Tradycja i nowoczesność w edukacji nauczycielskiej w

Mariya Chepil
Tradycja i nowoczesność w edukacji nauczycielskiej
w uniwersytetach współczesnej Ukrainy
Traditions and contemporaneity in the preparation
of teacher at Ukrainian universities
Modern higher school must take into consideration the rich and various academical
tradition with its flexible activity, effectiveness and the ability to cooperate with the
environment. The state and tendencies of the higher education development, regionalism
and processes of glottalization as well as their fulfillment in the context of educational
and upbringing process, the concept of authoritarian and democratic pedagogy,
pedagogical techniques, pedagogy of partnership, the role of informational technology
in the preparation of the teachers-to-be at universities of Ukraine all these features are
outlined in the article. The reformation of higher education in the mainstream of general
European tendencies sets a highly important task before the pedagogues, scientists, state
and public men, that is, to form the teacher-to-be as a patriot of Ukraine and a highly
qualified specialist.
Keywords: Ukraine, university, tradition, contemporaneity, education of the teachers-to-be
Wprowadzenie
Na współczesnym etapie rozwoju cywilizacji wyjątkową rolę odgrywa innowacyjny potencjał społeczeństwa, potrzebującego ludzi zdolnych myśleć systemowo i konstruktywnie, szybko znajdować potrzebną informację, podejmować
optymalne i zarazem odpowiedzialne decyzje, tworzyć całkowicie nowe idee
w różnych gałęziach nauki. To z kolei kształtuje zamówienie społeczne na nowe
rozwiązania w systemie oświaty, a także na nowoczesne myślenie pedagogiczne.
W warunkach rozbudowy narodowego systemu oświaty na Ukrainie oraz jego
324 Mariya Chepil
integracji z europejską i światową przestrzenią edukacyjną, palącym problemem
pozostaje porównawcza analiza stanu i tendencji rozwoju oświaty w naszym kraju,
jak i na świecie. Jedynie bowiem zestawiając ze sobą wyniki tej analizy, można zaproponować kierunki adekwatnego rozwiązania narastających problemów i prognozować najbardziej wiarygodne drogi rozwoju oświaty w naszym kraju.
Istnieje przecież bardzo szeroka globalna i europejska perspektywa, która
zawiera nowe wymogi związane z rozwojem kształcenia wyższego. U jej podstawy ponownie pojawia się ideologia neoliberalna głosząca hasło restrukturyzacji
oświaty wyższej, osnową realizacji którego mają stać się: pomoc, nauczanie i rozwój społeczeństwa informacyjnego, czyli posiadanie odpowiednich kompetencji
w dziedzinie technologii komputerowych, propagowania i wprowadzania wiedzy
gospodarczej, a także konieczności tworzenia kapitału ludzkiego. Opiera się to
na indywidualizacji umiejętności, które powinny się ujawniać w procesie pracy
zespołowej oraz w sieci.
Do chwili obecnej trwają dyskusje na temat statusu uniwersytetów oraz polityki państwa wobec ich celów i zadań, o wolności badań naukowych i autonomii
uczelni. W warunkach Ukrainy nie jest to proste, lecz bardzo złożone zadanie
podejmowane nie tylko przez same środowiska akademickie. Ranga i poziom odpowiedzialności tych dyskusji ciągle wzrasta w miarę coraz szerszego otwierania
się instytucji edukacyjnych na świat zewnętrzny i tzw. wolny rynek. Jednak, jak
dotychczas, nie jest możliwe rozwiązanie problemu autonomii uniwersyteckiej
w izolacji od otaczającej rzeczywistości. Nie ulega także wątpliwości, że uniwersytet nie powinien przejawiać izolacyjnych aspiracji wobec zewnętrznego świata, dla
którego istnieje i działa. Popularna prawie do dzisiaj formuła uniwersytetu jako
instytucji zbiurokratyzowanej powoli odchodzi w przeszłość. Nowoczesna szkoła
wyższa powinna łączyć bogatą i różnorodną tradycję akademicką z działalnością
elastyczną, efektywnością i umiejętnością współpracy z otoczeniem.
Regionalizm i globalizacja
Jednym z ważnych aspektów modernizacji oświaty na uniwersytetach Ukrainy jest regionalizm i procesy globalizacji oraz ich realizacja w trakcie procesu
edukacyjno‑wychowawczego. Regionalna edukacja podkreśla znaczenie spuścizny kulturowej jako niezbędnego elementu składowego osobistej i społecznej
identyfikacji, dzięki której będzie możliwe zakorzenienie się w „małej ojczyźnie”
(S. Rusowa). Edukacja globalna przewiduje szerokie rozumienie procesu edukacyjnego, który obejmuje wiedzę o problemach wykraczających poza granice po
R. Pachociński, Kierunki reform szkolnictwa wyższego na świecie, Warszawa 2004, s. 42–43.
Edukacja wobec wyzwań i zadań współczesności i przyszłości: Teoria i praktyka pedagogiczna,
red. J. Szempruch, Rzeszów 2006, s. 207–215.
Tradycja i nowoczesność w edukacji nauczycielskiej…
325
szczególnych państw. Zadaniem procesu edukacyjno‑wychowawczego na uczelni
wyższej ma być formowanie wyraźnej postawy życiowej jednostki i jej zachowań,
wyrażających się aktywnym udziałem w życiu społecznym, wsparciu innych kultur, tolerancji, sprawiedliwości i współpracy między nimi. Te dwa procesy, które
mają odmienne cele i zadania, powinny się wzajemnie uzupełniać, dzięki czemu wychowanek będzie jednocześnie świadomym i pełnoprawnym obywatelem
ojczyzny własnej, oraz obywatelem Europy i świata. Globalna i regionalna edukacja stanowią dzisiaj ważny element procesu wychowania, który przygotowuje
młodzież do życia w świecie nowoczesnym.
