Raport Kobiety i Ekonomia -2003

2003
NEWW & NEWW - Polska
Gender Policy Conference
Raport z Konferencji
KOBIETY I EKONOMIA
24-27 kwietnia 2003, Gdansk, Polska
STRESZCZENIE
W kwietniu 2003 roku, NEWW i NEWW-Polska zorganizowaly konferencje „Kobiety i Ekonomia”. Jest to
druga konferencja poswiecona polityce spoleczno-kulturowej tozsamosci plci zorganizowana przez
NEWW i NEWW-Polska. Konferencja ta w odbyla sie w kwietniu w Gdansku, w Polsce i uczestniczylo w
niej ponad 60 kobiet z 18 krajów Europy srodkowo-wschodniej, Wspólnoty Niepodleglych Panstw,
(CEE/NIS), Stanów Zjednoczonych i krajów Unii Europejskiej. Konferencja ta skoncentrowala sie na
trzech zagadnieniach z zakresu ekonomi: Europejskich Funduszach Strukturalnych
Budzetowaniu pod katem plci (GB) i Zagranicznych Inwestycjach Bezposrednich (FDI).
(ESF),
Konferencja ta jest bezposrednim wynikiem pierwszej konferencji NEWW (2001, Kraków, Polska – raport
z tej konferencji dostepny jest na stronie NEWW-Polska: www.neww.org.pl) oraz rozmaitych projektów
NEWW i NEWW -Polska, które zostaly zainicjowane na pierwszej konferencji: Równosc ekonomiczna
plci w kontekscie rozszerzenia i integracji Unii Europejskiej, Siec Wspólpracy Kobiet na
Rzecz Równosci Ekonomicznej – oba projekty sa sponsorowane przez UNIFEM oraz Ekonomiczny i
spoleczny program Stypendialny (Economic and Social Policy Fellowship Program)
sponsorowany przez Fundacje Forda.
Pierwsza konferencja miala za zadanie wyznaczyc kierunki dzialania dla organizacji kobiecych,
zidentyfikowac sfery, w które organizacje kobiece moglyby sie zaangazowac by uzyskac wplyw na ksztalt
takich procesów ekonomicznych jak m.in. dostosowanie strukturalne czy uelastycznienie standardów
pracy. Uczestniczki konferencji uznaly, ze najpilniejsza potrzeba kobiet w Europie srodkowo - wschodniej
jest dostep do informacji, wiedzy ekonomicznej, budowanie sieci wspólpracy w celach edukacyjnych oraz
podejmowanie wspólnych inicjatyw na rzecz poprawy sytuacji ekonomicznej kobiet.
Ponad dwuletnie badanie, akcje lobbingowe, dzialania na rzecz podnoszenia swiadomosci i budowanie
sieci wspólpracy pozwolily NEWW i NEWW-Polska zorganizowac druga konferencje. Zapewnila ona
organizacjom kobiecym z regionu Europy srodkowo-wschodniej przestrzen do zidentyfikowania i
wypracowania konkretnych strategii prowadzenia bardziej skutecznych dzialan na rzecz zwiekszenia
uczestnictwa i wplywu na procesy ekonomiczne w regionie.
Z momentem rozszerzenia Unii Europejskiej pojawia sie nowe mozliwosci finansowania dla kobiet i
organizacji kobiecych jednakze wiedza o warunkach i procedurach zdobycia dofinansowania Europejskich
Funduszy Strukturalnych jest niewielka. Kobiety z regionu CEE/NIS wskazaly na potrzebe zwiekszenia ich
wiedzy i ekspertyzy z zakresu polityki Funduszy Strukturalnych jak równiez procesów, które pozwola
kobietom skorzystac z tych zasobów.
Inicjatywy budzetowania z uwzglednieniem spoleczno-kulturowej tozsamosci plci (GBI) jest narzedziem
stosowanym na calym swiecie, jednakze w regionie CEE/NIS pozostaje stosunkowo malo znana.
Organizacje kobiece z regionu zdaja sobie sprawe z tego, jak skutecznym instrumentem mogacym
wplynac na procesy budzetowe, dystrybucje zasobów i osiagniecie równosci plci, jest budzetowanie pod
katem plci.
Zagraniczne Inwestycje Bezposrednie sa niezwykle waznym procesem ekonomicznym, który wymaga
przeprowadzenia konkretnej analizy pod katem plci oraz zwiekszonego uczestnictwa organizacji
kobiecych z regionu CEE/NIS. Pozwoli to blizej przyjrzec sie negatywnemu wplywowi inwestycji na kobiety
i ukierunkowac dzialania majace na celu zapewnienie, ze inwestycje w równym stopniu sa korzystne dla
kobiet i mezczyzn.
Tematem – klamra spinajaca ta konferencje bylo pytanie, w jaki sposób organizacje kobiece moga
wplynac na dystrybucje srodków publicznych w celu poprawienia sytuacji kobiet.
Jak juz zostalo wspomniane wyzej, konferencja zostala podzielona na trzy równolegle sesje:
Ø
Ø
Ø
Sesja poswiecona Europejskim Funduszom Strukturalnym (ESF – European Structural
Funds) wprowadzila koncepcje plci do glównego nurtu Funduszy Strukturalnych, dostarczyla
praktycznej wiedzy o Funduszach jak równiez informacji dotyczacych narzedzi analitycznych
stosowanych do wprowadzania plci do glównego nurtu.
Sesja poswiecona Budzetowaniu z uwzglednieniem spoleczno-kulturowej tozsamosci plci
(GB - Gender Budgeting) miala za zadanie dostarczyc praktycznej wiedzy i umiejetnosci
rozwijania i skutecznego wdrazania Inicjatywy Budzetów Kobiecych w regionie CEE/NIS.
Sesja poswiecona Zagranicznym Inwestycjom Bezposrednim (FDI – Foreign Direct
Investments) przyblizyla aspekt plci z reguly pomijany przy analizie inwestycji zagranicznych, jak
równiez starala sie znalezc
pozarzadowych w tym procesie.
szanse
aktywnego
uczestniczenia
kobiecych
organizacji
Sesje treningowe trwaly dwa dni. Celem kazdej z sesji bylo wypracowanie konkretnych projektów, które
uczestniczki moglyby wdrazac w swoich krajach na róznych poziomach (narodowym, regionalnym,
lokalnym). Elementem wspólnym, przewijajacym sie przez wszystkie sesje treningowe byla sygnalizowana
potrzeba kontynuowania procesu edukacji i pozyskiwania ekspertyzy z zakresu ekonomii. Sugerowanymi
przez uczestniczki metodami byly przede wszystkim badania oraz podnoszenie swiadomosci odnosnie
aspektów plci w polityce ekonomicznej w regionie CEE/NIS zarówno na poziomach krajowych jak i
regionalnym. Wskazywano równiez na koniecznosc ukonstytuowania stabilnego strategicznego
partnerstwa pomiedzy organizacjami kobiecymi a innymi instytucjami w celu wymiany informacji i
doswiadczen. Uczestniczki przywolaly równiez temat poprzedniej konferencji z 2001 roku, który
kontynuowal wspieranie inicjatyw organizacji pozarzadowych majacych na celu zwiekszanie swiadomosci
odnosnie zagadnien zwiazanych z kwestiami równosci ekonomicznej kobiet w regionie CEE/NIS.
Kluczowe dla kobiet i organizacji kobiec ych z regionu jest zwiekszenie ich wplywu na ksztaltowanie i
wdrazani e polityki ekonomicznej i spolecznej bardziej korzystnej dla kobiet.
Trzeci – ostatni dzien konferencji zostal poswiecony na dyskusje uczestniczek i ekspertek:
Pelnomocniczki Rzadu, ds. Równego Statusu Kobiet i Mezczyzn (Polska), przedstawicieli organizacji
pozarzadowych i instytucji miedzynarodowych - UN/ECE, UNIFEM, UNDP, Fundacji Efka, CEE
Bankwatch Network, Fundacji Heinricha Boella oraz Urzedu Marszalkowskiego Województwa
Pomorskiego. Sesje te staly sie swoistym forum do odwaz nych dyskusji odnosnie polityki i programów, jak
równiez posluzyly za platforme do zidentyfikowania dzialan post konferencyjnych. Prace zaprezentowane
podczas tych sesji sa dostepne w angielskiej wersji jezykowej tego raportu na stronie NEWW-Polska
(www.neww.org.pl).
Jednym ze szczególnych rezultatów konferencji “Kobiety i Ekonomia” bylo stworzenie “Regionalnej Sieci
Inicjatyw Budzetów Plci w Europy srodkowej i wschodniej oraz w krajach Wspólnoty Niepodleglych
Panstw”. Zadaniem tej sieci jest praca na rzecz promowania inicjatyw budzetowania pod katem plci w
regionie, które wspieraja sprawiedliwa alokacje srodków publicznych. W maju 2003 roku zaczela dzialac
lista dyskusyjna „Grupy Roboczej” pracujacej nad zagadnieniem budzet owania pod katem plci. Lista ta
stanowi przestrzen komunikacyjna dla uczestniczek regionalnej sieci, przez która moga sie dzielic
strategiami, dobrymi praktykami i doswiadczeniami. Wiecej informacji na temat listy mailowej mozna
znalezc na stronie internetowej NEWW-Polska (www.neww.org.pl- w czesci ekonomicznej).
