Pobierz artykuł - Studia o Książce i Informacji

Acta Universitatis Wratislaviensis No 3167
Bibliotekoznawstwo XXVIII
Wroc³aw 2009
BARBARA SZORNEL-D¥BROWSKA
Zbiory ekslibrisów
w Muzeum im. Przypkowskich
w Jêdrzejowie
Ekslibris – znak własnościowy wyrażony w formie artystycznej był od wieków obiektem pożądania wielu bibliofilów. Był on także polem twórczym dla
artystów, którzy przez symbolikę tworzonych przez siebie obrazów starali się wyrazić z jednej strony osobowość właściciela księgozbioru, z drugiej zaś cały swój
kunszt i styl graficzny. Dla właścicieli księgozbiorów natomiast ekslibris stał się
tym, czym piękna oprawa dla książki, pozostająca w harmonii z jej treścią.
Na przestrzeni dziejów, począwszy od starożytności, ekslibris przechodził
swoistą ewolucję pod względem formy, techniki wykonania, jego lokalizacji
w książce. Autorami ekslibrisów byli najlepsi artyści malarze i graficy. Wśród
właścicieli znaków książkowych znaleźli się posiadacze najwspanialszych księgozbiorów, a także kolekcjonerzy. W kręgach tych moda na posiadanie własnego
ekslibrisu lub zbioru ekslibrisów, jako szczególnego rodzaju miniaturowych dzieł
sztuki, jest wciąż żywa1.
Pokaźny zbiór ekslibrisów, będący konsekwencją wieloaspektowych zainteresowań książką właściciela kolekcji rodziny Przypkowskich, znajduje się
w Jędrzejowie. Początek kolekcji przypada na rok 1912, gdy Feliks Przypkowski
zakupił w antykwariacie Rosenthala w Monachium niewielki zbiór ekslibrisów.
Fakt ten w przyszłości wpłynął na rozwój młodzieńczych zainteresowań kolekcjonerskich jego syna Tadeusza2.
Będąc studentem Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Jagiellońskiego
w latach 1923–1929, Tadeusz Przypkowski rozwijał swoje zainteresowania ekslibrisem, przystąpił do Towarzystwa Miłośników Książki w Krakowie, w którym
1
M.J. Wojciechowski, Ekslibris godło bibliofila, Wrocław 1978.
T. Przypkowski (1905–1977), historyk sztuki i nauki, gnomonik – znawca i konstruktor
zegarów słonecznych. Twórca muzeum zegarów w Jędrzejowie. Działacz ruchu bibliofilskiego
w Polsce.
2
Bibliotekoznawstwo 28, 2009
© for this edition by CNS
BIBLIO.indb 131
2011-09-26 07:33:47
132
Barbara Szornel-D¹browska
był współorganizatorem Koła Miłośników Exlibrisu i jego sekretarzem w latach
1924–1935. W tym samym czasie projektował własne ekslibrisy o tematyce heraldycznej, które wykonywał techniką suchej igły. W 1927 zainteresował się
linorytem i stał się wielkim orędownikiem tej techniki graficznej. Równocześnie T. Przypkowski systematycznie powiększał swoją kolekcję, a także zajmował się ekslibrisem od strony teoretycznej. Podczas jednego z posiedzeń Koła
Miłośników Exlibrisu przedstawił referat na temat: Graficzne postulaty genezy
ekslibrisu3. Zarówno sam ekslibris, jak i jego twórcy stanowili przedmiot wielu
prac teoretycznych T. Przypkowskiego, które ogłosił drukiem w Silva Rerum4
– czasopiśmie Towarzystwa Miłośników Książki w Krakowie, w Sprawozdaniach Polskiej Akademii Umiejętności5, a także w pracach, które pozostały
do dziś w maszynopisie. Do tych ostatnich należą: Ekslibrisy drzeworytowe
Stefana Mrożewskiego, (Jędrzejów 1940), Kilka słów o Kajetanie Wawrzyńcu
Kielisińskim, o jego pochodzeniu i rodzinie oraz o jego księgoznakach (1940),
Dlaczego i jak zbieram ekslibrisy (1941), Księgoznaki – drzeworyty Tadeusza
Cieślewskiego Syna (1941), Notatka o Janie Bogumile Fridrichu i jego polskich
ekslibrisach (1941), Pierwszy szkic do opracowania księgoznaków Radziwiłłów
(1942), Pierwszy szkic do opracowania księgoznaków Potockich (1943)6.
