krucjatach było także okazją do zamanifestowania swych
uczuć religijnych.
Krytycyzm – teza przeciwstawna dogmatyzmowi, według której można przyznać danemu
stwierdzeniu prawdziwość dopiero po jej uprzednim sprawdzeniu i dokładnej kontroli.
Legenda – opowieść mocno nasycona elementami fantastyki oraz cudowności.
Limeryk – najczęściej utwór o pięciu wersach zrymowanych w układzie aabbc. Na końcu
pierwszego wersu powinna się pojawić nazwa geograficzna. Elementy towarzyszące:
nonsensowny humor, gra słów, egzotyczne rymy.
Liryka - jeden z trzech rodzajów literackich, do którego zalicza się wypowiedzi wyrażające
emocje, przeżycia wewnętrzne podmiotu lirycznego. Z liryką najczęściej związana jest forma
poetycka, dlatego często używa się zamiennie terminów liryka i poezja.
Liryka miłosna – tematem utworów jest miłość i jej oblicza, formy.
Liryka zwrotu do adresata – typ liryki, w której podmiot występuje jawnie, kierując swoją
wypowiedź do określonego adresata; inaczej liryka inwokacyjna.
List, list poetycki – gatunek literacki, wywodzący się ze starożytności (Horacy); całość
wypowiedzi zwrócona jest do odbiorcy i ma charakter jednostronnej rozmowy. List w Polsce
był rozpowszechniony w okresie oświecenia (I. Krasicki, S. Trembecki).
Madrygał – krótki, sielankowy utwór o miłości, wzorowany na ludowej poezji włoskiej,
zwykle zawierający 6-11 wersów niepodzielonych na zwrotki, połączonych nielicznymi
rymami.
Makabra – okropność, koszmar, coś przerażającego, budzącego grozę, tchnącego nastrojem
grobowym.
Makaronizm – obcojęzyczny wtręt językowy, wyraz, zwrot, całe zdania, zwłaszcza łacińskie,
wplatane w tok wypowiedzi.
Makiawelizm – doktryna polityczna włoskiego polityka N. Machiavellego. Dotyczyła
sprawowania władzy, dopuszczała podstęp, zdradę, zbrodnię w realizacji celów politycznych
(w myśl hasła „cel uświęca środki”). W utworze Książę Machiavelli przedstawił portret
doskonałego władcy, który powinien być chytry i podstępny jak lis oraz silny i okrutny jak
lew.
Manifest literacki – gatunek publicystyczny, ogłaszający nowe zasady sztuki, opowiadający
się za jakąś postawą czy kierunkiem artystycznym. Często wykorzystywały go ugrupowania
awangardowe, np. dadaiści, futuryści
Martyrologia – cierpienie, męczeństwo narodu lub wyznawców jakiejś religii.
Materializm – pogląd głoszący, że świat jest jednorodny, a jedyną istniejącą substancją jest
materia, czyli przedmioty rzeczywiste.
Przygotowała: Wioletta Wodnicka
Mecenat – zjawisko opieki możnych nad utalentowanymi i biednymi twórcami (pisarzami,
malarzami, architektami, naukowcami). Nazwa pochodzi od imienia rzymskiego polityka
Mecenasa (I w. p.n.e.), który opiekował się między innymi Horacym i Wergiliuszem.
Mesjanizm – doktryna przypisująca pewnym jednostkom lub narodom szczególny udział w
odkupieniu ludzkości.
Metafizyka – dział filozofii, zajmujący się podstawowymi kwestiami zasad bytu oraz „istoty”
rzeczy, przedmiotami wykraczającymi poza doświadczenie. To rozważania o tym, co
niepoznawalne, tajemnicze, niedostępne zmysłom, rzeczy trudne do zrozumienia ze względu
na duży stopień abstrakcji.
Metafora (przenośnia) – zestawienie wyrazów, które wspólnie tworzą nową jakość
znaczeniową, odmienną od ich pojedynczego znaczenia. Najczęściej spotykane metafory:
animizacja, metonimia, synekdocha, oksymoron, personifikacja.
Metamorfoza – przeobrażanie się, przemiana danej postaci, często spotykana w baśniach.
Metoda majeutyczna (położnicza) – nauczanie związane z zadawaniem przez nauczyciela
pytań prowadzących do „narodzin” wiedzy, wspomagających wydobycie mądrych myśli z
umysłu ucznia.
Mimesis – kategoria określona przez Arystotelesa, polegająca na przypisaniu literaturze
zadania naśladowania natury, rejestrowania rzeczywistości; mimetyczny – naśladujący
rzeczywistość.
Miniatura – dokładne, drobiazgowe malowidło bardzo małych rozmiarów, zdobiące rękopisy,
jak również krótki utwór literacki, filmowy, sceniczny.
Misterium (tajemnica) – najważniejszy gatunek średniowiecznego dramatu, wywodzący się z
dramatów liturgicznych; wystawiane czasem po kilkanaście dni przedstawienia składały się z
luźnych epizodów, mówiących o wydarzeniach z Biblii (np. o męce i zmartwychwstaniu
Chrystusa).
Mistycyzm – nauka głosząca, iż jedynym sposobem poznania prawdy jest bezpośrednie
obcowanie z Bogiem, a drogą do tego jest kontemplacja.
Mit – opowieść wyrażająca wierzenia danej społeczności, poświęcona zwłaszcza
wydarzeniom związanym z narodzinami bogów i ludzi, powstaniem świata.