Konferencja NEWW i NEWW-Polska, “Kobiety i Ekonomia” jest kolejnym krokiem w kierunku zwiekszania
uczestnictwa kobiet i organizacji kobiecych w globalnych procesach ekonomicznych. NEWW i NEWWPolska ma nadzieje, ze konferencja ta wspomoze regionalna i miedzynarodowa wspólprace nad
zagadnieniami: Europejskich Funduszy Strukturalnych, Budzetowania pod katem plci oraz
Zagranicznych Inwestycji Bezposrednich.
NEWW i NEWW-Polska sa niezwykle wdzieczne sponsorom konferencji: Fundacji Heinricha Boella,
Global Fund for Women, UNIFEM i Zarzadowi NEWW.
EUROPEJSKIE FUNDUSZE STRUKTURALNE
Trenerzy: Henriette Meseke, Compass Bremen and
Regina Frey, Gender Bureau Berlin
Celem warsztatu poswieconego tematyce Europejskich Funduszy Strukturalnych bylo przyblizenie
koncepcji wprowadzania perspektywy plci do glównego nurtu Funduszy Strukturalnych. Warsztat
ten mial za zadanie dostarczyc uczestniczkom praktycznej wiedzy o narzedziach analitycznych.
Koncentrowal sie on na tym, w jaki sposób skutecznie promowac uczestnictwo organizacji
kobiecych w procesach decyzyjnych Europejskich Funduszy strukturalnych w celu lepszego
wykorzystania posiadanych zasobów tak by przynosily one jak najwieksz e korzysci kobietom z
regionu Europy srodkowo-wschodniej i umozliwily im osiagnac silna pozycje w ich
spolecznosciach.
PODSTAWY
1
Europejskie Fundusze Strukturalne sa glównym zródlem wsparcia finansowego dla rozwoju dla rozwoju
ekonomicznego na szczeblu regionalnym i lokalnym oraz integracji rynku pracy w krajach Unii
Europejskiej. Sa swego rodzaju mechanizmem, przez który nastepuje redystrybucja zasobów do
biedniejszych regionów panstw czlonkowskich. Glównym celem Funduszy jest zmniejszenie regionalnych
i spolecznych róznic oraz stworzenie warunków, które zapewnia dlugoterminowy ekonomiczny i spoleczny
rozwój regionów. Komisja Europejska ustanowila priorytety dla programów funduszy strukturalnych, na
2
podstawie, których panstwa czlonkowskie negocjuja rozdzial funduszu pomiedzy siebie .
Fundusze Strukturalne sa waznym instrumentem, który moze pomóc w osiagnieciu równosci pomiedzy
kobietami i mezczyznami. Jak zostalo zapisane w Artykule 2 i 3 Traktatu Amsterdamskiego: “Eliminacja
nierównosci i promowanie ró wnosci pomiedzy kobietami i mezczyznami” stanowi jedno z glównych
zalozen polityki i dzialania Wspólnoty.
Zgodnie z nowymi regulacjami Traktatu, Europejskie Fundusze Strukturalne zostaly zmienione tak, aby
odpowiadac powyzszym zalozeniom. Koncepcja wprowadzenia plci do glównego nurtu Funduszy
Strukturalnych jest relatywnie nowa, zwlaszcza dla krajów majacych wejsc do Unii Europejskiej w 2004
roku. Pomimo, ze koncepcja “równych szans dla kobiet i mezczyzn” w kontekscie Europejskich Funduszy
Strukturalnych zostala podniesiona juz w latach osiemdziesiatych, dopiero w nowym okresie
programowym (2000-2006) polityka Funduszy Strukturalnych zostala zreformowana tak, aby zawierala
3
podejscie wprowadzania plci do glównego nurtu.
1
Europejskie Fundusze Strukturalne dziela sie na: Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (ERDF), który wspiera inwestycje infrastrukturalne (
transport, telekomunikacja, srodowisko, energia), rozwój ekonomiczny i rozwój zatrudnienia jak równiez redukowanie nierównosci w
socjoekonomicznym rozwoju regionów; Europejski Fundusz spoleczny (ESF), który finansuje treningi zawodowe, dzialania zakresu zatrudnienia i
integracji spolecznej; oraz Europejski Fundusz orientacji i Gwarancji Rolnych (EAGGF), który promuje dywersyfikacje rolnictwa i inne formy rozwoju
terenów wiejskich. (Mainstreaming Gender in the European Structural Funds, Dr Mary Braithwaite, 2000.)
2
Nalezy podkreslic, ze istnieja równiez przedakcesyjne programy strukturalne, których podstawowa rola jest zapewnianie wsparcia finansowego krajów
majacych stac sie czlonkami UE, aby mogly one lepiej przygotowac sie do akcesji. Przykladem takich programów jest PHARE i SAPARD.
3
”Wprowadzanie plci do glównego nurtu” (Gender mainstreaming) zapewnia, ze wszystkie ogólne miary i operacje otwarcie i czynnie biora pod uwage
– podczas planowania, implementacji, monitorowania i oceny – ich wplyw na sytuacje kobiet i mezczyzn. Wymaga to równiez zaprojektowania
Konkretne dziedziny, w których niezwykle wazne jest zmniejszenie nierównosci i promowanie równosci
pomiedzy mezczyznami i kobietami sa równiez identyfikowane przez polityke Wspólnotowa i zalicza sie
do nich:
•
•
•
•
•
Dostep i uczestnictwo na wszystkich poziomach rynku pracy.
Edukacja i szkolenia, zwlaszcza dotyczace umiejetnosci i kwalifikacji zawodowych.
Tworzenie i rozwój przedsiebiorczosci.
Godzenie pracy I zycia domowego.
Zbalansowane uczestnictwo w procesach decyzyjnych.
Obecnie, trwa dyskusja pomiedzy krajami akcesyjnymi na temat sposobu alokacji Funduszy
Strukturalnych w momencie, gdy Unia Europejska zostanie rozszerzona o nowe kraje, jakie instytucje
narodowe beda odpowiedzialne za podejmowanie decyzji zwiazanych z Funduszami oraz jacy partnerzy
spoleczni beda wlaczeni do proces u decyzyjnego. Aby efektywnie uczestniczyc w tej dyskusji i zostac
zaliczonym do partnerów spolecznych, kluczowe jest dla organizacji kobiecych zdobyc wiedze i
ekspertyze z zakresu procedur, polityki, programów i mechanizmów dzialania Europejskich Funduszy
Strukturalnych.
Koniecznosc wlaczenia perspektywy plci do Funduszy Strukturalnych nie podlega dyskusji. Teraz jest
jeszcze czas, aby organizacje kobiece z krajów akcesyjnych zdobyly potrzebna wiedze, która pozwoli im
stac sie efektywnymi partnerami dla krajowych i unijnych wladz w ustalaniu priorytetów Europejskich
Funduszy Strukturalnych. Konieczne jest zapewnienie, aby wszystkie programy i projekty finansowane
przez Fundusze przyczynialy sie do zwiekszania równosci plci. Co wiecej, projektowanie i zarzadzanie
programami na poziomie kraju powinno wlaczac wszystkich waznych partnerów i dzialaczy spolecznych.
Organizacje kobiece musza uczestniczyc w programowych, zarzadzajacych i oceniajacych komitetach na
poziomie krajowym.
GLÓWNE TEMATY
Podczas dwudniowych warsztatów z tematyki Europejskich Funduszy Strukturalnych, kobiety ze Slowacji,
Slowenii, Wegier, Polski, Rumunii, Estonii, Bulgarii, Litwy i Lotwy dyskutowaly na koniecznoscia
rozwiniecia podejscia wlaczajacego plec do glównego nurtu Europejskich Funduszy Strukturalnych.
Podczas treningu, uczestniczki sygnalizowaly brak ekspertyzy z zakresu Funduszy Strukturalnych oraz
potrzebe wypracowanie sposobów zwiekszenia uczestnictwa kobiet w procesach zwiazanych z
Europejskimi Funduszami Strukturalnymi. Dagmara Baraniewska z Fundacji Heinricha Boella powiedziala
na poczatku warsztatu:
Tematyka Funduszy Strukturalnych jest slabo znana w Polsce, ludzie nie maja
wiedzy na temat ESF. Glównym problemem jest to jak korzystac z Funduszy oraz
jak zastosowac odnosnie nich koncepcje wprowadzania perspek tywy plci do ich
glównego nurtu, co pozwoliloby zwiekszyc szanse kobiet w róznych sferach zycia.
Jedna z najwazniejszych kwestii w Polsce, jak równiez w innych krajach
akcesyjnych, jest obecnie zdobycie praktycznej wiedzy z zakresu Funduszy
Strukturalnych. .
Podobne glosy wyrazajace potrzebe informacji w tym zakresie pochodzily z Litwy, Bulgarii, Rumunii,
Lotwy i Estonii. Podczas warsztatu, uczestniczki zdobyly wiedze z zakresu wytycznych cyklu
programowego Funduszy strukturalnych. Wytyczne cyklu programowego okreslaja niezbedne kroki, które
musza zostac podjete przez odpowiednie organa krajów czlonkowskich i obejmuja one nastepujace
dzialania:
specjalnych miar i dzialan promujacych równosc oraz pozwalajacych kobietom na równie uczestnictwo i jednakowe korzysci. (The New Programming
period 2000 -2006: technical papers by theme. Technical Paper 3, Mainstreaming Equal Opportunities for Women and Men in Structural Fund
Programmes and Projects, March 2000, European Commission.)
•
Wyznaczenie celów w oparciu o wytyczne Traktatu Amsterdamskiego
W Traktacie Amsterdamskim, wprowadzanie perspektywy plci do glównego nurtu jest
postrzegane jako jedno z glównych zalozen Unii Europejskiej. W oparciu o regulacje Traktatu
Amsterdamskiego, kraje sa zobligowane do podejmowania odpowiednich kroków, majacych na
celu wprowadzenie perspek tywy plci do wszystkich programów i dzialan.