Reformowanie oświaty wyższej w nurcie tendencji ogólnoeuropejskich stawia przed inteligencją ukraińską, a zwłaszcza przed pedagogami, uczonymi, działaczami państwowymi i społecznymi, niezwykle ważne zadanie – wychowanie
przyszłego pedagoga jako ukraińskiego patrioty i fachowca. To oznacza, że proces
przygotowania młodej osobowości ma opierać się na najlepszych osiągnięciach
światowej pedagogiki, najlepszych tradycjach narodu ukraińskiego, jego historii
i kultury, szkoła ukraińska zaś powinna utwierdzać narodowe tradycje oraz system
wartości oparty na zasadach regionalizmu.
Na Ukrainie zderzają się ze sobą rozmaite relikty dawnego systemu społeczno‑politycznego z wpływami procesów o charakterze globalnym, a politycy i działacze społeczni coraz częściej uświadamiają sobie, że postęp i rozwój ich narodów
będzie przede wszystkim zależeć od tego, jak szybko, oraz w jaki sposób oni sami
zdołają rozstrzygać problemy uwarunkowane procesami globalizacyjnymi. W tym
kontekście edukacja staje się w coraz większej mierze terytorialną rzeczywistością
i praktyką społeczną jako swoisty wytwór działalności ludzkiej oraz jednocześnie narzędzie zmian we wszystkich sferach życia społecznego. Ukraina w pewnej
mierze także odczuwa wyżej wspomniane procesy.
Nowoczesna ukraińska rzeczywistość edukacyjna, ukierunkowana na wychowanie europejskie, przeżywa jednak określone trudności, które negatywnie odbijają się na procesie konkretnej pracy edukacyjnej. Fakty te chętnie opisują media,
dla których większość negatywnych zjawisk w pedagogice ma posmak sensacji
jako ciekawy i propagandowy materiał. Pytania retoryczne: dlaczego? jak mogło
tak się stać? jakie nauki można wyciągnąć z istniejącej sytuacji? nie zawsze wywołują dodatkowe problemy i pytania trudniejsze: co się stanie, jeśli? co trzeba zrobić
żeby? Jednak, aczkolwiek podobne pytania nie są nagłaśniane, to nie oznacza, że
współcześni pedagodzy o nich nie wiedzą, nie uświadamiają sobie potrzeby takiego pytania i nie szukają odpowiedzi na nie, albo też nie poprzedzają ich refleksją
na temat długotrwałych skutków.
Działalność szkoły wyższej wywiera znaczący pozytywny wpływ na proces
powstawania pozytywnego wizerunku całego regionu, a nawet konkretnej miejscowości, pomaga w poszukiwaniu nowych inwestorów stwarzających kolejne
nowe miejsca pracy. Szkoła wyższa coraz bardziej sprzyja regionalnemu rozwojowi wtedy, kiedy proponuje nie tylko postęp w sferze technologii, ale i jedno-
326 Mariya Chepil
cześnie tworzy szerokie możliwości dla mieszkańców oddzielnego regionu w zakresie nauczania i doskonalenia wiedzy, staje się istotnym czynnikiem rozwoju
regionalnego przyczyniając się do zmniejszenia kosztów nauczania. To sprzyja
procesowi demokratyzacji edukacji na poziomie wyższym. Szkoły wyższe w poszczególnych regionach są ośrodkami nauczania i zdobywania wiedzy, istotnym
elementem miejscowego środowiska kulturalnego i znaczącym elementem pozytywnego obrazu miejscowości, czy też regionu jako całości.
Wspomniane pozytywne przykłady edukacyjnej i organizacyjnej działalności
wyższych instytucji edukacyjnych, zwłaszcza prywatnych, nie powinny zachęcać
do ukrywania zjawisk negatywnych. Jest bowiem wiele instytucji o bardzo niskim
dydaktycznym i naukowo‑badawczym poziomie funkcjonowania, gdyż ich założyciele i właściciele są nastawieni na osiągnięcie zysków maksymalnych. W wielu
z nich nie ma dostatecznej liczby odpowiednich pracowników naukowo‑pedagogicznych, i tylko z wielkimi trudnościami mogą one sprostać nawet minimalnym
wymaganiom Państwowej Komisji Akredytacyjnej.
Pedagodzy nie mają wątpliwości, że akurat reformy mogłyby polepszyć trudną
sytuację w systemie edukacyjnym i pomóc zniwelować negatywne skutki pomyłek
decyzyjnych popełnionych w sferze organizacji procesu edukacji i wychowania.
Misją szkoły i pedagogów jest przygotowanie ucznia do wykonania określonych
ról społecznych, które odpowiadają wymogom współczesności i przyszłego społeczeństwa, jest to także pomoc jednostce w formowaniu własnej strategii życia, odpowiednio do własnych oczekiwań i marzeń oraz potrzeb nadchodzącego świata.
Analiza teoretycznych i praktycznych zasad edukacji młodych pokoleń
świadczy wymownie o trudnościach procesu formowania nowej społecznej świadomości w warunkach ustawicznej transformacji. Stąd wielka waga powinna być
przykładana do ogólnego rozwoju osobowości, do podejmowania decyzji, krytycyzmu i wysokiej kultury myślenia, formowania umiejętności informacyjnych
i społecznych.
Wzrosło także zainteresowanie nietradycyjnymi formami kształcenia
w uczelniach wyższych. Jednak dużo uwagi zwraca się, tak samo jak i wcześniej,
na metody tradycyjne (pierwszoplanowe miejsce lekcji, semestralna ocena wyników działalności edukacyjnej itp.). Jednak zbyt powolne wprowadzanie innowacyjnych metod nauczania to brak odpowiedniej liczby przygotowanych menedżerów dla wszystkich poziomów systemu edukacyjnego, w tym również i dla samych
uczelni wyższych.
Już dziś rodzi się społeczne zapotrzebowanie na fachowców, zdolnych do
pracy niezależnej, którzy dysponują elastycznością myślenia i odczuwają potrzebę
ustawicznego kształcenia. We współczesnych warunkach nowoczesnego procesu
kształcenia podstawowym zadaniem staje się przygotowanie do wspólnej działalności wykładowcy i studenta w zakresie badań i twórczości naukowej. Jednak
wynikają problemy z ryzykiem wprowadzania innowacyjnych technologii edukacyjnych przez wykładowców, gdy mówimy o regulacjach prawnych relacji wza-
Tradycja i nowoczesność w edukacji nauczycielskiej…
327
jemnych między studentami, wykładowcami i administracją uczelni. Wykładowca bowiem powinien mieć prawo do eksperymentowania, lecz i ponosić odpowiedzialność za wyniki. Studenci powinni mieć prawo wyboru wykładowcy, lecz
zarazem ponosić osobistą odpowiedzialność za wyniki nauczania.