Mityzacja – zabieg literacki, charakteryzujący się nadawaniem sakralnych znaczeń
elementom świata przedstawionego; upodobanie rzeczywistości wykreowanej w utworze do
obrazów mitycznych.
Moralitet – dramatyczny o charakterze dydaktycznym, posługujący się alegorią. Bohaterami
były upersonifikowane pojęcia: Dobra, Zła, Cnoty, Występku, Wiary, Pychy, które toczyły
spór o duszę człowieka (psychomachia). Bohaterem równoprawnym z powyższymi był
„Każdy” (Everymen od moralitetu pt. „Everyman”). Zakończeniem było podsumowanie życia
w postaci nagrody lub kary.
Motto – cytat, sentencja, aforyzm, umieszczone na początku utworu literackiego albo jego
części. Pełni rolę myśli przewodniej.
Motyw – najmniejsza całostka tematyczna, kompozycyjna w utworze literackim (np.
przedmiot, zdarzenie, cecha postaci).
Narracja przezroczysta – przypomina szklany, przezroczysty ekran – umożliwia nam wgląd
do świata powieści, lecz niczym go ani nie zabarwia, ani nie zakłóca. Jest tylko
przekaźnikiem.
Naturalizm – kierunek w sztuce i literaturze, który postulował oddawanie prawdy o świecie,
szczegółowe odtwarzanie przypadkowych, często brutalnych zjawisk, odkrycie fałszu, obłudy
życia, brzydoty.
Neologizm – wyraz nowy, nieużywany w danym systemie językowym; neologizm
artystyczny jest stworzony przez artystę do wyrażenia np. własnego stanu emocjonalnego.
Nihilizm – postawa negowania wszystkich przyjętych zasad, praw życia zbiorowego i
indywidualnego (etycznych, estetycznych); silnie związana z młodopolskim dekadentyzmem.
Przygotowała: Wioletta Wodnicka
Nirvana – pojęcie zaczerpnięte z filozofii indyjskiej, oznaczające w sztuce młodopolskiej brak
pragnień i pożądania, zapomnienie, spokój, wyzwolenie od wszystkiego, co doczesne.
Nouveau roman (nowa powieść, antypowieść) – gatunek odrzucający wcześniejsze
konwencje powieści, tradycyjny kształt fabuły i sposób pokazywania psychiki bohatera.
Przepełniony jest absurdalnymi i groteskowymi wydarzeniami, miesza obiektywną wiedzę o
rzeczywistości z iluzjami. Świat widziany jest często oczyma bohatera, jak przez sen
(elementy w Ferdydurke W. Gombrowicza).
Nowela – zazwyczaj krótki, zwięzły utwór epicki pisany prozą, o jednowątkowej fabule,
opartej na jakimś wydarzeniu z życia codziennego, uporządkowanej kompozycji (punkt
kulminacyjny, wyraziste zakończenie).
Nowomowa – oficjalny język totalitaryzmu, podporządkowany komunizmowi, dominujący w
życiu publicznym, bezpośrednio służący popularyzowaniu obowiązującej ideologii.
Obrazek – krótki utwór literacki, będący odmianą noweli, przedstawiający szczegółowo
wycinek z życia bohaterów.
Oda – utwór wierszowany, stroficzny, pochwalny (na cześć jakiejś idei, czynu, bohatera),
utrzymany w patetycznym stylu. Jej charakterystyczną cechą jest duża dowolność
kompozycyjna i wersyfikacyjna (pozorne nieuporządkowanie). Ma cel wychowawczy, często
zawiera morał lub pouczenie.
Oksymoron (epitet sprzeczny) – zestawienie wyrazów o wykluczającym się znaczeniu, np.
lód gorejący.
Onomatopeja (wyraz dźwiękonaśladowczy) – odtwarzanie brzmień otaczającego świata w
utworze poetyckim; naśladowanie odgłosów natury, zwierząt, zjawisk (np. kra kra, plum
plum).
Oktawa – ośmiowersowa strofa o układzie rymów abababcc, złożona z jedenastozgłoskowych
wersów.
Oniryzm – technika budowania akcji lub sytuacji lirycznej na podobieństwo snu; senne
marzenie (poetyka snu). Zostają zakłócone relacje czasoprzestrzenne i przyczynowoskutkowe, wprowadza się fantastykę i wizyjność.
Opis – prezentacja elementów statycznych świata przedstawionego. Mogą to być opisy osób
(zewnętrzne i wewnętrzne – psychologiczne), tła zdarzeń, sytuacji (realistyczne lub
poetyckie).
Opowiadanie – gatunek spokrewniony z nowelą (także krótki i zazwyczaj jednowątkowy), ale
mający swobodniejszą od niej kompozycję: epizody, dygresje, partie refleksyjne. Narrator
często jest wyeksponowany, pierwszoosobowy.
Palinodia – pozorne odwołanie zarzutów. W satyrze Palinodia Krasicki rzekomo odwołuje
twierdzenia pojawiające się w innych satyrach. Niby-przeprosiny zawierają wiele ironii.
Pamflet – utwór literacko – publicystyczny, złośliwa satyra będąca demaskatorską, czasem
oszczerczą krytyką danej osoby, instytucji, wydarzenia, zjawiska.
Pamiętnik – gatunek piśmiennictwa użytkowego oraz literatury pięknej (Pamiętniki J.Ch.