•
Przeprowadzanie analiz socjo-ekonomicznych
Kraje musza dostarczac analizy sytuacji, np. statusu równych szans, rodzajów nierównosci oraz
obecnych pomyslów inicjatyw, które stanowilyby odpowiedz na zagadnienia zawarte w analizach.
•
Plan krajowy
Minimalnym wymogiem, aby program byl skuteczny, jest zaangazowanie organizacji zajmujacych
sie zagadnieniami równych szans w Komitety Monitorujace jak równiez zrównowazone
uczestnictwo kobiet i mezczyzn w tych komitetach.
•
Implementacja
Realizacja programu musi zawierac zagadnienia uwzgledniajace spoleczno-kulturowa tozsamosc
plci (gender).
•
Ocena
Ocena powinna zostac dokonana przez grupe ekspertów. Zwykle rzady wyznaczaja odpowiednie
instytucje do przeprowadzenia tej oceny. Jednakze niezwykle istotnie jest, aby zadbac o to by ta
instytucja byla neutralna.
Uczestniczki wskazaly równiez na kwestie zapewnienia uczestnictwa organizacjom kobiecym w procesie
decyzyjnym przy programowaniu Funduszy Strukturalnych i ich priorytetów. Pytania uczestniczek dotykaly
równiez zagadnienia, jakie korzysci Fundusze Strukturalne moga przyniesc kobietom oraz jak je
wykorzystac przy wzmocnieniu roli kobiet w spoleczenstwie.
Genoveva Tisheva z Bulgarian Gender Research Foundation podkreslila, ze:
Prawdziwym problemem organizacji pozarzadowych a zwlaszcza organizacji
kobiecych jest kwestia bycia równorzednym partnerem w procesie debatowania
programów Funduszy Strukturalnych. Musimy brac udzial w tej dyskusji i miec
poczucie, ze mozemy cos zmienic.
Uczestniczki dyskutowaly zlozonosc koncepcji wprowadzenia perspektywy plci do glównego nurtu
Funduszy Strukturalnych. Podkreslaly one równiez, ze gender mainstreaming jest procesem a nie
rezultatem, który chcemy osiagnac w wyniku konkretnego projektu. Dlatego tez, rozpatrujac
wprowadzanie plci do glównego nurtu programów Funduszy Strukturalnych nalezy miec na uwadze, ze
celem jest osiagniecie i zapewnienie równosci plci. Kluczowe dla rzadów i spoleczenstwa jest
zrozumienie, ze gender mainstreaming jest strategia korzystna zarówno dla kobiet jak i mezczyzn a w
dlugoterminowej perspektywie dla calego spoleczenstwa.
Podczas warsztatów, uczestniczki zapoznaly sie z narzedziami analizowania zjawisk pod katem plci
(gender analysis). Narzedzia omawiane podczas warsztatu to “Metoda 4 R”, “M etoda PST” oraz
“Gender Impact Assessment.”
„Metoda 4 R” doskonale sprawdza sie przy projektach. Skladaja sie na nia cztery komponenty:
1. Repre zentacja (Kto?) (Representation)- Ile kobiet i mezczyzn jest zaangazowanych w projekt?
2. Zródla (Co?) (Resources) – W jaki sposób sa rozdzielane fundusze, czas, wiedza I przestrzen
pomiedzy kobiety i mezczyzn?
3. Wlasciwosci (Jakie warunki?) (Realities) – Jakie sa glówne przyczyny nierównosci plci? Jakie normy,
wartosci i stereotypy przyczyniaja sie do tych nierównosci?
4. Reakcje (Jak sobie z tym radzic?) (Reactions) – Jakie kroki powinno podjac sie na podstawie
analizy?
Metoda PST jest stosowana przy analizie instytucji i organizacji z perspektywy plci. Metoda ta koncentruje
sie na poziomie personelu (np. poziom swiadomosci gender), poziomie strukturalnym (np. obecnosc
danych segregowanych ze wzgledu na plec oraz sprawiedliwa dystrybucja zasobów) oraz na poziomie
tematycznym (np. czy perspektywa plci jest wlaczona do wszystkich tematów, publikacji i programów).
Metoda „Oceny Wplywu Spoleczno-kulturowej Tozsamosci Plci“ (Gender Impact Assessment
(GIA)) stosowana jest na poziomie tworzenia programów. GIA bada róznice pomiedzy mezczyznami i
kobietami w danych sferach/czesciach polityki/programów (np. zatrudnienie) poprzez analize
nastepujacych zagadnien: uczestnictwa, zródel, norm, wartosci oraz egzekwowania praw. Druga faza GIA
koncentruje sie na politykach i programach europejskich, które moga przyczynic sie do zlikwidowania
istniejacych nierównosci oraz promowania równosci pomiedzy mezczyznami i kobietami.
Uczestniczki mialy równiez mozliwosc zdobycia przydatnej wiedzy z zakresu procedur ewaluacyjnych
projektów - np. czy projekt moze zostac uznany za: “projekt równosciowy” (specyficzne zalozenia
wyrównania szans pomiedzy mezczyznami i kobietami); “zorientowany na równosc” (w jasny sposób
przyczynia sie do realizacji zalozen równosciowych) lub “równosciowo neutralny” (w zaden sposób nie
przyczynia sie do realizowania zalozen równosciowych). Klasyfikacja ta jest stosowana jako wskaznik do
4
monitorowania wprowadzania plci do glównego nurtu w priorytetach i miarach projektów
DYSKUSJA
Uczestniczki warsztatu dyskutowaly wiele istotnych kwestii, które powinny zostac wziete pod uwage
podczas tworzenia, rozwijania i implementacji strategii wprowadzania plci do glównego nurtu Europejskich
Funduszy Strukturalnych w krajach CEE/NIS. Podkreslano równiez, ze pomimo istnienia juz legalnych
ram wprowadzania plci do glównego nurtu w niektórych krajach regionu CEE/NIS i stosowania ich na
poziomach administracyjnych podczas tworzenia, rozwoju I implementacji programów, podejscie to jest
relatywnie nieznane i nierozumiane przez spoleczenstwo.
Uczestniczki wskazaly na dwa wyzwania, przed jakimi zwykle staja w swoich krajach:
•
•
Brak swiadomosci odnosnie problematyki plci wsród polityków, oraz
Brak kobiet w cialach decyzyjnych.
Brak wiedzy na temat kwestii plci na wszystkich poziomach rzadu jest przeszkoda w implementacji
skutecznych inicjatyw majacych na celu wprowadzanie plci do glównego nurtu. Gender Mainstreaming nie
jest obecny w instytucjach na krajowym szczeblu. Jedynie zmiana podejscia zwiazanego z równoscia plci
moze wesprzec wdrazanie plci do glównego nurtu na wszystkich poziomach.
Jak powiedzialy uczestniczki Jana Javornik ze Slowenii i Livia Bizikova ze Slowacji:
W Slowenii eksperci zajmujacy sie tematyka równosci plci znajduja sie
prawie w kazdym dziale, poniewaz latwo jest rzadowi nominowac kogos,
ale ciagle istnieje problem jak szkolic tych ludzi. Problem z ekspertyza i
ekspertami do spraw równosci plci i wprowadzania plci do glównego nurtu
jest szeroki. Sa oni obecni na Litwie, w Estonii, Slowacji i Polsce. Na
Slowacji rzad nie jest w ogóle zainteresowany kwestiami plci i podejmuje w
tej sprawie jedynie konieczne dzialania. Z reguly kwestie plci sa
ignorowane poza sytuacjami, gdy przygotowywane sa dokumenty dla Unii
4
Jeden z przykladowych procedur dokonywania oceny projektów i programów jest kwestionariusz, (kt óry zostal zastosowany w miescie
Berlin). Zawiera on nastepujace pytania: Jaki procent stanowia kobiety w zespolach implementacyjnych? Czy projekt dziala na rzecz
likwidacji segregacji na rynku pracy? Czy projekt ma wplyw na tradycyjne rozumienie ról plci? Jak wyglada kwestia godzenia pracy z zyciem
rodzinnym? Kwestionariusz ten jest uzywany przy ocenie wszystkich projektów w Berlinie i jezeli dany projekt nie spelnia celów i wymagan
stawianych przez wladze nie ma on szans na otrzymanie funduszy od miasta.
Europejskiej. Wtedy kwestie zwiazane z plcia pojawiaja sie w bardzo
waskim zakresie.
Biorac to pod uwage, kluczowym zadaniem jest podnoszenie swiadomosci polityków odnosnie
koniecznosci wlaczania plci do glównego nurtu podczas procesu formulowania, implementacji i oceny
programów i projektów zwiazanych z Funduszami Strukturalnymi.
Z perspektywy organizacji kobiecych, kobiety nadal sa nierówno reprezentowana we wladzach I w
organach decyzyjnych zajmujacych sie Funduszami Strukturalnymi. Uczestniczki zgodzily sie, ze
konieczne jest kontynuowanie promocji kobiet na stanowiskach decyzyjnych. Kobiety te powinny miec
silne powiazania i wsparcie w organizacjach kobiecych oraz powinny byc wiarygodne dla organizacji
kobiecych i kobiet w swoich krajach. Uczestniczki dyskutowaly równiez mozliwosc stworzenia dzialów
technicznych w swoich krajach, których glównym zadaniem byloby zapewnienie treningów, szkolen,
informacji oraz danych odnosnie wprowadzania plci do glównego nurtu i Funduszy Strukturalnych
mainstreaming. W znacznym stopniu wplyneloby to na wypracowaniu równosci na wszystkich etapach
procesu.