Konsekwencją zainteresowań T. Przypkowskiego ekslibrisem były liczne
wystawy, których był współorganizatorem. Od 1960 r. jako przedstawiciel Ministerstwa Kultury i Sztuki organizował wystawy polskiego ekslibrisu na Międzynarodowych Kongresach Ekslibrisu w Wiedniu w 1960 r., oraz w Lipsku w 1961 r.
Od 1962 roku, po przekazaniu zbiorów rodzinnych na rzecz Państwa, w dalszym
ciągu organizował wystawy jako dyrektor Państwowego Muzeum Przypkowskich w Jędrzejowie – w Paryżu w 1962 r., w Krakowie w 1964 r., w Hamburgu w 1966 r., w Como we Włoszech w 1968 r., w Budapeszcie w 1970 r.,
w Helsingor w Danii w 1972 r., w Bled w Jugosławii w1974 r.7 Po powrocie
z kolejnego kongresu eksponaty wracały do Jędrzejowa, gdzie organizowano wystawy pokongresowe. Niektóre z nich na zaproszenie różnych instytucji kulturalnych wędrowały po Polsce, często pełniąc funkcję edukacyjną i popularyzującą
tę formę kolekcjonerstwa.
3 T. Przypkowski, Graficzne postulaty genezy exlibrisu, prelekcja wygłoszona w dniu 28
września 1929.
4 T. Przypkowski, z rozważań nad graficzną postacią exlibrisu, „Silva Rerum” Kraków 1930,
z. 1/3, s. 29–33 [Artykuł stanowi poszerzoną i uzupełnioną wersję cytowanego powyżej referatu].
5 T. Przypkowski, Twórczość miedziorytowa Jana Fryderyka Myliusa w zakresie ekslibrisu
[w:] Sprawozdania Polskiej Akademii Umiejętnośći, Kraków 1946, nr 8; Balcewiczowski typ ekslibrisu w połowie XVIII wieku, ibidem, 1948, nr 8; Jan Marcin Weis, rytownik strasburski XVIII w.
i jego prace dla Polaków, ibidem, 1949, nr 10.
6 Wszystkie wymienione prace przechowywane są w Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie.
7 Materiały dotyczące udziału T. Przypkowskiego w kolejnych kongresach ekslibrisów znajdują się w Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie.
Bibliotekoznawstwo 28, 2009
© for this edition by CNS
BIBLIO.indb 132
2011-09-26 07:33:47
Ekslibrisy w Muzeum im. Przypkowskich
133
Szczególnie wiele trudu T. Przypkowski włożył w przygotowania X Kongresu Ekslibrisu, który odbył się w Krakowie w 1964 r., równocześnie z obchodami jubileuszowymi 600-lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego. Z tej okazji zorganizowano kilka wystaw: superekslibrisu polskiego w Muzeum Narodowym,
superekslibrisu królewskiego z XVI w. w Sali Senatorskiej Zamku Królewskiego
na Wawelu, ekslibrisu polskiego XVI – XVIII w. w Bibliotece Jagiellońskiej, międzynarodowego ekslibrisu współczesnego w galerii „Krzysztofory”8.
W latach 1966–1968 T. Przypkowski został wiceprzewodniczącym Międzynarodowej Federacji Towarzystw Miłośników Ekslibrisu (Fédération Internationale des Sociétés des Amateurs d’Exlibris – FISAE), którą wcześniej współtworzył9, a która działała pod patronatem UNESCO.
Dzięki dotacjom państwowym Ministerstwa Kultury i Sztuki, a przede
wszystkim dotacjom dewizowym przyznawanym dla Muzeum od 1962 r. i zapobiegliwości samego T. Przypkowskiego, zbiory systematycznie powiększały się.