Paska), zawierający pisane w pierwszej osobie wspomnienia z życia prywatnego i
publicznego. Nie przywiązuje tak dużej wagi do przedstawiania dokładnej chronologii
wydarzeń. W odróżnieniu od dziennika, pisany jest z perspektywy późniejszej od całości
przedstawionych wydarzeń.
Panegiryk – utwór pochwalny, wyrażający wdzięczność autora swemu opiekunowi; osoba jest
przedstawiana w sposób wzniosły.
Panteizm – doktryna utożsamiająca Boga z całą rzeczywistością, najczęściej ze światem
przyrody.
Paradoks – niespodziewane, dziwne, efektowne, zaskakujące treścią sformułowanie,
zawierające myśl sprzeczną z powszechnymi przekonaniami, a jednocześnie przynoszące
nieoczekiwaną prawdę filozoficzną, moralną, psychologiczną. Najczęściej polega na
zetknięciu dwóch kontrastowych wartości i wskazaniu na istnienie między nimi związków.
Przygotowała: Wioletta Wodnicka
Parafraza – przeróbka utworu literackiego, niekiedy swobodna, z zachowaniem podobieństwa
do pierwowzoru.
Paralelizm – powtarzanie się w wypowiedzi tych samych lub podobnych elementów, części
składniowych, układów słonych, motywów, cząstek kompozycyjnych i treściowych.
Pareneza (pouczenie) – literatura parenetyczna to literatura propagująca wzory postępowania,
ideały modne i uznawane w danej epoce. Wzorce parenetyczne to wzory osobowe godne
naśladowania. Literatura średniowiecza tworzy takie wzorce.
Parodia – utwór literacki, który naśladuje konkretny utwór, styl literacki, styl poety lub
gatunek literacki w celu jego ośmieszenia. Może być rozumiana szerzej: jako ośmieszenie
postaw, mentalności pewnej grupy społecznej.
Pasja – ikonograficzny obraz Chrystusa cierpiącego i umierającego na krzyżu.
Pastisz – literackie, muzyczne bądź plastyczne dzieło sztuki, będące świadomym
naśladownictwem innego dzieła, stylu, twórcy. Odmiana parodii, której celem ma być zabawa
literacka i wyrażenie uznania dla twórcy pierwowzoru.
Paszkwil – odmiana satyry; pismo, wypowiedź lub utwór niekiedy anonimowy (bądź
podpisany pseudonimem) szkalujący, ośmieszający lub zniesławiający kogoś.
Patos - kategoria estetyczna w literaturze i sztuce, stosowana do przedstawienia osób i
zjawisk szczególnie ważnych, monumentalnych, przełomowych, traktowanych niezwykle
emocjonalnie; ton, styl podniosły, poważny, często sztuczny, górnolotny.
Patrystyka – ogół koncepcji teologiczno-filozoficznych tworzonych w II-VIII w. przez Ojców
Kościoła i innych pisarzy chrześcijańskich.
Personifikacja (uosobienie) – środek artystyczny polegający na nadawaniu zwierzętom,
rzeczom martwym i zjawiskom cech ludzkich.
Perspektywa – technika plastyczna polegająca na tym, że na płaskim obrazie przedstawia się
przestrzeń tak, jak ją widać w naturze, a więc z uwzględnieniem trzeciego wymiaru – głębi.
Persyflaż – ironiczna lub żartobliwa wypowiedź naśladująca manierę innego autora,
ukrywająca szyderstwo pod pozorami uprzejmości, zawierająca przytyki ukryte w
komplementach.
Peryfraza (omówienie) – to zastąpienie jednego wyrazu szeregiem innych (np. Kochanowski
– ojciec literatury polskiej).
Petrarkizm – nurt literacki i zespół tendencji wywodzących się z twórczości Francesco
Petrarki, który stworzył wzorzec liryki miłosnej, idealizującej uczucie i ukochaną. Utwory
liryczne, realizowane zgodnie z zasadami petrarkizmu, charakteryzowały się pogłębieniem
portretu psychologicznego zakochanej osoby, delikatnością w mówieniu o uczuciach,
Pieśń – forma wypowiedzi lirycznej, początkowo ściśle związana z muzyką, oznaczała
utwory śpiewane przy wtórze liry bądź cytry. Stopniowo nazwa ta objęła różne utwory
liryczne odznaczające się dźwięcznością, melodyjnością, układem stroficznym. W antyku
pieśni pisał Horacy (Carmina) – do tej tradycji nawiązywał Jan Kochanowski.
Plankt – utwór żałobny, wyrażający ból z powodu czyjejś śmierci i wzywający do
współcierpienia (Lament świętokrzyski).
Platoński dualizm (świata, człowieka) – każda rzecz ma postać duchową – ideę i materialną –
cień idei. Według św. Augustyna życie człowieka to ciągłe rozerwanie między duszą, dążącą
do Boga a grzesznym ciałem. Życie w takich warunkach staje się koszmarem. Człowiek jest
wątły, rozdwojony, słaby. Bóg jest wszechmocny i jest celem życia. Świat się ukazuje jako
dualistyczny - podzielony na dobro i zło, duszę i ciało. Człowiek musi wybierać, nie ma
kompromisu.
Podmiot liryczny – osoba wypowiadająca się w wierszu.