RECOMENDACJE
Uczestniczki zgodzily sie, ze aby skutecznie wprowadzic plec do glównego nurtu Funduszy
Strukturalnych, organizacje kobiece powinny kontynuowac dzialania z zakresu:
•
•
•
Budowania wiedzy, zdolnosci i ekspertyzy organizacji kobiecych odnosnie Europejskich Funduszu
Strukturalnych oraz narzedzi i strategii wprowadzania plci do glównego nurtu w celu zwiekszenia
uczestnictwa kobiet w procesach decyzyjnych na szczeblach krajowych.
Podnoszenia swiadomosci spolecznej na temat równosci plci w odniesieniu do Funduszy
Strukturalnych or az lobbowania instytucji rzadowych na wszystkich szczeblach by przyjely one i
wdrozyly strategie wprowadzania plci do glównego nurtu Funduszy Strukturalnych.
Wymiany pomyslów, tworzenia i udoskonalania narzedzi wprowadzania perspektywy plci do
glównego nurtu oraz dzielenie sie dobrymi praktykami pomiedzy organizacjami kobiecymi a
innymi waznymi sektorami.
WARSZTAT “GENDER BUDGETING ”5
Trener: Elizabeth Villagomez
Prezentacja: Marion Boeker
Celem warsztatu poswieconemu tematyce Budzetowania pod katem spoleczno-kulturowej
tozsamosci plci (GB - Gender Budgeting) bylo zwiekszenie mozliwosci organizacji kobiecych z
regionu CEE/NIS do podejmowania inicjatyw GB na szczeblu lokalnym, krajowym i regionalnym.
Warsztat ten mial za zadanie dostarczyc uczestniczkom wiedzy o podstawowych koncepcjach i
narzedziach stosowanych w procesie budzetowania pod katem plci oraz podkreslic wage
budowania partnerstwa niezbednego do wprowadzenia GB w zycie. Podczas tego treningu
5
Termin “Gender budget" odnosi sie do róznorodnych procesów i narzedzi, które maja za zadanie ocenic wplyw budzetów rzadowych
(glównie na poziomie krajowym) na kobiety i mezczyzn poprzez rozpoznanie sposobów, w jakie relacje spo-leczno -kulturowej tozsamo sci plci
wplywaja na wzmocnienie spoleczenstwa i ekonomii. Takie rozumienie GB znalazlo najszersze zastosowanie. Jednakze, ostatnimi czasy to
cwiczenie budzetowe zaczelo uzywac spoleczno -kulturowej tozsamosci plci (gender), jako kategorii analitycznej. Spo wodowalo to, ze pojecie
„budzetu wrazliwego na spoleczno -kulturowa tozsamosc plci” jest adoptowane w coraz szerszym zakresie. Nalezy podkreslic, ze „budzet
kobiecy” (ang. women’s budget) lub “budzet wrazliwy na spoleczno kulturowa tozsamosc plci” (ang. gen der-sensitive budget) nie oznacza
konstruowania osobnego budzetu dla kobiet i mezczyzn zaczerpniete z pakietu informacyjnego „Gender Responsive Budgeting”, stworzone
przez NEWW-Polska i dostepnego na stronie: www.neww.org.pl
uczestniczki z organizacji kobiecych pracowaly nad konkretnymi strategiami GB, które moga
zostac zastosowane w regionie CEE/NIS.
PODSTAWY
Rozmaite grupy na calym swiecie podejmuja inicjatywy wprowadzenia analizy budzetów pod katem
spoleczno-kulturowej tozsamosci plci (GBI) w celu zwiekszenia przejrzystosci polityki rzadów,
wiarygodnosci, wydajnosci i równosci w wykorzystaniu publicznych pieniedzy.
Pierwsze inicjatywy GB mialy miejsce w 1980 roku w Australii, nastepnie w Kanadzie (1993) i w Afryce
Poludniowej (1995). Poludniowoafrykanska inicjatywa budzet owania pod katem plci (South African
6
Women’s Budget Initiative) jest uznawana za najbardziej aktywna i pionierska w tym zakresie. W krajach
CEE/NIS, regionalne dzialania budzetowania z uwzglednieniem spoleczno-kulturowej tozsamosci plci
dopiero niedawno zostaly zainicjowane. Juz teraz mozna wskazac kilka przykladów takich inicjatyw
chociazby w Rosji, Bulgarii czy Gruzji. Jednakze, niezwykle wazne jest, aby organizacje kobiece
kontynuowaly i rozwijaly strategie regionalne w celu zapewnienia równosci w dystrybucji i dostepie do
zasobów publicznych.
Budzet Kobiecy (Gender Budget) nie jest osobnym budzetem dla kobiet i mezczyzn. Jego celem jest
analiza rzadowych wydatków i przychodów w celu ustalenia róznego wplywu konkretnych programów na
kobiety i mezczyzn. GB jest niezwykle waznym narzedziem uzywanym do analizy zwiazków pomiedzy
budzetem rzadowym a zalozeniami programowymi (priorytetami) oraz wplywu tych programów na zycie
kobiet i mezczyzn. Budzet rzadowy jest odzwierciedleniem spolecznych wartosci i priorytetów jak równiez
wskazuje na to, kto jest istotny w danym spoleczenstwie oraz jaki rodzaj pracy jest ceniony. Np. W Afryce
Poludniowej w 1980 roku narodowy budzet odzwierciedla wartosci apartheidu, kapitalistyczne i
patriarchalne. 7
Budzet moze równiez byc instrumentem zmian i moze wspierac takie programy, których zadaniem jest np.
zwalczanie przemoc wobec kobiet lub niwelowanie istniejacych nierównosci na rynku pracy. Analiza
budzetów pod katem spoleczno-kulturowej tozsamosci plci moze równiez pokazac przewidywane koszty i
8
zyski wynikajace z wprowadzenia (lub z NIE wprowadzenia) danych programów czy projektów.
GLOWNE TEMATY
9
Dwudniowy trening GBI stworzyl dzialaczkom organizacji kobiecych i ekspertkom mozliwosc dyskusji nad
tym jak zaprojektowac, przygotowac, wdrozyc i ocenic konkretne inicjatywy Budzetu Plci. Uczestniczki
zdobyly praktyczna wiedze na temat podstawowych koncepcji procesów budzetowych, rozmaitych
narzedzi analitycznych i róznych strategii promowania GBI.
Uczestniczki szukaly odpowiedzi na nastepujace pytania:
•
•
•
•
6
Co to jest budzetowanie pod katem spoleczno-kulturowej tozsamosci plci?
Jak to sie robi?
Po co to sie robi?
Z kim powinnysmy wspólpracowac?
IMF Working Paper (WP/03/83), “Gender Responsive Budgeting,” Feridoun Sarraf, April 2003.
7
Elizabeth Villagomez, NEWW 2003 Gender Policy Conference, Warsztat Gender Budget. NEWW i NEWW-Polska chcialyby bardzo
podziekowac Elizabeth Villagomez za mozliwosc wykorzystania i adaptacji jej materialów szkoleniowych przez uczestni czki konferencji do ich
wlasnego uzytku w odniesieniu do innych materialów uzywanych na calym swiecie tj.: Simel Esim, Debbie Budlender i Ronda Sharp, BRIDGE
cutting edge pack, oraz materialów zaadaptowanych przez Almenara, S.L.
8
9
Ibid.
Ekspertami byli szkoleniowiec - Elizabeth Villagomez i praktyk GBI Marion Boeker z Niemiec.
Podczas gdy wszystkie wazne elementy skutecznych GBI byly omawiane, glówne zainteresowanie
warsztatu GB koncentrowalo sie na elementach i podstawowych warunkach stanowiacych o sukcesie
inicjatyw wprowadzania budzetów plci. W oparciu o te niezbedne elementy, uczestniczki podniosly wiele
istotnych wyzwan, przez którymi stoja organizacje kobiece i którym musza sprostac, jezeli chca, aby
budzety plci zostaly wprowadzone w regionie CEE/NIS.
Elementy skladajace sie na sukces Inicjatyw Budzetowania pod katem spoleczno-kulturowej
tozsamosci plci:
1. Poparcie (constituency)
Sukces GBI zalezy do szerokiego poparcia spolecznego. Poniewaz budzet rzadowy reprezentuje wartosci
spoleczne i ma wplyw na kazda jednostke w spoleczenstwie, niezwykle wazne jest publiczne zrozumienie,
wsparcie i uczestnictwo w inicjatywach wprowadzania budzetów plci. Podstaw owym celem wielu
organizacji kobiecych z regionu CEE/NIS jest zwiekszenie uczestnictwa kobiet w zyciu publicznym oraz
podniesienie swiadomosci w spoleczenstwie odnosnie dyskryminacji kobiet. Wiele uczestniczek wyrazilo
przekonanie, ze wlasnie budowanie poparcia, podnoszenie swiadomosci spolecznej i edukacja odnosnie
GBI jest warunkiem podstawowym odniesienia sukcesu w zakresie implementacji budzetowania pod
katem plci. Jak powiedziala Oksana Kisselyova z Ukrainy:
Musimy zbudowac nowa kulture budzetowania w naszych krajach. Pierwszym
krokiem do tego jest uwrazliwienie ludzi a zwlaszcza kobiet jako jednej z
najbardziej aktywnych grup spolecznych i przekonania ich, jak wazne jest ich
uczestnictwo w budowaniu spoleczenstwa obywatelskiego i w rozmaitych
dzialani ach spolecznych.