Pedagogika autorytarna i demokratyczna
Współczesna pedagogika ukraińska przeżywa burzliwy okres przemyśleń,
powstawania nowych rozwiązań, odchodzenia od dawniej ustalonych tradycji
i stereotypów socjalistycznych. Dla pedagogiki autorytarnej najważniejsze pozostaje przekonanie, zgodnie z którym, ażeby pełnoprawnie żyć w społeczeństwie,
ludzie powinni opanować określone role społeczne (obywatela, członka rodziny,
przedstawiciela zawodowej lub religijnej grupy itp.). Dlatego potrzebne jest im
opanowanie pewnych sposobów działalności i komunikacji, norm zachowania,
znaczących systemów wartości, które stworzone przez poprzednie pokolenia zawierają w sobie, w tym lub innym zakresie, społeczne i kulturowe doświadczenie
ludzkości. To znaczy, że pedagog (państwo, społeczeństwo) lepiej aniżeli dziecko
wie, kim powinno się ono stać w przyszłości oraz w jakim kierunku się rozwijać.
W kontekście autorytarnej pedagogiki nauczyciel nie ukrywa swojej pozycji lidera w procesie edukacyjnym. Odwrotnie, on maksymalnie tę przywódczą
rolę dziecku eksponuje, nakazując mu iść za nim i podporządkować się jego wymaganiom. Jaskrawym przykładem tego jest pedagogiczna praktyka Antoniego
Makarenki, który w imieniu zespołu stawiał bezpośrednie wymagania i wymagał
od wychowanków ich bezwzględnego wykonania. Nie dopuszczał też żadnych
protestów ani sprzeciwu. Nie wyobrażał sobie, żeby można było dyscyplinować
luźny, zdenerwowany zespół bez takiego chłodnego tonu wymagania zewnętrznego organizatora.
Historyczne doświadczenie wychowania wskazuje wymownie, że opisany
model pedagogiczny pełną parą „pracuje” tam i wtedy, kiedy wyraźnie określa,
kim powinien stać się wychowanek, co musi opanować, jakie sposoby wychowania zabezpieczą osiągnięcie postawionych celów. Przy tym nie ma znaczenia, czy
w momencie jego włączenia do procesu edukacyjno‑wychowawczego dziecko
samo doszło do zrozumienia potrzeby tego sposobu rozwoju, który został wyznaczony przez nauczyciela.
W rezultacie umocnienia się demokratycznych tendencji w życiu społecznym, systemy oświatowe jako jego znaczące składniki, zaczęły przenosić akcent
z masowych zjawisk pedagogicznych na osobowość dziecka, na warunki własnej kreacji i samorealizacji człowieka na różnych etapach jego życiowej aktywności. Tendencja do osobowościowej orientacji systemów oświatowych ujawnia
A. Makarenko, Pedagogiczeskije soczinenija, t. 4, Moskwa 1984, s. 152.
328 Mariya Chepil
się i w oświacie pedagogicznej. Dlatego jednym z głównych zadań powinno się
stać stworzenie takiego środowiska, w wyniku współpracy z którym u przyszłego
pedagoga uformuje się gotowość do pracy w oparciu o nowoczesne technologie pedagogiczne, zrozumienia istoty swoich indywidualnych zadań. To właściwa
podstawa narodzin nowej osobowościowej koncepcji pedagogicznej.
Przygotowanie nowoczesnego pedagoga, zdolnego do stosowania oryginalnych rozwiązań aktualnych zadań dydaktyczno‑wychowawczych oraz problemów
społeczno‑kulturowych, wymaga odpowiedniej organizacji jego praktycznej i intelektualnej działalności. Osobowościowo rozwijająca koncepcja oświaty stwarza
przyszłemu fachowcowi możliwość stania się podmiotem działalności edukacyjnej, rozwija granice twórczości pedagogicznej, proponuje szeroką zmienność
metodyk oświatowych, znaczną ilość technologii oraz metodycznych opracowań.
To wszystko wymaga od osobowości przyszłego pedagoga wielkiego wewnętrznego uporządkowania, strukturyzacji zawodowej wiedzy i wartości, odpowiednich motywów działalności edukacyjnej, zdolności do wewnętrznego dialogu
jako podstawy poznania siebie, formowania nowego typu komunikacji i zdolności
komunikatywnych, stawia specjalne wymagania jego systemowi, tak zewnętrznej,
jak i wewnętrznej kontroli.
Pedagogika naciskana przez informatyzację i potrzeby rynkowe podeszła ze
zrozumieniem do tego, że pedagogiczna praca tylko specyfiką odróżnia się od
innych rodzajów społecznie korzystnej pracy, ma swój produkt, swoje technologie
oraz ich wartość rynkową. Posiadanie technologii staje się powszechną i priorytetową potrzebą rynku, wyznacza kierunki opanowania zawodowych umiejętności,
jest brane pod uwagę przy ocenie jakości i wartości usług edukacyjno‑wychowawczych. Według ukraińskich uczonych (A. Nisimczuka, O. Padałko, O. Szpak)
„technologia” w jakiejkolwiek bądź sferze pozostaje tą działalnością, która maksymalnie odzwierciedla obiektywne zasady funkcjonowania sfery podmiotowej,
i dlatego gwarantuje najwyższy w danych warunkach poziom działalności, zgodny
z postawionymi celami.
Współczesne spectrum zamówień pedagogicznych jest bardzo szerokie.
Pedagog ma być gotowy wykonać każde zamówienie rynkowe – od wysokoefektywnego nauczania i nauczania elitarnego poczynając aż do elementarnej opieki
pedagogicznej. Trzeba zatem opanowywać odpowiednie technologie. Główny
problem, na który jest nastawiona technologia stanowi poziom skuteczności form,
metod, środków, czyli jak nauczać, jak obliczać, jak kształtować.