Poemat – dłuższy utwór wierszowany, zawierający z reguły kilkaset wersów lub więcej (choć
nie tak obszerny jak epopeja). Bohaterami mogą być prości ludzie
Przygotowała: Wioletta Wodnicka
Poemat dygresyjny – utwór epicki, w którym akcja jest tylko punktem wyjścia do rozważań i
przemyśleń (dygresji) autor komentującego, oceniającego fabułę. Gatunek cechuje
fragmentaryczna kompozycja (fabuła składa się z epizodów).
Poemat heroikomiczny – parodia eposu rycerskiego, łącząca wysoki styl z niskim tematem,
oparta na kontraście. Ignacy Krasicki w Monachomachii opisał kłótnię i bójkę dwóch
zakonników, których godzi puchar z winem.
Poemat opisowy – rodzaj poematu zawierającego najczęściej opisy przyrody (elementów
statycznych); opis podporządkowany jest zazwyczaj ogólnej, określonej koncepcji natury,
świata.
Poeta doctus (łac. poeta uczony) – poeta doskonale znający swoje poetyckie rzemiosło, a
także kulturę i tradycję – głównie starożytną. Jego twórczość charakteryzuje się
różnorodnymi kontekstami (kulturowymi, artystycznymi, naukowymi). W renesansie tym
mianem określano Jana Kochanowskiego, później Ignacego Krasickiego.
Poetyka normatywna – zbiór zadań, reguł określających w danej epoce idealny kształt dzieła
literackiego.
Poezja meliczna – poezja ściśle powiązana z muzyką; śpiewna, liryczna.
Polichromia – wielobarwne malowidło dekoracyjne na ścianie lub stropie sufitu, barwy
zdobiące rzeźby, wyroby rzemiosła artystycznego.
Politeizm (wielobóstwo) – wiara w wielu bogów.
Porównanie - zestawienie dwu zjawisk, z których jedno jest określane za pomocą drugiego.
Ma budowę dwuczłonową połączoną spójnikiem: jak, jakby, niby, niż.
Porównanie homeryckie - wywodzące się z utworów Homera rozbudowane porównanie, w
którym element porównujący jest rozbudowany do samodzielnego obrazu poetyckiego.
Porte-parole – „głos autora”, postać, która reprezentuje poglądy twórcy dzieła.
Postmodernizm – zakłada ironiczny dystans autora wobec dzieła; posługuje się chętnie
parodią i pastiszem.
Powiastka filozoficzna – utwór, w którym fabuła (często o charakterze baśniowym lub
awanturniczym) staje się pretekstem do rozważań filozoficznych, ilustruje jakąś tezę
światopoglądową lub moralną, zawiera krytykę rzeczywistości, propaguje poglądy autora.
Powieść – podstawowy gatunek epicki literatury nowożytnej, pisany prozą o wielowątkowej
fabule, obejmujący dzieje licznych bohaterów i środowisk społecznych. Niektóre odmiany
powieści:
- epistolarna – w formie listów;
- fantastyczna – przedstawia świat nierzeczywisty, baśniowy lub wyobrażenie przyszłości;
- groteskowa – pokazuje absurdalną rzeczywistość; jest oparta na parodii, eksperymentach
językowych;
- historyczna – przywołuje wydarzenia z przeszłości;
- realistyczna – prezentuje szeroki obraz społeczeństwa w danej epoce historycznej;
- powieść-rzeka – cykl powieściowy przedstawiający dzieje kilku pokoleń jednej rodziny na
dokładnie odmalowanym tle obyczajowym i społecznym.
- psychologiczna – skupia się na obserwacji świata wewnętrznych przeżyć bohaterów.
Powieść gotycka – powieść, której akcja osadzona jest najczęściej w średniowiecznym
zamku, w atmosferze tajemniczości.
Powieść łotrzykowska – utwór awanturniczo-przygodowy, którego bohaterowie często
pochodzą z ludu, a ich perypetie przypominają powikłania losu bohaterów współczesnych
opowieści rozrywkowych.
Powieść poetycka – gatunek właściwy epoce romantyzmu, korzystający z elementów liryki i
dramatu, wyrażających uczucia autora oraz jego stosunek do świata. Zawiera liczne
niedomówienia, panuje atmosfera grozy i tajemniczości. Akcja rozgrywa się w orientalnych
krajach.
Przygotowała: Wioletta Wodnicka
Powieść sentymentalna – powieść, której tematem jest głównie miłość, cierpienia miłosne
oraz powikłania losów bohaterów.
Powieść tendencyjna – główna, obok noweli, forma literacka, pisana w celu udowodnienia
pewnej narzuconej z góry tezy. Miała ona pełnić funkcje wychowawcze, propagując właściwe
(według autora) wzorce postaw i zachowań.
Predestynacja (przeznaczenie) – przekonanie, że Bóg przeznaczył część ludzi do zbawienia
dzięki udzieleniu im swej łaski.
Profetyzm – wiara w prorokowanie, wieszczenie przyszłości. W literaturze profetyzm
przejawiał się w przełomowych momentach dziejów w dziełach przepowiadających
przyszłość.
Prometeizm – postawa humanitarna, pełna miłości dla człowieka, której wyrazem jest
poświęcenie się jednostki dla dobra ogółu.
Prowidencjalizm – wiara w opatrzność Boga, jego czuwanie nad światem, pogląd, według
którego losami świata kieruje Opatrzność.
Przekład – tłumaczenie, które charakteryzuje się dużą dbałością o zachowanie treści oryginału
oraz odpowiedni dobór środków językowych oddających sposób ukształtowania tekstu
oryginału.