Swobodny zakup ekslibrisów zbiegł się w czasie z rozwojem zainteresowań
tego typu kolekcjonerstwa zarówno w Polsce, jak i na świecie. W 1963 r. z inicjatywy grafika – Wojciecha Jakubowskiego, Dyrekcja Muzeum Zamku w Malborku zorganizowała po raz pierwszy Międzynarodowe Biennale Współczesnego
Exlibrisu. Od tego momentu w malborskich spotkaniach uczestniczyli najlepsi
współcześni graficy polscy oraz reprezentanci innych krajów. Dla Muzeum im.
Przypkowskich biennale stało się okazją do zakupu wielu ekslibrisów wybitnych
grafików starszego pokolenia: Konstantego Brandla, Tadeusza Cieślewskiego
syna, Stanisława Ostoi-Chrostowskiego, Jerzego Hoppena, Konstantego Marii Sopoćko oraz współczesnych artystów, wśród których znaleźli się Krystyna
Wróblewska, Leon Kosmulski, Adam Młodzianowski, Stanisław Töpfer, Zbigniew Langner i wielu innych.
Zbiory jędrzejowskie powiększane były także dzięki licznym kontaktom
towarzyskim T. Przypkowskiego, jakie zawierał podczas kolejnych międzynarodowych zjazdów organizowanych przez kolekcjonerów ekslibrisów. Z wieloma
artystami grafikami T. Przypkowski przyjaźnił się, zapraszał ich do swojego domu
w Jędrzejowie – częstymi gośćmi byli: Witold Chomicz, Wojciech Jakubowski,
Alina Kalczyńska.
Do opracowania ekslibrisów T. Przypkowski przystąpił po raz pierwszy jeszcze podczas okupacji, wtedy też poświęcił się projektowaniu i realizacji własnych pomysłów graficznych. Ich kolekcję opracował w latach sześćdziesiątych.
Wówczas to w Muzeum rozpoczęła pracę absolwentka historii sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego Pani mgr Zofia Rawska-Kwaśnikowa. Wspólnie uzgodnili
sposób rejestrowania ekslibrisów10. Całość zbiorów przedstawiono w układzie
8
M.J. Wojciechowski, op. cit., s. 228.
Polski słownik biograficzny, Wrocław 1986, t. XXIX, s. 234.
10 Praca inwentaryzacyjna Zofii Rawskiej-Kwaśnikowej stała się podstawą późniejszego
opracowania: Ekslibrisy Tadeusza Przypkowskiego, Jędrzejów 1980.
9
Bibliotekoznawstwo 28, 2009
© for this edition by CNS
BIBLIO.indb 133
2011-09-26 07:33:48
134
Barbara Szornel-D¹browska
chronologicznym. Przyjęto zasadę opisu polegającą na wyróżnianiu tekstu głównego ekslibrisu za pomocą kursywy, wszelkie zaś skróty podawano w formie
rozwiniętej w nawiasie kwadratowym. Techniki graficzne wykorzystane przy
tworzeniu ekslibrisu oznaczono w następujący sposób: X2 – drzeworyt, X3 – linoryt, C2 – miedzioryt, P1 – cynkotypia, T– typografia. Liczbę zastosowanych
kolorów oznaczono dodatkową cyfrą podaną przy symbolach techniki, np. X2/2.
Wymiary ekslibrisów podawano w milimetrach. Dodatkowo spis ekslibrisów porównany został z wykazem Jerzego Krama (Almanach exlibrisu polskiego XX w.,
Warszawa 1943, t.1, maszynopis). Sprostowano dzięki temu pewne nieścisłości odnoszące się zwłaszcza do początkowego okresu twórczości ekslibrisowej
T. Przypkowskiego – zostały wydzielone projekty ekslibrisów do cynkotypii z lat
1922–1932, które nie zostały przeniesione na klisze i odbite, natomiast w wykazie
Krama zostały podane jako wykonane. Zasadnicza część kolekcji ekslibrisów została jedynie częściowo wpisana do inwentarza zbiorów, prowadzonego wspólnie
dla grafiki, ekslibrisów, stempli i papieru. Z ogólnej liczby ok. 250 tys. eksponatów 12,5 tys. jednostek inwentarzowych stanowią ekslibrisy.