Poza uzyskaniem poparcia spolecznego, sukces inicjatyw budzetowania z uwzglednieniem spoleczokulturowej tozsamosci plci wymaga równiez wsparcia politycznego i wspólpracy struktur politycznych przy
tego typu inicjatywach. Zsuzsanna Laczko z Wegier wyrazila opinie wielu uczestniczek warsztatu GBI:
Przekonanie kobiet do uczestnictwa jest czesto najtrudniejsza czescia calego
procesu. Dotyczy to zwlaszcza kobiet polityków, poniewaz niejednokrotnie ich
sukces jest wynikiem odejscia od problemów i spraw kobiet. Bardzo czesto
kobiety dzialajace w polityce wyrazaja opinie, ze problemy kobiet naleza do
sfery rodziny a nie polityki.
Uczestniczki zgodzily sie równiez, ze kontynuowanie pracy z politykami majaca na celu wplyniecia na
zmiane programów narodowych i priorytetów nadal pozostaje niezwykle waznym elementem pracy
organizacji kobiecych.
2. Partnerstwo
Poza pozyskiwaniem poparcia dla idei i inicjatyw wdrazania budzetów plci równie wazne dla organizacji
kobiecych jest wypracowanie partnerstwa innymi organizacjami, grupami i instytucjami spolecznymi
dzialajacymi na rzecz zwiekszenia przejrzystosci procesu budzetowego i wspierajacymi GBI. Jak zostalo
juz wyzej wspomniane istotne jest pozyskanie partnerów ze sfery politycznej oraz wlaczenie innych
partnerów tj. ekonomisci i badacze, stowarzyszenia biznesowe, zwiazki zawodowe oraz inne organizacje
pozarzadowe zajmujace sie tematyka budzetów plci (np. organizacje ekologiczne) oraz inne grupy
nacisku.
Wazne jest, aby przy kazdej inicjatywie budzetowania pod katem plci, organizacje kobiece
wspólpracowaly z partnerami z innych grup spoleczenstwa obywatelskiego. Pozwoli to uniknac rywalizacji
pomiedzy nimi i utrzymac równowage pomiedzy prawami kobiet a innymi istotnymi problemami tj.
dyskryminacja Romów i innych mniejszosci etnicznych, kwestii zwiazanych z osobami
niepelnosprawnymi, etc. Jednym z punktów, który czesto przewijal sie podczas warsztatu, bylo wskazanie
na koniecznosc zaangazowania rozmaitych partnerów od samego poczatku. Budowanie szeroko
rozumianego partnerstwa jest podstawowym i pierwszym krokiem, który nalezy podjac przed
rozpoczeciem GBI.
Poza partnerstwem z innymi grupami spoleczenstwa obywatelskiego, organizacje kobiece z regionu
CEE/NIS powinny rozwazyc równiez partnerstwo z innymi ruchami spolecznymi, które równiez zajmuja sie
analiza budzetów pod katem spoleczno-kulturowej tozsamosci plci, np. ruchy ekologiczne, zawodowe itp.
Organizacje kobiece zajmujace sie GBI moga wiele nauczyc sie na podstawie doswiadczen organizacji z
wyzej wymienionych sektorów o ich sposobach wprowadzania komponentu plci do prac budzetowych.
3. Dostep
Jednym z pierwszych pytan, jakie musimy zadac przed przystapieniem do wlasciwych dzialan jest „czy
budzet, który chcemy poddac analizie jest dostepny”. Czy mozemy od rzadu uzyskac dane, które
potrzebujemy? Jezeli odpowiedz na to pytanie brzmi „nie”, wtedy powinnysmy rozpoczac od lobbowania
rzadu w kwestii wiekszej przejrzystosci i dostepnosci budzetu.
Wiele uczestniczek GBI podkreslalo, ze budzety z reguly nie sa ogólnodostepne, dlatego tez, ich praca
czesto skupia sie na zadaniu od rzadu wiekszego dostepu do informacji tj. budzet i dane segregowane ze
wzgledu na plec.
4. Czas polityczny (Political Timing)
Poza posiadaniem partnerów politycznych przy projektach GB, organizacje kobiece musza równiez byc
swiadome kontekstu politycznego i rozpoczac inicjatywe wdrazania budzetu plci w politycznie
strategicznym momencie. Np. GBI nie powinna byc rozpoczynana tuz przed wyborami, poniewaz gdy rzad
zostanie juz wybrany, jego priorytety prawdopodobnie ulegna zmianie a wraz z nimi zaangazowanie rzadu
(lub jego brak) w kwestie GBI. Partnerzy polityczni sa niezwykle wazni przy wdrazaniu idei budzetu plci,
jednakze rozpoczynanie projektu w czasie wyborów moze byc równoznaczne ze strata czasu, energii i
zasobów, które moglyby zostac bardziej efektywnie wykorzystane w innym politycznie momencie.
Dodatkowo, jezeli kraje, w których wdraza sie budzety plci sa politycznie niestabilne, istnieja niewielkie
szanse, ze projekty GB zakoncza sie sukcesem. W takim przypadku lepiej jest zaczac od wyzej
wspomnianych przygotowan – budowania wiedzy wsród obywateli na temat procesów budzetowych,
pozyskaniu wsparcia politycznego i wzmacniania mozliwosci organizacji kobiecych do podjecia analizy
GB. Organizacje kobiece powinny równiez skupic sie na budowaniu niezbednego partnerstwa.
PUNKTY DO DYSKUSJI
Podczas trwania warsztatu uczestniczki wskazaly konkretne kroki, jakie powinny zostac podjete przez
organizacje kobiece z regionu CEE/NIS w celu stworzenia odpowiednich warunków do wdrazania
inicjatyw budzetowania uwzgledniajacego spoleczno-kulturowa tozsamosc plci.
Jak zostalo powyzej wspomniane, jedna z podstawowych kwestii podnoszonych podczas dyskusji bylo
przekonanie kobiet do idei budzetowania pod katem plci i do wziecia udzialu w tym procesie. Uczestniczki
zgodzily sie, ze organizacje kobiece powinny kontynuowac prace nad rozwijaniem spoleczenstwa
obywatelskiego w swoich krajach i nad zwiekszaniem uczestnictwa w pracach na rzecz
równouprawnienia.
Padaly równiez pytania odnoscie skutecznych sposobów przekonania ludzi w takich instytucjach jak m.in.
Ministerstwo Finansów, ze mechanizm budzetowania pod katem plci moze byc bardzo przydatny i
efektywny w ich pracy. Przez ostatnie 12 lat wiele inicjatyw i projektów organizacji kobiecych w regionie
CEE/NIS mialo ramy “mamy prawo”, np. kobiety maja „prawo” do pracy. Niestety odpowiedzia wiekszosci
rzadów bylo przeciwstawianie „prawa kobiet do pracy”, ciagle spadajacemu przyrostowi naturalnemu w
regionie CEE/NIS w zwiazku, z którym kobiety „powinny” wrócic do domu i rodzic dzieci. Uczestniczki
zgodzily sie, ze pronatalistyczna polityka stosowana w krajach regionu CEE/NIS stanowi pewne
niebezpieczenstwo dla kobiet. Powrót kobiet do domów moze oznaczac utrate pozycji, która udalo sie
kobietom wywalczyc przez ostatnie dziesiec lat. Dyskutowano równiez ekonomiczne argumenty, które
przekonalyby rzady do zmiany polityki, która stara sie usunac kobiety z zycia publicznego i aktywnosci
ekonomicznych.
Uczestniczki dyskutowaly równiez potrzebe przeformulowania argumentów dotyczacych “praw kobiet” i
umieszczenia ich w ramy ekonomiczne na bazie standardów miedzynarodowych praw czlowieka.
Oznacza to, ze zamiast stwierdzania faktu, ze kobiety maja “prawo” do pracy, powinno sie podkreslac, ze
zwiekszenie uczestnictwa kobiet na rynku pracy bedzie bardzo korzystne dla ekonomii, poniewaz wplynie
to na powstanie zapotrzebowania na inne uslugi (opieka nad dziecmi, opieka zdrowotna etc.), co z kolei
bedzie oznaczalo prace dla innych osób. Udzial kobiet w rynku pracy bedzie równiez generowal
przychody z podatków dla panstwa.
Podczas warsztatu niejednokrotnie podkreslano, ze wiele rzadów z regionu CEE/NIS nie stosuje
przejrzystego procesu budzetowego i czesto sa skorumpowani. Jak zauwazyla Oksana Kisselyova,
W okresie sowieckim istnial “kapital panstwa”, co w praktyce oznaczalo
to, ze wszyscy pracowali na swój kraj. Teraz mamy system
biurokratyczny, w którym wiekszosc przychodów panstwa jest
wydawanych na utrzymanie biurokracji. Jednakze, jezeli rzad zaczalby
zmniejszac zatrudnienie przy obecnym stanie ekonomii, istniejacy
rynek pracy nie bylby w stanie przyjac tych osób – system by upadl.
Komentarz ten stanowi odz wierciedlenie frustracji wielu uczestniczek warsztatu zwiazanej z faktem, ze
niewydolnosc ich rzadów stanowi jednoczesnie glówna przeszkode we wprowadzeniu budzetowania z
uwzglednieniem spoleczno-kulturowej tozsamosci plci.