Wchodzenie Ukrainy do wspólnej europejskiej przestrzeni europejskiej, globalizacja procesów oświatowych, przejście od społeczeństwa technologicznego do
informacyjnego, sprawia, że rozwój człowieka jako jednostki staje się głównym
celem, kluczowym wskaźnikiem i zarazem zasadniczą dźwignią współczesnego
A. Nisimczuk, O. Padałka, O. Szpak, Suczasni pedagogiczni technologii, Kijów 2000.
Tradycja i nowoczesność w edukacji nauczycielskiej…
329
postępu. Rozwiązanie tych zadań jest niemożliwe bez zmiany w zarządzaniu
instytucją edukacyjno‑wychowawczą: rezygnacji z systemu „zarządzania i kontroli” oraz zasadniczej rekonstrukcji zarządzania procesem edukacyjnym. Powstaje potrzeba wprowadzenia wewnętrznego szkolnego zarządzania, nastawionej
na dziecko orientacji, która pozwoli skupić wysiłki pedagogicznego zespołu na
wszechstronnym rozwoju uczniów. Wszystko to wymaga od administracyjno‑pedagogicznego zespołu odmiennego wewnętrznego zarządzania o charakterze
rozwijającym i szerokiej demokratyzacji.
„Nowa filozofia” szkoły wymaga od dyrektora, jako lidera–kierownika, zmiany poglądów na własną rolę i miejsce w procesie zarządzania. Kierownik jest projektantem „wagonu, który jedzie sam”, społecznym architektem, który łączy wolę
pojedynczych nauczycieli w zbiorową, pedagogiczną, twórczą działalność. Jest on
społecznym inżynierem, który projektuje i wprowadza w życie współpracę między
ludźmi, wyprowadzające każdego nauczyciela z objęć jego własnej inercji, który
uruchamia mocny silnik domu pedagogicznego, w jakim wzrasta i twórczo się
rozwija każda osobowość.
Pedagogiczna technologia
Zawodowo-praktyczne przygotowanie nauczycieli przewiduje zapoznanie
się przyszłych fachowców z kluczowymi zasadami i problematyką pedagogicznej
technologii, aktualnymi kierunkami w zakresie treści, form, metod wychowania
i nauczania; formowania własnej pedagogicznej pozycji w procesie wychowawczym; nabycia niezależnego doświadczenia oraz twórczej analizy i oceny pedagogicznych zjawisk i sytuacji; formowania pedagogicznego myślenia i zawodowej
samoświadomości. Zapoznanie się z technologiami pedagogicznymi odbywa się
tak samo jak z autonomicznymi zjawiskami – zagadnieniami, między którymi
trudno określić związki przyczynowo‑skutkowe. To powoduje, że przyszli pedagodzy niewystarczająco przemyśleli wiedzę dydaktyczną, nie umieją jej elementów zmaterializować w formie składników nauczania i procesu pedagogicznego.
Dlatego nie są gotowi twórczo ich wykorzystywać w praktyce.
Podejścia nowoczesnych badaczy do zdefiniowania pojęcia „pedagogiczna
technologia” są rozmaite. Interpretuje się pojęcie jako: 1) całość psychologiczno‑pedagogicznych wyznaczników, które określają specyficzny układ i połączenie form, metod, sposobów nauczania, instrumentów wychowawczych, tj. jako
swoiste instrumentarium organizacyjno‑metodyczne (B. Lychaczow, I. Pidlasyj);
2) opis systemu działań nauczyciela i uczniów, od których nie wolno się uchylać;
(I. Wolkow, P. Moskalenko); 3) projekt pewnego pedagogicznego systemu, który
wprowadza nauczyciel (W. Bespalko).
M. Chepil, Innowacijni procesy u wyszczij oswiti: poszuky i perspektywy, [w:] Oswitianski obrii:
realii ta perspektywy, zb. nauk. prać, Kijów 2007, s. 248–252.
330 Mariya Chepil
G. Selewko wyodrębnia cztery postawy w naukowym pojmowaniu i wykorzystaniu terminu „pedagogiczna technologia”:
–pedagogiczna technologia jako narzędzie (W. Buczwałow, B. Lychaczow,
S. Smyrnow, N. Krylowa, M. Mejer);
–pedagogiczna technologia jako sposób (W. Bespalko, M. Czoszanow,
W. Slastionin, A. Kusznir, B. Skinner, S. Ibson i in.);
–pedagogiczna technologia jako kierunek naukowego myślenia (I. Pidkasystyj, W. Guzejew, M. Jeraut, R. Kufman, S. Wedemeier);
–pedagogiczna technologia jako wielowymiarowe pojęcie, w tym system
(W. Bogolubow, M. Klaryn, W. Dawydow, J. Korotajewa, P. Mitchel, R. Thomas).
Po analizie ich treści i sensu badacz dochodzi do wniosku, że pedagogiczna (oświatowa) technologia to system funkcjonowania wszystkich składników
procesu pedagogicznego, zbudowany na podstawie naukowej, zaprogramowany
w czasie i przestrzeni, co prowadzi do założonych, z góry przewidzianych wyników. Uważamy, że pedagogiczna technologia to układ systemowy wszystkich
komponentów procesu pedagogicznego, ukierunkowany na osiągnięcie postawionego celu, treści techniki realizacji procesu dydaktyczno‑wychowawczego;
algorytm działalności pedagogów i uczniów, wychowawców i dzieci; przemyślana
poprawna pedagogiczna działalność, służąca realizacji naukowo uzasadnionego
projektu procesu dydaktyczno‑wychowawczego o wyższym poziomie efektywności aniżeli metodyki tradycyjne. Pedagogiczna technologia obejmuje technologię
nauczania, technologię wychowania i technologię zarządzania.
Istnieje różnica między definicjami „technologia” i „metodyka”. Od metodyki
technologia różni się swoją odtwarzalnością, stabilnością wyników, brakiem wielu
„jeśli”: „jeśli wychowawca jest utalentowany, dzieci są utalentowane, a szkoła jest
bogata”. Różnica między metodyką a technologią polega przede wszystkim na
rozłożeniu akcentów.