Ekslibrisy przechowywane są w wydzielonym pomieszczeniu, w pudłach
tekturowych zaprojektowanych przez T. Przypkowskiego, które wykonane zostały w jednym z krakowskich zakładów introligatorskich. Ekslibrisy polskie oznaczone zostały dużą literą „A”, obce – dużą literą „B”. Dalszy podział ekslibrisów
następuje według nazwisk autorów w układzie alfabetycznym. Pierwszą księgę
inwentarzową rozpoczyna wpis o sygn. MPJ/E/1. Jest nim ekslibris Tadeusza Cieślewskiego przekazany przez autora (1943) z dedykacją:
Czcigodnym i drogim Państwu Doktorostwu Przypkowskim z gorącymi podziękowaniami
za Ich serdeczną gościnę we wrześniu 1943 roku.
Ekslibris ten przedstawia kompozycję książek z zegarem słonecznym o wymiarach 327 × 233 mm. Całość wykonana jest na papierze techniką akwaforty.
W dalszej części księgi inwentarzowej występują nazwiska najznakomitszych
artystów grafików polskich i obcych (głównie angielskie, włoskie, niemieckie)
od XVI–XX w., twórców niezwykłych kompozycji ekslibrisowych. W zbiorach
znajdują się m.in. ekslibrisy niemieckie z XVI w. – większość z nich to twórczość
anonimowa ówczesnych grafików. Częstym motywem tych eksponatów są znaki
heraldyczne związane z ich właścicielami. Podobnie jest w przypadku ekslibrisów
pochodzących z Anglii i Włoch. Osobną grupę ekslibrisów stanowią współczesne
eksponaty pochodzące z Czechosłowacji, Węgier, Francji, Hiszpanii, Niemieckiej
Republiki Demokratycznej, Niemieckiej Republiki Federalnej. Interesująco przedstawiają się zbiory ekslibrisów polskich z okresu międzywojennego, wykonane
dla znanych bibliofilów: Stefana Rygiela, Tadeusza Solskiego, Zuzanny Rabskiej,
Stanisława Piotra Koczorowskiego, Tadeusza Lesznera, Edwarda Chwalewika,
Tadeusza Przypkowskiego, Gracjana Achremowicza. Wśród twórców ekslibrisów
znajdują się nazwiska: Stanisława Jakubowskiego – specjalizującego się w techBibliotekoznawstwo 28, 2009
© for this edition by CNS
BIBLIO.indb 134
2011-09-26 07:33:48
Ekslibrisy w Muzeum im. Przypkowskich
135
nice drzeworytniczej i miedziorycie, Rudolfa Mękickiego – który swoje ekslibrisy wykonywał tuszem, a następnie przenosił je na klisze cynkowe, Ferdynana
Ruszczyca, Bogusława Brandta, Władysława Skoczylasa, Tadeusza Cieślewskiego syna. Większość zbiorów została zakupiona dla Muzeum od osób prywatnych:
Stanisława Aulicha z Krakowa, Wojciecha Jakubowskiego z Malborka, Mariana
Gumowskiego z Torunia, Witolda Chomicza z Krakowa, Teresy Przeździeckiej
z Genewy, Stanisława Czarnieckiego z Krakowa, Franciszka Studzińskiego z Paryża, Jadwigi Koolen z Krakowa, Jana Kutaja z Sulejowa, Henryka Żurawskiego
z Kielc. Ostatni zakup został dokonany w 2002 r. od Wojciecha Jakubowskiego z Malborka. Również stamtąd pochodzi sporo ekslibrisów, które jako dublety
przekazywane były dla Muzemu w Jędrzejowie po zakończeniu kolejnego biennale. W latach sześćdziesiątych Muzeum dokonywało zakupu dużych kolekcji
niekiedy liczących po 2 tys. eksponatów reprezentujących bardzo zróżnicowany
poziom11.