REKOMENDACJE
Budzetowanie z uwzglednieniem spoleczno -kulturowej tozsamosci plci jest stosunkowo nowym
narzedziem w regionie CEE/NIS, ale na tyle sprawdzonym i skutecznym, ze uczestniczki konferencji
bardzo chcialyby je zastosowac w swoich krajach. Aby udalo sie z sukcesem przeprowadzic regionalne
inicjatywy GB, niezwykle wazne jest, aby podjac nastepujace dzialania:
•
•
•
•
•
Kontynuowac prace nad zbieraniem informacji i danych niezbednych do przeprowadzenia analizy
budzetów pod katem spoleczno-kulturowej tozsamosci plci.
Zwiekszac wiedz e i ekspertyze organizacji kobiecych z zakresu GBI oraz mozliwosci organizacji
kobiecych implementacji GBI.
Rozwijac strategie podnoszenia wiedzy i swiadomosci wsród polityków, spoleczenstwa
obywatelskiego i obywateli w celu uzyskania jak najwiekszego wsparcia dla GBI na wszystkich
poziomach.
Kontynuowac budowanie partnerstwa pomiedzy organizacjami kobiecymi a innymi organizacjami
zajmujacymi sie tematyka GB w celu bardziej efektywnego dzielenia sie informacjami,
doswiadczeniami i zasobami.
Skuteczna implementacja GBI w regionie CEE/NIS.
WARSZTAT Z ZAGRANICZNYCH INWESTYCJI BEZPOSREDNICH
Trener: Rebecca Sewall, Czlonek Rady NEWW
Prezentacja: Tomasz Terlecki, Dyrektor CEE Bankwatch Network
Celem warsztatu poswieconemu tematyce Zagranicznych Inwestycji Bezposrednich (Foreign
Direct Investments – FDI) bylo zwrócenie uwagi na aspekty plci w FDI oraz zidentyfikowanie
sposobów na zwiekszenie roli i wplywu kobiet na przyciagniecie FDI do swoich krajów.
Zasadniczym zadaniem tego warsztatu bylo rozwiniecie nowego „proaktywnego” podejscia, dzieki
któremu kobiety beda mogly zarówno wplywac jak i czerpac korzysci z Zagranicznych Inwestycji
Bezposrednich. Przyjrzenie sie FDI z perspektywy spoleczno-kulturowej tozsamosci plci
zapoczatkowalo dyskusj e dotyczaca pozytywnych i negatywnych aspektów FDI w regionie
CEE/NIS. Zastanawiano sie równiez nad tym, co wplywa na to, ze dana inwestycja jest „przyjazna
kobietom”. Pracowano równiez nad rozwinieciem strategii przyciag ania danego typu inwestycji
poprzez okreslenie glównych sfer dzialania dla organizacji kobiecych.
PODSTAWY
FDI wpisuje sie w polityke wspólczesnego neoliberalizmu i stanowi jeden z elementów strategii
zwiekszania narodowego wzrostu gospodarczego i integracji krajowej gospodarki z globalna ekonomia.
Zagraniczne Inwestycje Bezposrednie stanowia mechanizm promocji wkladu kapitalowego i technologii,
10
tworzenia nowych miejsc pracy i poprawy standardów pracy.
Z perspektywy makroekonomicznej,
poziom zagranicznych inwestycji w kraju moze byc postrzegany jako wazny wskaznik zdrowej ekonomii.
Przyplyw Zagranicznych Inwestycji Bezposrednich do kraju zalezy od specyficznych warunków
ekonomicznych i politycznych, które nie tylko zapewniaja niezbedne warunki do inwestowania, ale równiez
przynosza pewne korzysci (np. niskie taryfy celne, ciecia podatkowe, dofinansowania) zagranicznym
firmom inwestujacym w danym kraju. Poprzez krajowe agencje inwestycji zagranicznych, rzady
zinstytucjonalizowaly zasady i procedury odpowiadajace ich priorytetom inwestycyjnych.
Ostatnie badania wplywu FDI na przejsciowe ekonomie (transition economies) ukazuja pewne
interesujace trendy. Np., w gospodarkach o wysokim poziomie FDI, standardy pracy i ekologii sa
11
generalnie nizsze, nierównosci placowe zwykle rosna przy istnieniu wiekszej rywalizacji na rynku pracy.
10
11
Rebecca Sewall, NEWW 2003 Gender Policy Conference, Warsztat o Zagranicznych Inwestycjach Bezposrednich.
WIDE Information Sheet, Foreign Direct Investment and its Impact on Gender Relations, 2002.
Jednakze w tych analizach czesto brakuje niezwykle waznego aspektu plci, który ukazuje negatywny
czesto wplyw FDI na zycie kobiet. Rachel Kurian z Instytutu Studiów Spolecznych w Hadze podkresla, ze:
W celu lepszego zrozumienia, w jaki sposób kobiety moga wplywac na FDI i
wykorzystac je przy podejmowaniu decyzji odnosnie programów ekonomicznych
i spolecznych, niezbedne jest krytyczne przyjrzenie sie szerszemu kontekstowi,
12
w którym FDI jest promowany. Co wplywa na dystrybucje wladzy i zasobów.
FDI jest czescia naszej rzeczywistosci i bedzie znaczaca sila swiatowej ekonomii dopóki miedzynarodowe
oraz regionalne instytucje tj. Organizacja Narodów Zjednoczonych, Bank Swiatowy, Unia Europejska i
Stany Zjednoczone beda wspieraly polityke promujaca strategie inwestycyjne. Dlatego tez, niezwykle
wazne jest, aby kobiety zrozumialy mechanizmy i procesy FDI oraz wypracowaly metody uczestniczenia
w tym procesie.
Biorac pod uwage obecna sytuacje kobiet w gospodarkach CEE/NIS, wazne jest, aby odwolac sie do
dynamiki spoleczno-kulturowej tozsamosci plci w odniesieniu do zagranicznych inwestycji bezposrednich.
Pozwoli to kobietom i organizacjom kobiecym uczestniczyc w procesie przyciagania inwestycji, które
zapewnia srodki i zatrudnienie w równym stopniu kobietom i mezczyznom.
GLÓWNE TEMATY
Warsztat poswiecony bezposrednim inwestycjom zagranicznym stanowil dla uczestniczek swoiste forum
do dyskusji na temat lokalnego wymiaru gospodarki w ich krajach w odniesieniu do pozycji kobiet na rynku
pracy. Po krótkim rysie historycznym FDI oraz ukazaniu gdzie FDI sytuuje sie w kontekscie globalizacji,
uczestniczki z Polski, Rumunii, Ukrainy, Rosji, Kazachstanu, Bulgarii i Niemiec omawialy biezace trendy
obserwowane w sferze Zagranicznych Inwestycji Bezposrednich w krajach regionu CEE/NIS.
Glówne tematy poruszane podczas warsztatu:
•
•
•
Negatywne oraz nie do konca zbadane konsekwencje i wplyw FDI na zycie kobiet .
Sfery FDI wymagajace przeprowadzenia bardziej szczególowej analizy.
FDI „przyjazne kobietom” i zapewniajace jednakowo korzystne zatrudnienie i sprawiedliwy podzial
zasobów dla kobiet i mezczyzn.
Jak juz zostalo wspomniane wyzej, z perspektywy neoliberalnej ekonomii, FDI jest postrzegane jako
mechanizm wzrostu gospodarczego i rozwoju. Jednakze, doswiadczenia uczestniczek zwiazane z
Zagranicznymi Inwestycjami Bezposrednimi wskazuja na cos zupelnie przeciwnego. Carmen Hojbota z
Rumunii wyjasnia,
Jest wiele negatywnych aspektów FDI. Inwestorów postrzega sie jak
zbawców, ale nie mozna zapominac o wystepowaniu problemów z
respektowaniem prawa pracy, z którymi zmagaja sie m.in. zwiazki
zawodowe.
Halyna Fedkovich z Ukrainy wskazala,
Przygladajac sie blizej firmom zagranicznym, widzimy, ze bardzo czesto nie
przestrzegaja one ukrainskiego prawa pracy. Ich odpowiedzia na te zarzuty
jest „nas to nie dotyczy”.
12
Rachel Kurian, Institut Studiów Spolecznych w Hadze, Zagraniczne Inwestycje Bezposrednie a Kobiety: Niektóre kwestie I obawy, 2002.
Eleonora Ignatovich z Rosji wyjasnila,
Specyfika i jednoczesnie problemem zwiazanym z inwestycjami
bezposrednimi z Rosji jest to, ze nie jest mozliwe, aby pieniadze w tak
rozleglym kraju jak Rosja byly sprawiedliwie „rozdzielone”. Firmy sa
zainteresowane jedynie wybranymi regionami”.
Uczestniczki podzielaly opinie, ze wiele negatywnych aspektów FDI jest czesto ignorowanych w ich
krajach. Rzady staraja sie za wszelka cene przyciagnac inwestycje w celu podniesienia swojej
“atrakcyjnosci” w oczach potencjalnych inwestorów. Formalne procedury i regulacje sa czesto
rozluzniane, aby ulatwic inwestowanie w danym kraju. Wynikiem tego jest czeste naruszenie standardów
pracy, zmniejszenie plac, zanizenie standardów praw czlowieka i norm ekologicznych oraz wystepujace
wyzyskiwanie sily roboczej.
Uczestniczki wymienily nastepujace negatywne efekty FDI:
•
•
•
•
•
Wzrost dostepnosci tanszej sily roboczej przy jednoczesnym obnizeniu plac i standardów pracy.