Priorytetowe pytanie metodyki brzmi – „jak?”, technologii natomiast – „jak
to zrobić optymalnie?” W technologii więcej mówi się o komponentach celu,
a także o składnikach proceduralnych, wtedy, gdy w metodyce – o treści oraz
o wariantach części. Technologie nauczania jakiejkolwiek dyscypliny różnią się
od ogólnych metodyk wyższym stopniem uogólnienia, szerszym zakresem wykorzystania, jasnością precyzowania celu, jego diagnostycznością, głębszym opracowaniem teoretycznym, wyższym poziomem projektowania systematycznego,
wyższym poziomem regulacji, algorytmizacji itp.
Metodyka nauczania to zbiór zasad, technik i narzędzi, przy pomocy których
przekazuje się wieloletnie doświadczenie jednego pokolenia następnemu i buduje się nowe doświadczenie życiowe ludzi. Technologia nauczania to wiązanie
metodyki z konkretnymi warunkami, system wykorzystania opracowanych zasad
z uwzględnieniem czasu, miejsca, konkretnych podmiotów oświaty, warunków
G. Selewko, Encyklopedia obrazowatelnych technologii, Moskwa 2006, t. 1 i 2.
Tradycja i nowoczesność w edukacji nauczycielskiej…
331
organizacji i czasu trwania procesu pedagogicznego. Oto dlaczego o efektywności
technologii można mówić nie ogólnie, a wyłącznie odnosząc ją do konkretnych
uczniów i pedagogów. Metodyki nauczania są bardziej stabilne niż technologie,
zmieniają się one wraz ze zmianą celu edukacyjnego. Technologie pozostają wielowariantowe nawet w obrębie jednej metodyki.
Technologia pedagogiczna posługuje pedagogiczną techniką i walorami
osobowości pedagoga, jego mistrzostwem. Z tego powodu ustalenie, który z wymienionych czynników jest wiodący bywa niemożliwe. Głównymi cechami technologii pedagogicznej są konceptualność; diagnostyczne określenie celów; ekonomiczność (wyraża jakość procesu edukacyjnego); algorytmiczność; możność
korygowania; wizualizacja (wykorzystanie audiowizualnego i komputerowego
narzędzia); koordynacja i etapowość podejmowanych działań itp.
W oświatowej praktyce technologia pedagogiczna funkcjonuje na następujących poziomach:
– ogólnopedagogicznym – reprezentuje całościowy proces oświatowy w regionie, zakładzie edukacyjnym i staje się odpowiednikiem systemu pedagogicznego, ponieważ zawiera całość celów, narzędzi i metod nauczania (wychowania),
algorytm działalności pedagogów i uczniów;
– przedmiotowo-metodycznym – wykorzystanie odrębnej metodyki w granicach jednego przedmiotu;
– lokalnym – realizuje się ona jako technologia odrębnych części procesu
dydaktyczno‑wychowawczego w celu rozwiązania odrębnych zadań wychowawczych i dydaktycznych.
Jak już powiedziano, zróżnicowane treściowo są następne pojęcia, takie jak:
„technologia edukacyjna”, „technologia pedagogiczna”, „technologia nauczania”,
co warunkuje cele, zadania i treść tego, czego dotyczą. Jeśli bowiem porównywać
technologię i metodykę, to warto zaznaczyć, że metodyka jest determinowana
odrębną dydaktyką, która poddaje analizie oryginalność treści edukacyjnych oraz
instrumentów jej opanowania. W zakresie treściowym pojęcie „metodyka” jest
szersze od pojęcia „technologia”, dlatego że obejmuje wraz z treścią, także i instrumentalny aspekt procesu pedagogicznego. W obrębie danej metodyki mogą
współistnieć ze sobą różne technologie. Metodyka zatem jest teorią odrębną,
a technologia pozostaje algorytmem jej wprowadzenia do praktyki.
Większość badaczy i pedagogów – praktyków wyraża opinię o ograniczonych
możliwościach posługiwania się pojęciem „technologia” w procesie wychowania.
Jest to zrozumiałe, gdyż w dydaktyce funkcjonowanie technologii jest oczywiste,
poziom bowiem opanowania materiału można skontrolować i sprawdzić, natomiast w procesie wychowania trudniej określić cel diagnostyczny oraz sam skutek
oddziaływania sformułowanej wartości moralnej. W procesie wychowania można
korzystać z istniejących metodyk, a także metod kontroli pedagogicznej ze strony
podmiotu. Technologii wychowawczej natomiast nie można utożsamiać z metodami wychowawczymi.
332 Mariya Chepil
Ważny jest moralny aspekt procesu technologizacji oświaty. Mówimy wówczas o „czystości pedagogicznej” (O. Piechota), bezpieczeństwie moralnym, ekologiczności duchowej. Ważne jest również, żeby u podstaw każdej z nich znajdowały się zasady światopoglądu humanistycznego, które przewidują formowanie takich jakości, jak: uświadomienie jedności przyrody i człowieka, odejście od
autorytarnego stylu myślenia oraz współpraca pedagoga i ucznia, tolerancja,
skłonność do kompromisu, szacunek dla opinii innego człowieka, innych kultur
oraz moralnych i duchowych wartości itp. To wszystko zależy od nauczyciela.
Nowe czasy wymagają nowych rozwiązań.
Trzy technologie bazowe
Nowoczesne technologie pedagogiczne I. Pidłasyj uznaje za ogólną podstawę
w pewien sposób organizowanej działalności pedagogicznej, a także za najbardziej rozszerzone modyfikacje, zgodne ze specyfiką wykorzystywania technologii
w szkolnictwie różnych typów i poziomów kształcenia. Zgodnie z tym wyodrębnia on trzy bazowe technologie, przenikające się w procesie dydaktyczno‑wychowawczym: nauczanie ukierunkowane przedmiotowo i nastawione na opanowanie
przedmiotu; nauczanie zorientowane osobowościowo i ukierunkowane na zaspokojenie potrzeb ucznia; nauczanie w toku współpracy i partnerstwa, które łączy
zaspokojenie potrzeb ucznia z podstawowym celem nauczania przedmiotu.