Przerzutnia – przeniesienie części zdania z jednego wersu do następnego.
Przybyszewszczyzna – postawa twórcza wytworzona przez Stanisława Przybyszewskiego,
odwołującego się do poglądów europejskich dekadentów (życie pełne zabaw, niekiedy
gorszących, obfitujących w woń tytoniu i upojenie alkoholem).
Przypowieść (inaczej parabola) – to opowieść narracyjna lub poetycka, która ma sens
dosłowny i przenośny, symboliczny; przedstawia sytuację potwierdzającą działanie jakiejś
ogólnej zasady: religijnej, moralnej, filozoficznej. Istotniejszy jest wniosek wynikający z
opowieści, niż sama opowieść (dydaktyzm). Nie potrzebuje morału, mówi sama za siebie.
przykładowa historia
sens symboliczny
brak dokładnych realiów
czasoprzestrzennych
brak indywidualizmu
bohaterów
obecność narratora
Psalm – uroczysta pieśń religijna ze zbioru Księgi Psalmów o treści pouczającej, błagalnej lub
pokutnej. Utwór śpiewany z towarzyszeniem harfy. Jako samodzielna forma bywał często
stosowany przez poetów w celu wyrażenia ich uczuć religijnych. Zbiór psalmów nazywamy
psałterzem.
Psychomachia – walka dobra ze złem.
Publicystyka – piśmiennictwo omawiające aktualne problemy polityczne, społeczne,
gospodarcze i kulturalne. Jego celem jest oddziaływanie na opinię publiczną.
Puenta – krótkie, zaskakujące, często dowcipne zakończenie utworu.
Racjonalizm (z łac. rationalis – rozumny, rozsądny) – pogląd filozoficzny, uznający, że tylko
rozum jest wystarczającym i niezawodnym narzędziem poznania (niezależnym od
doświadczeń zmysłowych). Oparty jest na myśleniu dedukcyjnym, polegającym na logicznym
wyciąganiu wniosków z posiadanych przesłanek (od prawd ogólnych do szczegółowych).
Postawa racjonalistyczna domaga się niezależności wiedzy od wiary, objawienia, intuicji,
tradycji, dogmatów i przesądów. Twórcą racjonalizmu był Kartezjusz, w oświeceniu Wolter i
Diderot.
Rapsod – urywek epopei lub osobny utwór literacki opiewający czyny jakiegoś bohatera lub
ważne wydarzenia historyczne.
Realizm – prąd artystyczny drugiej połowy XIX wieku, którego przedstawiciele przyjęli za
podstawę swej twórczości doświadczenie życiowe i dogłębną obserwację codzienności; stąd
też czerpali tematy do swych prac.
Przygotowała: Wioletta Wodnicka
Realizm krytyczny – tendencja w literaturze pozytywizmu, wyrażająca rozczarowanie
brakiem realizacji zamierzeń epoki, piętnująca problemy dnia codziennego, obnażająca
najdrażliwsze nawet aspekty życia duchowego, społecznego i materialnego drugiej połowy
XIX wieku (np. w Lalce Bolesława Prusa).
Reifikacja – urzeczowienie, uprzedmiotowienie człowieka; traktowanie czegoś jako rzecz. W
okresie wojny i okupacji urzeczowieniu ulegał człowiek, gdyż życie ludzkie nie przedstawiło
większej wartości.
Reportaż – gatunek publicystyczny, zawierający relacje ze zdarzeń zaczerpniętych ze świata
rzeczywistego (czasem łączy się z wywiadem), ukształtowany za pomocą środków literackich
i uformowany w wyrazistą akcję.
Retardacja – celowe zwalnianie biegu akcji w utworze literackim, odwlekanie rozwiązania
konfliktu poprzez rozwlekłe opisy, dygresje.
Retoryka – sztuka i teoria wymowy, nauka zasad kunsztownego wysławiania się, sprawnego
przemawiania i umiejętnego oddziaływania na słuchacza za pomocną odpowiednio dobranych
argumentów.
Roczniki – krótkie zapiski o najważniejszych wydarzeniach historycznych spisywane we
wczesnym okresie historiograficznych z podaniem daty
Rokoko – oryginalna odmiana baroku, oznaczająca rodzaj stylu dekoracyjnego z ornamentami
w kształcie muszli (stąd nazwa rokoko – rocaille, z franc. „muszla”), fal morskich czy roślin.
Miał niewielki udział w piśmiennictwie, bardziej realizował się w malarstwie, muzyce,
architekturze oraz innych wyrobach artystycznego rzemiosła. Styl charakteryzował się
lekkością, delikatnością, a zarazem elegancją i wdziękiem, wykorzystywany był w zdobieniu
pałaców i salonowych wnętrz. Człowiek w rokoko to „osoba wykwintna”, kierująca się
zasadami epikureizmu. Zmieniły się również wymagania stawiane literaturze – odtąd miała
ona przede wszystkim sprawiać przyjemność czytelnikowi, stąd najczęstszym tematem
utworów była miłość zmysłowa.
Romans rycerski – łączy tematykę przygodową i miłosną, jego fabuła obfituje w przygody,
zaskakujące zwroty sytuacji i zbiegi okoliczności.
Rozeta – ornament w kształcie stylizowanego, rozwiniętego kwiatu (pierwotnie róży).
Rozprawa – bardzo obszerna, pisemna praca naukowa.