Obok kolekcji ekslibrisów w jędrzejowskim Muzeum znajduje się bogata
literatura tematycznie związana z problematyką ekslibrisową. Materiały te, nieskatalogowane, zgromadzono w teczkach, niektóre z nich mają opis na grzbiecie.
Są to głównie materiały publikowane, dotyczące działalności poszczególnych
grafików – twórców ekslibrisów, materiały dotyczące kongresów ekslibrisistów,
wystaw ekslibrisów krajowych i zagranicznych. Cenną część zbioru podręcznego stanowią czasopisma zagraniczne poświęcone problematyce ekslibrisowej:
L’Ex Libris Italiano (Milano), Il Collezionista Di Exlibris, Il Collezionista di
Libris (Bolonia), Ex-libris, Quaderns D’investiqació exlibristica (Barcelona),
Exlibris Aboensis (Finlandia), L’EX Libris Français, Bulletin de L’Association
Français pour la connaissance De L’EX-Libris (Nancy)12. Niestety zagraniczne
czasopisma poświęcone ekslibrisowi nie stanowią całości pod względem chronologicznym. Towarzystwa przesyłają je sporadycznie, najczęściej, gdy zawarta w nich problematyka dotyczy Polski. W księgozbiorze podręcznym niemal
w całości zgromadzony został materiał dotyczący Międzynarodowego Biennale
Exlibrisu Współczesnego w Malborku – głównie katalogi wystawianych prac
z komentarzem ich organizatorów. Na uwagę zasługują materiały biograficzne
grafików – twórców ekslibrisów, a także ich dorobek artystyczny w formie opracowań ich twórczości, katalogów wystaw, korespondencji z T. Przypkowskim.
Niestety Dział ekslibrisów Muzeum w Jędrzejowie w ostatnich latach nie rozwija się. Nie dokonuje się nowych zakupów i nie opracowuje się istniejących
zbiorów. Podobna sytuacja jest wypadkową wielu problemów, wśród których
najpoważniejszy to brak dotacji ze strony władz samorządowych. Również zain11
Informacja pochodzi od Pani mgr Elżbiety Łatowej, opiekuna zbiorów ekslibrisów Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie w latach 1981–1987, 1994–2004.
12 L’EX Libris Français, Bulletin de L’Association... za rok 1991, będący w posiadaniu Muzeum, został w całości poświęcony VIII Międzynarodowemu Kongresowi Bibliofilów, który odbył
się w Polsce w dniach 24–29 lipca 1973 r.
Bibliotekoznawstwo 28, 2009
© for this edition by CNS
BIBLIO.indb 135
2011-09-26 07:33:48
136
Barbara Szornel-D¹browska
teresowanie tymi zbiorami jest niewielkie. Niekiedy korzystają z nich studenci,
którzy przygotowują prace magisterskie lub kolekcjonerzy poszukujący specjalistycznej informacji.
Exlibris Collections at the Przypkowski Museum
in Jêdrzejów
Summary
In his private collection, and (from 1962 at the Przypkowski Museum, Tadeusz Przypkowski
(1905–1977), historian of art, gnomist, bibliophile and collector, amassed a substantial number of
exlibris. The authors of these small forms were nationally and internationally known as the graphic
artists who used various techniques. A collection of about two hundred bookplates contains Tadeusz
Przypkowski’s heraldic linocut exlibris. The museum also has collected extensive literature on the
history of exlibris, their authors and graphic techniques used to make them. In addition, as an organiser of and participant in many international congresses, Tadeusz Przypkowski collected materials
documenting these events. His international contacts made it possible for him to assemble a collection of periodicals devoted to exlibris. They are sent to Jędrzejów from time to time by bibliophilic
organisations from all over the world. Przypkowski’s exlibris collections are a valuable source for
researchers of the history of the bookplate itself and of its authors. Amassed for many years, they
do require, however, professional analysis and selection, as well as dissemination of information
about them.
Bibliotekoznawstwo 28, 2009
© for this edition by CNS
BIBLIO.indb 136
2011-09-26 07:33:48