Przedmiotowo ukierunkowana technologia. Czołowe miejsce w niej zajmuje przedmiot nauczany. Opanowanie przedmiotu jest głównym celem nauczania. Kontrola jakości opanowania nie zwraca uwagi na osobowość ucznia
i ogranicza się do kontroli opanowania przedmiotu. Kontrola jest obiektywna.
Ten, kto nie jest w stanie opanować przedmiotu, musi odpaść. Przedmiotowo
ukierunkowana technologia jest bezlitosna wobec ucznia, jednak gwarantuje wysoki poziom nauczania. Osiągnięcie zaplanowanych celów w określonych terminach i na określonym poziomie to podstawowe wskaźniki nauczania.
Osobowościowo ukierunkowana technologia. W centrum uwagi znajduje
się uczeń. Celem jest rozwój jego osobowości. Miernikiem skuteczności nauczania jest nie ilość i jakość opanowanego przedmiotu, ale doskonalenie osobowości,
a mianowicie: rozwój, emancypacja własnego „ja”, poznanie siebie, samookreślenie,
samodzielność i niezależność myślenia itp. Nie ma tu żadnej przemocy i przymusu. Podstawowym miernikiem jest natomiast zaspokojenie potrzeb osobowości
oraz stworzenie warunków dla jej samorealizacji.
Partnerska technologia współpracy. Pedagog jednakowo dobrze troszczy
się o opanowanie przedmiotu programu nauczania, jak i o rozwój osobowości.
Jego zamiary polegają na tym, żeby uczniowie wynieśli z klasy maksimum konI. Pidlasy, Praktyczna pedagogika abo try technologii: interaktywnyj pidruchnyk dla pedagogiv
rynkowoji systemy oswity, Kijów 2004, s. 65.
Tradycja i nowoczesność w edukacji nauczycielskiej…
333
kretnej wiedzy, umiejętności, rozumienie ogólnych prawidłowości w połączeniu
z rozwojem własnego „ja”, kryteria osobowościowego wartościowania, a także inne, potrzebne człowiekowi zalety osobowości. Program nauczania zgodnie
z technologią współpracy ma charakter wieloaspektowy, a jego wprowadzenie jest
sprawą niełatwą, ponieważ trzeba połączyć skuteczną naukę z delikatnymi próbami dotarcia w głąb duszy każdego ucznia, działać tak, żeby każdy wychodził
z lekcji z nowymi wiadomościami, wzbogaconą osobowością i był zadowolony.
W ukraińskiej szkole jutra należy przestrzegać zasady rozumnego połączenia
edukacji ogólnej i profilowanej. To oznacza, że wyspecjalizowane placówki edukacyjne są zobowiązane budować swoją politykę oświatową na koncepcji połączenia wszechstronnego rozwoju i profilowania, wprowadzać technologie sprzyjające
rozwiązaniu tego zadania.
Pedagogiczne technologie na podstawie oceny poziomu współdziałania
nauczyciela i uczniów można podzielić na niżej wymienione grupy: technologie
autorytarne (pedagog jako jednoosobowy podmiot procesu edukacyjno‑wychowawczego, uczeń jako przedmiot poddany nauczaniu); technologie skoncentrowane na dydaktyce (priorytet nauczania nad wychowaniem, a formowanie osobowości ucznia deklaruje nauczyciel za pośrednictwem nauczania wychowującego);
technologie zorientowane osobowościowo (w centrum uwagi realizatorów procesu
dydaktyczno‑wychowawczego znajduje się osobowość ucznia), które dodatkowo
dzielą się na: humanistyczno‑osobowościowe (miłość i szacunek wobec uczniów,
nauczanie i wychowanie jako pomoc i zarazem wsparcie); współpracujące (demokratyzm, działalność wspólna, wzajemne rozumienie); swobodnego wychowania
(swoboda wyboru, samodzielność); ezoteryczne (nauczanie jest drogą do prawdy, proces pedagogiczny jest zachęcaniem do poszukiwania prawdy, na przykład
szkoła Pitagorasa, szkoła babilońska, hinduska, szkoły tybetańskie).
Zatem, poddając analizie, rozpatrując i uogólniając teoretyczno‑metodologiczne ujęcia pedagogów, możemy wywnioskować, że przyszłość jest przed systemem: uczeń – technologia – nauczyciel, w którym wykładowca staje się pedagogiem – metodologiem, technologiem, a uczeń natomiast jest aktywnym uczestnikiem procesu edukacyjno‑wychowawczego.
Pedagogika partnerstwa. Pedagogika humanistyczna otwiera szerokie pole
dla urzeczywistnienia wysokiej rangi dziecka w procesie nauczania i wychowania.
W kontekście humanistycznego paradygmatu edukacyjnego zasadniczo inna jest
sama pozycja pedagoga, który powinien się stać nie źródłem, lecz znaczącym czynnikiem procesu edukacyjnego, satelitą dziecka na jego drodze do wiedzy. Nauczyciel–wychowawca jest postacią prowadzącą do udanej pedagogicznej interakcji
z wychowankami, od niego zależy operatywność uwzględniania ich zalet i talentów osobowościowych, które nieustannie się zmieniają pod wpływem oddziaływania warunków zewnętrznych oraz rozwoju indywidualnego.
Tamże, s. 66–73.
334 Mariya Chepil
Humanistyczne ukierunkowanie procesów innowacyjnych w systemie oświaty jest uwarunkowane istnieniem obok siebie trudnych relacji w pedagogice naukowej i pedagogicznej praktyce tradycyjnej pedagogiki naukowej, zorientowanej
na obiektywne prawidłowości wychowania, i uważającej za główne swoje źródło
badania naukowe, a także stworzonej przez pedagogów nowatorów pedagogiki
współdziałania.