Rym – efekt dźwiękowy uzyskany dzięki specjalnemu ułożeniu wyrazów o podobnych
głoskach (w środku lun na końcu wersów). Rozróżniamy rymy: męskie i żeńskie,
gramatyczne, dokładne, niedokładne, itd.
Rytm – efekt dźwiękowy, uzyskany przez powtarzalność elementów brzmieniowych, przede
wszystkim akcentu, ale też intonacji, pauz, głosek i sylab.
Saga rodu – opowieść o życiu i dziejach wybranego rodu, rodziny - np. opowieść o rodzinie
Abrahama.
Satyra – gatunek epicki, którego podstawową cechą i zadaniem jest krytyka negatywnych
zjawisk rzeczywistości poprzez ośmieszenie. Ma za zadanie ośmieszać ukazywane w niej
zjawiska, piętnować wady ludzkie, obyczaje, stosunki społeczne, postawy światopoglądowe i
orientacje polityczne, konkretne osoby lub grupy. Często posługuje się ironią, karykaturą,
deformacją, wyolbrzymieniem. Rozróżniamy satyry polityczne, społeczno-obyczajowe,
literackie, osobiste, przygodowe. Satyry pisali: I. Krasicki, F. Zabłocki, A. Naruszewicz, J.
Niemcewicz.
Scholastyka – metoda naukowa i filozoficzna polegająca na udowadnianiu prawd wiary za
pomocą nauki i poprzez cytowanie uznanych filozofów. Wybitni przedstawiciele – Albert
Wielki i jego uczeń św. Tomasz z Akwinu.
Sekstyna – strofa składająca się z sześciu jedenastozgłoskowych o układzie rymów ababcc.
Sensualizm – pogląd uznający, że źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe. Twórcą tej
doktryny był John Locke, który twierdził, że człowiek rodzi się jako „czysta karta”.
Przygotowała: Wioletta Wodnicka
Sentymentalizm – kierunek w literaturze oświecenia, którego twórcą był filozof francuski
J.J.Rousseau. Sentymentalizm podkreśla poznanie zmysłowe i emocjonalne, życie zgodne z
naturą, odrzucając racjonalizm i intelektualizm oraz krytykując cywilizację. Stawia człowieka
w centrum zainteresowań. W utworach pojawia się uczuciowość, tkliwość, czasem wręcz
przesadna czułostkowość. Głównym przedstawicielem sentymentalizmu w Polsce był
Franciszek Karpiński, twórca znanych sielanek o tematyce erotycznej, patriotycznej i
religijnej.
Serenada – pieśń liryczna o tematyce miłosnej, śpiewana pod domem ukochanej przy
akompaniamencie instrumentu muzycznego.
Sielanka (idylla, bukolika, ekloga) – utwór poetycki o charakterze konwencjonalnym,
przedstawiający życie pasterzy i pasterek, myśliwych, rybaków. Główną cechą sielanki jest
tworzenie idyllicznego wizerunku przedstawianego świata, przesadna uczuciowość, pochwała
piękna przyrody (motyw arkadii). Gatunek stworzony został w antyku przez Teokryta i
Wergiliusza, w renesansie uprawiali go Dante, Petrarka, Kochanowski (Pieśń Świętojańska o
Sobótce), Szymonowic (Żeńcy).
Sonet – gatunek liryczny o specyficznej kompozycji stroficznej: utwór czternastowierszowy –
dwie strofy 4-wersowe (najczęściej opisowo-narracyjne) i dwie 3-wersowe (zazwyczaj
liryczno-refleksyjne). Miały ściśle określony porządek rymów, ostatni wers zawierał puentę.
Rozróżniamy sonet włoski (układ strof – 4+4+3+3), sonet francuski (4+4+4+2). Sonety
pisali: Dante Alighieri, Francesco Petrarka (Sonety do Laury), William Szekspir, Mikołaj SępSzarzyński, Jan Andrzej Morsztyn.
Spirytualizm – stanowisko, według którego świat jest przejawem aktywności absolutu (ducha,
Boga), a rzeczywistość ma naturę duchową.
Stoicyzm – kierunek filozoficzny, postulujący zachowanie równowagi duchowej
(niezakłócanej ani radością, ani smutkiem), życie zgodne z naturą i rozumem, uniezależnienie
się od pokus i smutków świata zewnętrznego.
Stopa – powtarzający się rytmicznie jednakowy układ sylab akcentowanych i
nieakcentowanych.
Strofa – inaczej zwrotka; część wiersza wyodrębniona graficznie, powtarzająca się,
posiadająca co najmniej dwa wersy. Jej budowa jest określana przez układ rymów.
Strofa saficka – jedna z najdawniejszych strof wierszowych (od imienia greckiej poetki
Safony), składająca się z czterech wersów – trzech 11-zgłoskowych i ostatniego 5zgłoskowego, stanowiącego puentę całości.
Stylizacja językowa – ukształtowanie językowego stylu wypowiedzi na wzór i podobieństwo
stylu innej wypowiedzi.
Subiektywizm – kierowanie się w działaniu czy ocenie faktów bądź zjawisk osobistymi
przekonaniami, wrażeniami i przeżyciami, bez względu na prawdę obiektywną; stronniczość.
Summa – kompendium, podręcznik obejmujący jakąś konkretną całościowo potraktowaną
dziedzinę wiedzy.