Zmniejszenie kontroli panstwa i wzrost korupcji w zwiazku z liberalizacja prawa zwiazanego z
monitorowaniem dzialan firm zagranicznych.
Wzrost nierównosci pomiedzy róznymi sektorami ekonomii i regionami w obrebie danego kraju. W
zwiazku z wystepowaniem specyficznych struktur i specjalnych stref ekonomicznych, dane
obszary charakteryzuja sie wysokim stopniem inwestycji, podczas gdy w innych jest on bardzo
niski lub prawie zerowy.
Wzrost wspólzawodnictwa pomiedzy krajami w regionie CEE/NIS gdzie jeden z krajów moze np.
twierdzic, ze dysponuje lepiej wyedukowana sila robocza w celu zwiekszenia swojej atrakcyjnosci
w oczach inwestorów.
Wzrost przeplywu kapitalu w zwiazku z brakiem motywacji do ponownego inwestowania zysków
lokalnie.
Podczas dyskusji stalo sie jasne dla wszystkich uczestniczek, ze nie istnieje analiza wplywu inwestycji
zagranicznych w krajach regionu CEE/NIS zrobiona pod katem plci. Kobiety nie maja dostepu do
procesów decyzyjnych, które determinuja priorytety inwestycyjne a zwlaszcza decyzji dotyczacych typów
inwestycji niejako „wpuszczanych” do ich krajów.
Stanimira Hadjimitova z Bulgarii powiedziala,
Kiedy slyszy sie termin „inwestycje zagraniczne” pierwsze skojarzenie, które
automatycznie sie pojawia to neoliberalizm i korporacje wielonarodowe. W
Bulgarii jest to scisle powiazane z prywatyzacja i korupcja. Nie znam zadnej
kobiety, która odniosla sukces w tej sferze.
Dyskusja dotyczaca priorytetów inwestycyjnych widzianych z perspektywy plci skoncentrowala sie glównie
na sektorach przynoszacych najwieksze zyski z inwestycji zagranicznych tj. energia, transport, ropa i gaz.
Obserwujac przeplyw inwestycji z punktu widzenia spoleczno -kulturowej tozsamosci plci widoczne jest, ze
wyznaczone priorytety skupiaja sie na obszarach charakteryzujacych sie wysokim bezrobociem wsród
mezczyzn. Dodatkowo, obecne strategie inwestycyjne zdaja sie faworyzowac jedynie duze inwestycje, co
z kolei odrzuca znaczny odsetek kobiet zatrudnionych w malych i srednich przedsiebiorstwach lub w
nieformalnej ekonomii.
Analizy i dyskusje dotyczace priorytetów inwestycyjnych doprowadzily do rozmowy na temat inwestycji
“przyjaznych kobietom”. W wyniku przeprowadzenia oceny negatywnych wplywów FDI pod katem plci,
trening stworzyl równiez przestrzen do zastanowienia sie nad nowymi mozliwosciami wykorzystania
obecnych priorytetów inwestycyjnych, tak aby przyniosly one jak najwieksze korzysci kobietom. Druga
kwestia byly sposoby, w jakie kobiety moga wplynac na zmiane priorytetów na takie, który pozwolilyby im
czerpac korzysci na równi z mezczyznami.
Uczestniczki przygladaly sie koncepcji inwestycji “przyjaznych kobietom” na dwóch poziomach. Po
pierwsze, uczestniczki zaproponowaly, ze kwestia kluczowa jest zdolnosc zaadresowania kwestii
bezrobocia wsród kobiet i rozpoznania skali problemu. Wymaga to skierowania inwestycji do sektorów
(np. ekonomia opiekuncza czy przemysl lekki), w których kobiety stanowia wiekszosc sily roboczej.
Drugim aspektem inwestycji “przyjaznych kobietom” jest wplywanie na decyzje inwestycyjne majace na
celu przyciagnac przedsiebiorstwa promujace kobiety i stosujace postepowe programy promujace
równosc szans.
Uczestniczki zgodzily sie, ze glównym zadaniem inwestycji “przyjaznych kobietom” jest promowanie
takich, które przynosza korzysci w jednakowym stopniu kobietom i mezczyznom. Firmy inwestujace w
krajach regionu CEE/NIS powinny prowadzic polityke przyjazna rodzinie, (np. urlop macierzynski),
powinny stosowac wysokie standardy pracy, przestrzegac kody postepowania (codes of conducts),
efektywnie wykorzystywac lokalne zasoby i ponownie inwestowac w spolecznosci lokalne w celu poprawy
ich standardów zycia.
PUNKTY DYSKUSJI
Podczas calego warsztatu FDI centralnym pytaniem bylo, w jaki sposób kobiety moga wplywac na
procesy decyzyjne i priorytety przewodnie FDI. Kwestie te wywolaly wiele pytan:
•
•
•
Kim sa odpowiedzialne strony zaangazowane w przyciaganie FDI?
Jakie strategiczne inicjatywy moga podjac organizacje kobiece z regionu CEE/NIS w celu
przyciagniecia inwestycji „przyjaznym kobietom”?
Jakie sa ograniczenia w podejmowaniu tego typu inicjatyw?
W celu wypracowania strategii wplywania na zmiane priorytetów inwestycyjnych, uczestniczki skupily sie
na zidentyfikowaniu glównych aktorów zaangazowanych w podejmowanie kluczowych decyzji odnosnie
FDI. Niektóre uczestniczki wskazaly na mozliwosc zastosowania nacisku na poziomie miedzynarodowym
poprzez zaangazowanie Swiatowej Organizacji Handlu lub na poziomie regionalnym poprzez odwolanie
sie do roli Europejskiego Banku Inwestycyjnego lub Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju.
Jako czesc jednego z cwiczen praktycznych, uczestniczki mialy do wykonania cwiczenie polegajace na
„mapowaniu”. Na przykladzie Polski, mialy zaznaczyc istniejaca maszynerie krajowa na poziomie której
podejmowane sa decyzje dotyczace inwestycji. Celem tego cwiczenia bylo zidentyfikowanie konkretnych
sfer interwencji w procesie inwestycyjnym, dostepnych dla organizacji kobiecych. Uczestniczki szukaly
sposobów uczestniczenia w procesach decyzyjnych dotyczacych inwestycji poprzez skoncentrowanie sie
na instytucjach rzadowych tworzacych programy FDI oraz na instytucjach przyciagajacych i regulujacych
FDI (np. Polska Agencja Inwestycji Zagranicznych, Polska Izba Handlowa, Ambasada Polska w Stanach
13
Zjednoczonych).
Poza zidentyfikowaniem instytucji rzadowych, poruszona zostala równiez kwestia polityki firm badawczych
i programów zwiazanych z kobietami. Czy potencjalni inwestorzy prowadza polityke równych szans,
walcza z molestowaniem seksualnym i daja mozliwosci urlopów macierzynskich? Jezeli tak sie nie dzieje
13
Rebecca Sewall, NEWW 2003 Gender Policy Conference, Bezposrednie Inwestycje Zagraniczne.
to, co moga zrobic
przedsiebiorstwach?
organizacje
kobiece,
aby
przestrzegano
standardy
pracy
w
tego
typu
Na poziomie promocji, uczestniczki szukaly mozliwosci stworzenia nowych priorytetów inwestycyjnych
oraz nowych sposobów przyciagania inwestycji „przyjaznych kobietom”. Jedna z podstawowych strategii
w tym zakresie jest przeniesienie dystrybucji zasobów inwestycyjnych w taki sposób, aby przynosily
jednakowe korzysci kobietom i mezczyznom oraz promowania programów inwestycji „przyjaznych dla
kobiet”. Sugerowano, ze akcje promocyjne nie powinny dotyczyc tradycyjne sektora zatrudniajace kobiety,
lecz powinny promowac róznorodnosc zatrudnienia kobiet na rynku pracy.
Tematyka FDI jest stosunkowo nowa dla organizacji kobiecych z regionu CEE/NIS. Biorac pod uwage
zlozonosc zjawiska oraz istniejace spoleczne i kulturowe bariery przy wprowadzaniu programów
uwzgledniajacych perspektywe plci, uczestniczki dyskutowaly problemy, które trzeba rozwiazac, aby
mozliwe bylo przejscie do konkretnych dzialan w sferze FDI.
Pierwsza sprawa poruszana przez uczestniczki byl brak informacji i potrzeba zgromadzenia danych
dotyczacych m.in. szeroko rozumianej pozycji kobiet na rynku pracy oraz wplywu FDI na kobiety (np.
14
skutki istnienia specjalnych stref oraz alokacji zasobów ). Zasygnalizowana zostala równiez potrzeba
zdobycia wiekszej wiedzy z zakresu procesów inwestycyjnych w ich krajach (m.in. procesy pozyskiwania i
zwiazki pomiedzy firmami, panstwem oraz innymi instytucjami tj. izba handlowa).
Drugim ograniczeni em przywolanym podczas warsztatów byl brak woli politycznej na poziomie rzadowym
do umozliwienia organizacjom pozarzadowym brania udzialu w procesach decyzyjnych. Uczestniczki
wskazaly na duza potrzebe rozwijania strategicznego partnerstwa pomiedzy organizacjami kobiecymi i
innymi instytucjami, w celu wymiany informacji, pomyslów i doswiadczen.
REKOMENDACJE
Na podstawie wyzej wspomnianych dyskusji, uczestniczki konferencji wypracowaly rekomendacje
dotyczace zagadnienia zwiekszenia wplywu na procesy decyzyjne i zmiane priorytetów w dzialaniach FDI.