Nowatorski kierunek w pedagogice, którego przedstawiciele zapoczątkowali
i rozwinęli innowacyjne systemy oraz metody nauczania i wychowania w połowie lat 80. XX wieku, uformował się jako pedagogika partnerstwa. Dzięki staraniom pedagogów – nowatorów pedagogiczna praktyka wzbogaciła się o wielką
ilość programów autorskich, które są pomyślnie realizowane w nowoczesnych
uczelniach. W pedagogice nowatorskiej została wszechstronnie urzeczywistniona twórcza istota procesu dydaktyczno‑wychowawczego. Stąd, jeżeli pedagogika
naukowa analizuje ogólne prawidłowości oraz teoretyczne problemy wychowania,
nowatorska nadaje im pedagogiczną skuteczność.
Pedagogika partnerstwa rozpatruje dziecko jako aktywny podmiot wspólnej
z pedagogiem działalności, prowadzonej w oparciu o twórcze i demokratyczne
zasady; wspólna praca uczniów i nauczyciela, która opiera się na zrozumieniu
wzajemnym i humanizmie, na wspólnocie wzajemnych interesów i pragnień, której celem jest rozwój osobowości uczniów w procesie nauczania i wychowania.
Nauczanie w procesie partnerstwa to system nauczania, który opiera się na wspólnej pracy nauczyciela i uczniów, wzajemnym porozumieniu i humanizmie, wspólnocie interesów i pragnień wszystkich uczestników dydaktyczno‑wychowawczego
procesu, celem czego jest rozwój osobowości uczniów.
Pedagogika partnerstwa rozpatruje proces pedagogiczny pod kątem organizacji pracy. Uwzględnia troskę o dzieci, jeśli nauczanie rozwija intelekt dziecka,
umacnia wiarę we własne zdolności, stymuluje aktywność, twórczość, samoświadomość. Nauczyciel występuje jako organizator, starszy kolega, pomocnik. Podstawowym jego zadaniem jest dążenie do rozwoju twórczego myślenia ucznia
w procesie nauczania, udzielenie uczniowi pomocy w zakresie odczuwania radości
poznania.
Już Demokryt stwierdzał, że lepszym nauczycielem jest ten, który motywuje do dobroczynności przez potrzeby wewnętrzne, słownym przekonywaniem,
aniżeli ten kto straszy prawem i siłą.
Idee współpracy i partnerstwa w nauczaniu zaczęły być wprowadzane do
praktyki w latach 20. ubiegłego wieku. Uzewnętrzniły się najmocniej w pedagogicznym systemie Celestyna Freineta. Podstawą systemu tego uczonego stał
się priorytet doświadczenia uczniów, zdobytych przez nich umiejętności i nawyków oraz wtórny charakter wiedzy. Ideę partnerstwa w Niemczech uwzględniono
w systemie P. Petersena, nazwanym Jena Plan. Był to dydaktyczny system nauczania dzieci połączonych w grupy o zróżnicowanym wieku na podstawie zintegrowanych programów oraz planów indywidualnych. Indywidualne podejście
Tradycja i nowoczesność w edukacji nauczycielskiej…
335
w procesie dydaktyczno‑wychowawczym, rozwój samorządu uczniowskiego,
partnerstwo nauczycieli, uczniów i rodziców, wychowanie dobrego obywatela
członka społeczeństwa – to były najważniejsze priorytety programu nauczania.
Dodajmy, że ów system nauczania realizowany jest w wielu krajach europejskich.
Natomiast w pedagogice amerykańskiej przez nauczanie partnerskie rozumie
się pracę z uczniami w niewielkich zespołach lub grupach. Rozszerzonym wariantem nauczania partnerskiego w Stanach Zjednoczonych jest model grupowego rozwiązywania problemów w oparciu o myślenie metaforyczne, czyli
synektyczne. Jego podstawą jest opracowany w latach 60. ubiegłego wieku model
grupowego generowania idei, czyli burzy mózgów. Metodę tę opracował amerykański psycholog A. Osborne. Znajduje ona swoich naśladowców również na
współczesnej Ukrainie.
Wraz z owymi wspomnianymi systemami pedagogicznymi, także na Ukrainie, została opracowana metoda oparta na współdziałaniu uczniów w toku pracy w parach o zmiennym składzie osobowym (O. Rywin 1918). Podstawą owej
metody było opanowanie przez uczniów podstawowej wiedzy przedmiotowej
w ściśle określonym terminie, wyrobienie nawyków myślenia logicznego, zdolności głębokiego wniknięcia w tekst, umiejętność formułowania opisu treści przeczytanego fragmentu. Nauczyciel był koordynatorem pracy uczniów w parach.
Szkoda, że we współczesnej praktyce szkolnego nauczania partnerskiego odbywa się ono na poziomie odrębnych metod oraz zasad nauczania i nie posiada
charakteru systemowego. We współczesnej literaturze dydaktycznej pedagogikę
współpracy rozpatruje się z rozmaitych pozycji: jako alternatywę dla autorytarnego systemu wprowadza się humanistyczną metodę kontaktu pod hasłem: „każdy
uczeń może i powinien skutecznie się uczyć”, jako uogólnienie idei empirycznych,
co też proponują nauczyciele nowatorzy, jako uogólnienie technologii dydaktyczno‑wychowawczych, jako uogólnienie nowych naukowych koncepcji, zasad, form
i metod.
Jednak pedagogiczne mistrzostwo współczesnego nauczyciela powinno się
rozwijać „nie poprzez wyposażenie go w wielką ilość metodycznych podręczników oraz szerokie wykorzystywanie przez niego gotowych opracowań. Niezbędne są mu przede wszystkim podstawowe wiadomości z bazowego przedmiotu,
wysoka kultura ogólna oraz gruntowna dydaktyczna kompetencja” (S. Sysojewa).
Pomoże nauczycielowi wypracować sobie dydaktyczną kompetencję opanowanie
kursu teorii i praktyki wprowadzania technologii pedagogicznych, opracowanych
przez ukraińskich i zagranicznych uczonych, pedagogów nowatorów i to będzie
teoretyczną bazą dla zbudowania własnej kompetencji pedagogicznej i doprowadzi go do osobistego uznania siebie za pedagoga.