Symbol – motyw lub zespół motywów mający znaczenie jawne oraz ukryte (domyślne),
które czytelnik może interpretować sam (np. „pięta achillesowa”, która oznacza bezbronność,
słabość, czuły punkt itd.).
Symbolizm – prąd literacki i artystyczny, którego założeniem jest oddanie treści
metafizycznych, ukrytych przed okiem odbiorcy, polegał na dostrzeganiu wielu znaczeń
ukrytych w jednym przedmiocie, obrazie, motywie.
Synestezja – środek stylistyczny polegający na łączeniu wrażeń pochodzących od jednego
zmysłu (np. wzroku) z wrażeniami pochodzącymi od innego zmysłu (np. dotyku).
Synkretyzm rodzajowy/gatunkowy – łączenie w jedną strukturalną całość właściwości
różnych gatunków/rodzajów literackich.
Synonimy (wyrazy bliskoznaczne) – wyrazy o różnym brzmieniu i podobnym znaczeniu.
Przygotowała: Wioletta Wodnicka
Średniówka – przerwa w środku wersu, oddech, dział wewnętrzny obecny przeważnie w
dłuższych wersach.
Teatr absurdu – operuje groteską i parodią, punktem wyjścia jest zwykle niemal realistycznie
zarysowana sytuacja potworniejąca w toku akcji, traktowana jako pretekst dla rozwoju
wydarzeń.
Teizm – wiara w jednego boga, istotę nadprzyrodzoną i rozumną, stwórcę świata
wpływającego na jego losy, znajdującego się ponad przyrodą.
Teocentryzm – światopogląd, zgodnie z którym w centrum zainteresowania stał Bóg i
związane z nim sprawy; uznawał Boga za najwyższą, jedyną godną uwagi wartość, cel życia
człowieka i społeczeństwa.
Teodycea – próby usprawiedliwienia Boga z oskarżenia o istnienie zła na świecie.
Tercyna – zwrotka złożone z trzech wersów o układzie rymów: aba bcb cdc.
Testament poetycki – wierszowany utwór stylizowany na testament, czyli zapis ostatniej woli;
zawiera pożegnanie ze światem, podsumowanie życia, przekazanie swoich życzeń rodzinie,
przyjaciołom, potomnym.
Tomizm – doktryna filozoficzna i teologiczna św. Tomasza z Akwinu, uznająca, że człowiek
właściwie pojmujący swe przeznaczenie musi się starać wznieść wyżej, walcząc z pokusami
upadku, który prowadzi do wynaturzenia jego istoty i powołania; tomizm kładł nacisk na
problemy etyki, która stabilizowała życie ludzkie, normowała je wskazaniami cnoty.
Topos – obraz, motyw lub temat, który stale powtarza się w dziełach danego kręgu
kulturowego na przestrzeni wieków, uniwersalny od antyku do współczesności (toposem
mitycznym jest np. arkadia, biblijnym – wypędzenie z Raju, itd.).
Totalitaryzm – system państwowej organizacji polegający na ingerencji rządu we wszystkie
dziedziny życia kulturalnego, społecznego i prywatnego obywateli, sprawujący
wszechwładną kontrolę i brutalnie eliminujący wszelkie przejawy buntu.
Tragedia – gatunek dramatyczny, wywodzący się z dytyrambów (pieśni śpiewanych ku czci
Dionizosa). Jest gatunkiem wysokim, wymaga więc podniosłego stylu i odpowiednich
bohaterów (zależnych od Fatum, uwikłanych w konflikt tragiczny). Według Arystotelesa
celem tragedii było budzenie litości i trwogi, prowadzenie do duchowego oczyszczenia
(katharsis).
Tragizm – czyli splot okoliczności stwarzających sytuację bez wyjścia. Polega na ukazaniu
konfliktu pomiędzy szlachetnymi dążeniami bohatera tragicznego i nieuchronną katastrofą,
jaka go spotyka, dysproporcji winy jednostki i straszliwej kary, jaką przyjmuje ze względów
natury filozoficznej (religijnej, społecznej, politycznej). Przejawia się tu także konflikt
między dwoma odmiennymi wartościami, gdyż klęska fizyczna bohatera okazuje się być jego
zwycięstwem moralnym.
Traktat – obszerna rozprawa dotycząca konkretnej dziedziny wiedzy (filozofii, polityki,
nauki).
Trawestacja – parodia, która zachowuje zarys tematyki i kompozycji oryginału, ale
zasadniczo degraduje warstwę stylistyczną; ośmiesza utwór poważny, wzniosły.
Tren – to utwór żałobny (należący do tzw. poezji funeralnej), wyrażający żal po czyjejś
śmierci. Zawiera zwykle opisy zalet osoby zmarłej oraz przedstawia stan emocjonalny
opłakującego. W antyku treny pisali Symonides i Pindar, w renesansie Kochanowski.
Trop poetycki – zestawienie słów, w którym występuje przekształcenie znaczeniowe
wyrażenia, pełniące funkcję estetyczną (np. epitet, porównanie, metonimia, hiperbola,
peryfraza, synekdocha, oksymoron).
Turpizm – ostentacyjne eksponowanie brzydoty, choroby, śmierci; włączanie do poezji
motywów makabrycznych.
Tyrteizm – określenie powstałe od imienia Tyrteusza, autora wielu elegii wojennych,
wzywających do boju i pobudzających do walki w obronie kraju; stąd nazwa – poezja
tyrtejska.