Jezeli chodzi o zaangazowanie sie organizacji kobiecych w FDI wazne jest:
•
•
•
•
Kontynuacja promocji wiedzy i zwiekszanie ekspertyzy z zakresu FDI
Wspólpraca organizacji kobiecych z calego regionu CEE/NIS (jak równiez z innymi instytucjami i
organizacjami zajmujacymi sie problematyka FDI) w celu zwiekszenia uczestnictwa kobiet w
procesach FDI.
Podnoszenie swiadomosci z zakresy dynamiki FDI widzianej z perspektywy plci oraz
intensyfikacja strategii wplywania instytucji publicznych i prywatnych promujacych FDI w krajach
regionu CEE/NIS .
Tworzenie strategicznej wspólpracy i partnerstwa w CEE/NIS, Europie Zachodniej i Stanach
Zjednoczonych w celu wymiany pomyslów, wiedzy i strategii dzialania w zakresie promowania
inwestycji „przyjaznym kobietom”.
SPECYFICZNE WYNIKI I STRATEGIE
W oparciu o intensywny trzydniowy trening i dyskusje podczas sesji plenarnej, uczestniczki konferencji
wypracowaly konkretne strategie i plany dzialania dla organizacji kobiecych z regionu CEE/NIS, których
zadaniem jest promowanie uczestnictwa kobiet w trzech dyskutowanych podczas konferencji kwestiach.
14
NEWW chcialoby tutaj wskazac ogromny wklad Ewa Ruminskiej -Zimny z UNECE nad udzialem kobiet z regionu CEE/NIS w rynku pracy.
Wiecej informacji mozna uzyskac na stronie: http://www.unece.org
Strategie przedstawione ponizej maja wzmocnic organizacje kobiece w regionie CEE/NIS przez
budowanie wiedzy i ekspertyzy w zakresie Europejskich Funduszy Strukturalnych, Budzet Plci i
Zagraniczne Inwestycje Bezposrednie oraz pozwola zwiekszyc efektywnosc dzielenia sie informacjami,
pomyslami i doswiadczeniami pomiedzy organizacjami kobiecymi w regionie CEE/NIS.
Europejskie Fundusze Strukturalne
Uczestnicczki osiagnely porozumienie odnosnie strategii wprowadzania perspektywy plci do glównego
nurtu Europejskich Funduszy Strukturalnych, która powinna skupiac sie na szkoleniach i zwiekszaniu
ekspertyzy w regionie CEE/NIS z zakresu Funduszy Strukturalnych. Wychodzac z powyzszego zalozenia,
organizacje kobiec e planuja wypracowac program „szzkolenia trenerów-ekspertów” z zakresu
wprowadzania perspektywy plci do glównego nurtu Funduszy Strukturalnych (zarówno na poziomie
lokalnych jak i regionalnym). W tym celu przewiduje sie nastepujace dzialania:
•
•
•
•
Stworzenie bazy danych trenerów zajmujacych sie wprowadzaniem perspektywy plci do glównego
nurtu Funduszy Strukturalnych i umieszczenie jej na stronie internetowa o lokalnym i regionalnym
zasiegu.
Zmobilizowa nie grup ekspertów w celu przeprowadzenia analizy narodowych planów Funduszy
Strukturalnych pod katem spoleczno-kulturowej tozsamosci plci.
Wypracowanie i rozwiniecie nowych narzedzi analitycznych, promowanie juz istniejacych narzedzi
oraz tworzenie regionalnych pakietów informacyjnych z zakresu wprowadzania perspektywy plci
do glównego nurtu Europejskich Funduszy Strukturalnych.
Zorganizowanie regionalnej konferencji dotyczacej „dobrych praktyk” z zakresu wprowadzania
perspektywy plci do glównego nurtu Europejskich Funduszy Strukturalnych.
Budzet uwzgledniajacy spoleczno kulturowa tozsamosc plci
W celu zwiekszenia wiedzy i ekspertyzy z zakresu budzetowania pod katem plci, uczestniczki konferencji
stworzyly siec wspólpracy w zakresie GB w regionie CEE/NIS. Zadaniem tej sieci jest pelnienie funkcji
parasola ochronnego dla róznych projektów GBI. Nazwa “Budget Initiatives and Gender” w skrócie
“BIG” zostala zaproponowana przez Raise Sinielnikowa z Bialorusi. Siec ta ma m.in. pelnic funkcje
centrum komunikacyjnego dla organizacji kobiecych z regionu CEE/NIS, które pracuja nad stworzeniem
inicjatyw z zakresu budzetów plci. Komunikacja odbywa sie poprzez niedawno stworzona grupe
dyskusyjna - Mailowa Grupa Robocza pracujaca nad Budzetami Plci powstala w maju 2003 roku i
jest moderowana przez NEWW-Polska. Ma ona za zadanie zapewnic uczestniczkom konferencji i
wszystkim zainteresowanym osobom, przestrzen do dzielenia sie strategiami, dobrymi praktykami i
napotykanymi trudnosciami. Lista ta stanowi swoiste forum dla dzialaczek organizacji kobiecych, na
którym moga poprosic o pomoc, porade, wsparcie, szukac ekspertyzy oraz ogólnie znalezc materialy
potrzebne przy pisaniu projektów i prowadzeniu inicjatyw GB w ich krajach czy regionie.
Uczestniczki zgodzily sie, ze wspólnymi elementami projektów GB powinny byc:
•
•
•
•
•
•
•
Nacisk na zbieranie i rozpowszechnianie badan.
Stworzenie materialów w jezykach narodowych I uwzgledniajacych lokalna specyfike.
Materialy zostana szeroko rozpowszechnione za pomoca e-maila oraz strony NEWW-Polska
(www.neww.org.pl).
Wszystkie projekty beda mogly liczyc na róznego rodzaju wsparcie.
Projekty beda równiez zawieraly komponent edukacji obywatelskiej, edukacji z zakresu GBI
skierowanej do wszystkich obywateli dany ch krajów wlaczajac w to przedstawicieli rzadów,
organizacji pozarzadowych oraz opinie publiczna.
Czlonkowie Regionalnej Sieci GBI beda regularnie komunikowac sie, ze soba oraz beda uzywaly
siec jako baze zródlowa.
Budzety projektów beda uwzglednialy doroc zne spotkania Sieci GBI.
•
•
Zródla projektu i jego wyniki wzbogaca baze danych/ekspertach o rózne lekcje i doswiadczenia z
regionu CEE/NIS.
Projekty Indywidualne beda budowaly koalicje z innymi organizacjami pozarzadowymi, ruchami
spolecznymi i organizacjami.
Bezposrednie Inwestycje Zagraniczne (FDI)
Uczestniczki warsztatu FDI wypracowaly liste specyficznych dzialan majacych na celu zwiekszenie wiedzy
i ekspertyzy z zakresu FDI. Uczestniczki zgodzily sie, ze zbieranie informacji oraz ich rozpowszechnianie
sa podstawowymi dzialaniami niezbednymi do wypracowania wplywu na FDI w krajach regionu CEE/NIS.
W celu usprawnienia wymiany informacji, NEWW bedzie staralo sie pozyskac fundusze na stworzenie
listy mailowej oraz specjalnej sekcji na stronie poswieconej tematyce FDI. Sekcja ta zawieralaby:
•
•
•
•
•
Badania prowadzone przez organizacje kobiece i inne instytucje (np. UN/ECE, MOP), które
obecnie pracuja nad kwestia pozycji kobiet na rynku pracy w krajach regionu CEE/NIS.
Informacje na temat maszynerii FDI w krajach regionu CEE/NIS (np. krajowe agencje
inwestycyjne, lokalne centra inwestycyjne, izba handlowa) oraz informacji na temat procesów
inwestycyjnych, obecni i potencjalni inwestorzy.
Przewodnik po badaniach nad polityka firm w odniesieniu do kobiet – stworzenie zestawu firm
„przyjaznych” i „nieprzyjaznych” kobietom.
Adresy internetowe i krótkie notki o organizacjach pozarzadowych zajmujacych sie zagadnieniami
ekonomicznymi (np. CEE BankWatch, Clean Clothes Campaign, WEIGO, Working Mother).
Adresy internetowe i krótkie notki o organizacjach kobiecych w Stanach Zjednoczonych i Europie
Zachodniej umozliwiajace kontakt, budowanie partnerstwa i dostep do firm zagranicznych.
Aby kontynuowac podnoszenie swiadomosci spolecznej z zakresu FDI, uczestniczki zasugerowaly, ze
organizacje kobiece powinny równiez:
•
•
•
Stworzenie systemu treningów dla kluczowych dla FDI instytucji rzadowych z zakresu analizy FDi
pod katem plci (np. narodowe agencje inwestycyjne).
Stworzenie systemu treningów dla kobiet-polityków, które moga odegrac role w ksztaltowaniu
polityki FDI w krajach regionu CEE/NIS.
Prowadzenie kampanii medialnych na forach publicznych pod katem handlu, promocji inwestycji i
kampanii konsumenckich pietnujacych zle praktyki.
NEWW i NEWW-Polska chcialaby podziekowac wszystkim uczestniczkom konferencji, trenerkom i
ekspertkom, które podczas trzydniowej dyskusji, budowania sieci i tworzenia strategii wniosly wiele
pomyslów jak zwiekszyc uczestnictwo kobiet i organizacji kobiecych w ekonomiczno-spolecznych
procesach decyzyjnych w krajach regionu CEE/NIS. Dziekujemy wszystkim za wsparcie i mamy nadzieje,
ze wspólnie bedziemy wspólpracowac na rzecz równosci.