Do grupy podstawowych czynników kompetencji profesjonalnej zaliczamy
zawodową i praktyczno‑metodyczną wiedzę. Pierwsza charakteryzuje się kompleksowością, polegającą na łączności wiedzy z różnych dziedzin teorii i praktyki; systemowością, która zabezpiecza całość i jedność rozwoju osobowościowego
336 Mariya Chepil
i profesjonalnego; skutecznością zakładającą zdolność do realizowania działalności praktycznej. Wszystkie inne obsługują bezpośrednio działalność praktyczną,
która rozpoczyna się od dydaktycznej, dydaktyczno‑wytwórczej oraz wytwórczej
praktyki magistrantów. Praktyka stwarza możliwość aktywnego ukazywania siebie jako organizatora, wykładowcy i badacza. Jednocześnie, w okresie jej odbywania, przyszli pedagodzy powinni pracować nad doskonaleniem własnych zdolności pedagogicznych, które uwzględniają przede wszystkim ukierunkowanie osoby, cechy zawodowe, cechy charakteru (umiejętność kontaktowania się z ludźmi
w każdym wieku, równowaga emocjonalna).
Technologie informacyjne. Technologia perspektywiczna trochę straszy,
ponieważ jedynie ta technologia, która odpowiada danemu czasowi, odpowiada
zarazem jego wymogom i możliwościom. Decydującym czynnikiem efektywnego
wykorzystania nowych technologii informacyjnych jest zawsze wiedza i umiejętności nauczyciela, w zakresie zastosowania i integracji tych technologii w procesie
nauczania. Wśród celów nowoczesnej informatyzacji w oświacie, obok uniwersalnych (rozwój zdolności intelektualnych, humanizacja, dostępność oświaty), określa się cały szereg celów specyficznych, takich jak: umiejętność pisania na komputerze, informacyjne zabezpieczenie oświaty (bazy danych), zindywidualizowana
oświata na podstawie nowych komputerowych technologii nauczania.
Komputerowa metodologia nauczania zawiera wiele aktywnych metod,
właściwych dla informatyki pedagogicznej, zwłaszcza dla komputerowego modelowania nauczania, informowania, programowania działalności edukacyjnej,
asocjacyjna, testowania, zabawowe metody nauczania aktywnego.
Podczas wprowadzenia technologii informacyjnych w oświacie wynikają
problemy, które trzeba rozwiązywać kompleksowo:
1.Standardyzacja i wybór dostępnego efektywnego oprogramowania dla
użytkowników i specjalnych klas, szkół, specjalizowanych centrów oświatowych.
2.Psychologiczno-pedagogiczne badania uzasadniające potrzeby wypracowania rekomendacji o metodach zagwarantowania „ekologii świadomości” przy
opracowaniu i wprowadzeniu multimediów do procesu edukacyjnego.
3.Przygotowanie technologicznie wykształconej kadry pedagogicznej w uniwersytetach, jakościowe dokształcanie i przekwalifikowanie w instytutach doskonalenia kadr pedagogicznych.
4.Integracja treści edukacyjnych, jeśli bazy danych zintegrują źródła i umożliwią kompleksowe rozwiązanie problemu.
5.Wypracowanie technologii programowo‑metodycznych w celu połączenia tradycyjnych metod nauczania z aktywnymi organizacyjno‑czynnościowymi
grami (projektami). Przejście od poziomów opisowych i wyjaśniających do kreatywnych.
6. Ocena i popularyzacja najnowszych edukacyjnych planów, wyników konkursów, konferencji, wymiana doświadczeń dla koncentracji sił i środków pedagogicznego ukierunkowania.
Tradycja i nowoczesność w edukacji nauczycielskiej…
337
W kontekście zastosowania nowych technologii informacyjnych, punktem
odniesienia staje się uczeń, który aktywnie kształtuje swój edukacyjno‑wychowawczy proces, wybierając podstawową trajektorię w środowisku oświatowym,
a ważną cechą nauczyciela jest jego intelektualno‑metodyczna umiejętność pomagania uczniom w efektywnym i twórczym opanowaniu informacji, rozwijaniu
myślenia krytycznego.
Zamiast zakończenia
Współczesne uniwersytety na Ukrainie honorują tych, którzy mniej lub więcej
zasługują na otrzymanie dyplomów bakałarzy, magistrów, kandydatów (doktorów
filozofii) i doktorów nauk (doktorów habilitowanych), atestatów docenta i profesora. W celu otrzymania odpowiednich uprawnień do nadawania stopni i tytułów
naukowych, a także prowadzenia działalności związanej z usługami oświatowymi
w ramach wyznaczonych kierunków i specjalności, uniwersytety muszą prowadzić
badania naukowe i drukować ich wyniki. Kilkaset wydawnictw uniwersyteckich
oraz setki i tysiące czasopism naukowych publikuje na swoich stronach wyniki badań, przede wszystkim dlatego, żeby można było je uwzględniać w odpowiednich
corocznych sprawozdaniach. Funduszy na finansowanie prowadzonych badań nie
ma, ich mało istotną część pokrywa budżet państwa. Innych możliwości dotacji
badań przeważnie brak, gdyż w rzeczywistości nie są one nikomu potrzebne, poza
samymi autorami.
Pytanie retoryczne: czy wykładowca szkoły wyższej powinien prowadzić poszukiwanie nowej formuły edukacji uniwersytetu, która lepiej wiązałaby nas z najlepszą tradycją uniwersytecką, jak i z potrzebami nowej rzeczywistości społecznej?
W tym kontekście tradycyjne połączenie „wykładowca – student” może otrzymać
nową jakość, a przyszłość zdecyduje, co robić z kłopotliwą i niejednoznacznie
nowoczesną działalnością edukacyjną na poziomie wyższym.
Przejście do dynamicznego stopniowego systemu przygotowania fachowców,
formowania sieci instytucji edukacyjnych, która zadowoliłaby potrzeby każdego
człowieka i państwa jako całości, sprzyjałoby mobilności młodych fachowców, ich
konkurencyjności na międzynarodowym rynku usług oświatowych. A to z kolei
wzmocniłoby wymagania wobec naukowych kompetencji fachowca z wykształceniem wyższym, który powinien umieć myśleć twórczo, samodzielnie uzupełniać
swoją wiedzę, orientować się w „burzliwym” potoku informacji naukowej.