Przygotowała: Wioletta Wodnicka
Tytanizm – praca godna tytanów, nadludzka.
Uniwersalizm – identyczność i jednolitość zjawisk kulturowych występujących w różnych
narodach w pewnym okresie; to wspólnota religii, idei (teocentryzm), ustroju społecznego
(feudalizm) i języka urzędowego w średniowiecznej Europie.
Utopia – teoria idealistyczna ukształtowana w okresie renesansu. Nazwa pochodzi od tytułu
dzieła Tomasza Morusa Utopia (1516), w którym autor przedstawił idealne społeczeństwo
zamieszkujące wyspę Utopię.
Utylitaryzm (użyteczność) – doktryna zakładająca, że celowe i moralnie pożądane jest tylko
to, co użyteczne, przynoszące praktyczną korzyść. Jednostka powinna zapewnić sobie
szczęście, ale nie kosztem innych.
Walentynka – odmiana madrygału, utwór liryczny zawierający wyznanie miłosne lub
komplement.
Wątek – zespół zdarzeń dotyczących jednego bohatera.
Weltschmerz (dosłownie: ból świata) – smutek, załamanie, apatia, chandra; cierpienie
związane z ludzką egzystencją, wynikające z niemożności zaspokojenia pragnień, wywołane
myślą o niedoskonałości świata. Manifestował się smutkiem, pesymizmem, lekceważeniem
świata i koncentracją na swoich przeżyciach.
Wersyfikacja – wierszotwórstwo, budowa wiersza, a także nauka zajmująca się formami
wiersza.
Wielka Emigracja –masowy wyjazd polskiej inteligencji do Europy Zachodniej po powstaniu
listopadowym 1830 roku, w większości w obawie przed popowstańczymi restrykcjami.
Największe dzieła polskich twórców powstały wówczas na emigracji, zwłaszcza po upadku
powstania, gdy podstawową rolę w literaturze zaczął odgrywać patriotyzm.
Wiersz sylabiczny – charakteryzuje się jednakową liczbą sylab w wersach (najczęściej 11-,
13-zgłoskowych), stałą średniówką, akcentem na przedostatnią sylabę przed średniówką i w
klauzuli.
Wiersz sylabotoniczny – charakteryzuje się stałą liczbą sylab w wersach, jednakową liczbą
zestrojów akcentowych w każdym wersie, stałym układem sylab akcentowanych i
nieakceptowanych.
Wiersz średniowieczny (zdaniowo-rymowy) – wiersz składniowo-intonacyjny, w którym nie
zdarzały się przerzutnie, zakończenie wersu było jednocześnie zakończeniem zdania lub
samodzielnej jednostki składniowej; każda myśl zamykała się w ramach jednego wersu.
Brzmieniowym sygnałem podziałów składniowych była intonacja. Tekst miał charakter
meliczny (wykonywany przy muzyce). Wersy składały się z nierównej liczby sylab (wiersz
asylabiczny), w wierszu występowały rymy, głównie gramatyczne. Najstarszym przykładem
tego typu wiersza jest Bogurodzica.
Wiersz wolny – nowoczesny, typowy dla poezji współczesnej, o rozluźnionych rygorach;
odrzuca regularny system wersyfikacyjny, gromadzi wersy o zbliżonej liczbie sylab lub – na
zasadzie kontrastu – wersy długie i krótkie; ma różną liczbę sylab w wersach, ograniczoną
liczbę znaków interpunkcyjnych lub ich brak; może mieć rymy, ale nie musi (wiersz biały –
bezrymowy).
Wina tragiczna – w tragedii antycznej tzw. wina niezawiniona lub dokonanie wyboru jednej z
przeciwstawnych wartości.
Wolterianizm – zespół tendencji ideologicznych, literackich i estetycznych, głoszących
sceptycyzm i afirmację rozumu. Wolterianizm postuluje tolerancję religijną i postęp, walkę z
zacofaniem i obskurantyzmem, neguje jednak wszelkie instytucje feudalne, jak np. kościół
czy monarchię. Nazwa wywodzi się od nazwiska twórcy nurtu – Woltera.
Vanitas – łac. marność, jaką są: gromadzenie bogactwa, zabieganie o własne znaczenie i
awans społeczny, szukanie uciech, pragnienie długiego życia, miłowanie rzeczy doczesnych
Przygotowała: Wioletta Wodnicka
Zlagrowanie – oznaczało odczłowieczenie jednostki, pozbawienie jej elementarnych
odruchów i uczuć ludzkich, zabicie chęci buntu. Człowiek w obozie pozbawiony był
wyższych celów i ideałów, marzył tylko o tym aby się wyspać, najeść i uniknąć śmierci.
Złota wolność – popularna nazwa przywilejów wywalczonych przez szlachtę w dawnej
Polsce. Miały one bronić brać szlachecką przed despotyzmem władców oraz zapewnić
nieograniczoną wolność osobistą. W rezultacie „złota wolność” doprowadziła do
warcholstwa, anarchii i nadmiernego wyzysku chłopów.
Żywoty świętych – literatura hagiograficzna poświęcana upowszechnianiu umoralniających
opowieści o losach świętych; utwory te realizowały podobny schemat: pobożne dzieciństwo,
rezygnacja z majątku, śluby czystości, umartwienia (asceza), w końcu cuda zdarzające się po
śmierci świętego (Legenda o świętym Aleksym).
Przygotowała: Wioletta Wodnicka