Zanieczyszczenie kadmem powietrza atmosferycznego miast

Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2014, Vol. 17, No. 1, 25-33
www.environmental-medicine-journal.eu
www.medycynasrodowiskowa.pl
Zanieczyszczenie kadmem powietrza atmosferycznego miast śląskich
Cadmium contamination of atmospheric air in the Silesian cities
Aleksandra Moździerz (a, b, c, d, e), Małgorzata Juszko-Piekut (b, c, e), Jerzy Stojko (d, e)
Zakład Higieny, Bioanalizy i Badania Środowiska
Wydział Farmaceutyczny z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej w Sosnowcu
Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
Kierownik: dr hab. n. med. J. Stojko
(a) koncepcja
(b) zebranie materiału do badań
(c) badania laboratoryjne
(d) statystyka
(e) opracowanie tekstu i piśmiennictwa StrESzczENiE
Wstęp. Od wielu lat prowadzone są badania oceniające
zagrożenie środowiska i ryzyko utraty zdrowia populacji
narażonej na działanie metali ciężkich, w tym kadmu.
Celem pracy była ocena poziomu zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego kadmem w roku 2009, uwzględniając okres letni oraz zimowy – grzewczy, przeprowadzono analizę porównawczą analogicznych danych pochodzących z lat wcześniejszych. 2005–2008. Materiał
i metody. W opracowaniu wykorzystano wyjściowe dane
statystyczne pomiarów zanieczyszczeń powietrza, pochodzących z poszczególnych stanowisk pomiarowych zlokalizowanych na terenie województwa śląskiego. Pomiary
wykonano w ramach systemu sanitarnych badań atmosfery (Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna
w Katowicach). Próbki pyłu PM10 poddane były obróbce
w celu oznaczenia kadmu (Cd) metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej (ASA). Wyniki. W roku 2009 wartości
średnich rocznych stężeń kadmu w powietrzu atmosferycznym wynosiły od 0,7 ng/m3 do 5,3 ng/m3. Najwyższe
stężenie kadmu zanotowano na terenie jednostki administracyjnej Miasteczko Śląskie, a najniższe w Jaworznie.
Docelowy poziom kadmu (5 ng/m3) w powietrzu wyznaczony ze względu na ochronę zdrowia ludzi został przekroczony na terenie stacji – Miasteczko Śląskie. Na terenie
pozostałych dziesięciu stacji pomiarowych zarówno
w roku 2009 jak i przedziale czasowym 2005–2008 docelowy poziom kadmu wyznaczony normatywem nie został przekroczony. Zebrane dane wskazują na sezonową
zmienność stężenia kadmu w powietrzu atmosferycznym.
Wnioski. Poziomy zanieczyszczenia powietrza atmosfeNadesłano: 7.01.2014
Zatwierdzono do druku: 14.02.2014
rycznego kadmem na terenie badanych miast Śląska
w roku 2009 jak i w latach 2005–2008 utrzymują się
na podobnym poziomie.
Słowa kluczowe: zanieczyszczenia powietrza, kadm
(Cd), województwo śląskie
AbStrAct
Background. For many years, researchers have evaluated environmental damage caused by heavy metals, including cadmium, as well as health risks in the population exposed to them. Thus the aim of our study was to
evaluate cadmium levels in the atmospheric air in 2009,
including summer and winter heating season. A comparative analysis was performed using the corresponding
data from 2005–2008. Material and Methods. In the
study, we used the statistical output data of air pollution
obtained from particular measurement stations in the
Silesian Voivodeship. The measurements were taken in
the Provincial Sanitary and Epidemiological Station in
Katowice city as a procedure of environmental monitoring. PM10 samples were processed to determine cadmium (Cd) concentration using atomic absorption spectrometry (AAS). Results. In 2009, annual average cadmium levels in the atmospheric air were 0.7 ng/m3 – 5.3
ng/m3. The highest level was recorded in Miasteczko
Śląskie and the lowest one in Jaworzno. The target level
of cadmium (5 mg/m3) in the air for the protection of
human health was exceeded within the station – Miasteczko Śląskie. In the other ten measuring stations both
Niniejszy materiał jest udostępniony na licencji Creative Commons – Uznanie autorstwa 3.0 PL. Pełne
postanowienia tej licencji są dostępne pod: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/legalcode
26
Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2014, Vol. 17, No. 1
Aleksandra Moździerz, Małgorzata Juszko-Piekut, Jerzy Stojko: Zanieczyszczenie kadmem powietrza atmosferycznego miast śląskich
in 2009 as well as the time interval 2005–2008 target of
cadmium determined annum has not been exceeded. The
collected data indicate a seasonal variation of the cadmium concentration in ambient air. Conclusions. The
levels of air pollution by cadmium in the cities studied
Silesia in 2009 and in the years 2005–2008 have remained
at a similar level.
WStĘP
cel pracy
Narażenie na podwyższone stężenia zanieczyszczeń atmosfery powoduje pogorszenie stanu zdrowia, jest czynnikiem zwiększającym ryzyko wystąpienia wielu chorób oraz zwiększa ryzyko przedwczesnej śmierci [1–4]. Kadm jest jednym z głównych zanieczyszczeń środowiska. Z danych Agency
for Toxic Substances and Diseases Registry US wynika, iż corocznie do środowiska jest uwalniane 25–
30 tys. ton kadmu, z czego około połowa jest uwalniana do światowych zasobów wody [5]. W latach
1999–2003 na świecie wyprodukowano ok. 17–20
tys. ton/rok kadmu, przy czym ok. 400 ton/rok
w Polsce [6]. Stężenie kadmu (Cd) w pyle PM10
(particulate matter 10 – wszystkie cząstki o wielkości
10 mikrometrów lub mniejsze) na terenach przemysłowych o wysokim stopniu urbanizacji jest wysokie i zawiera się w granicach 0,2–0,6 µg/m3, natomiast w rejonach wiejskich osiąga poziom
0,001–0,003 µg/m3. Na terenach miejskich poziom
kadmu wynosi 0,002–0,05 µg/m3 [7–9].
Kadm stanowi zagrożenie dla zdrowia ludzi
i zwierząt. W powietrzu atmosferycznym występuję
w postaci tlenków (CdO) łatwo rozpuszczalnych
w wodzie, co warunkuje ich biodostępność w środowisku. Przyswajanie kadmu przez rośliny jest
związane z ryzykiem wprowadzenia tego pierwiastka do diety człowieka. Zawartość kadmu w owocach i warzywach na terenie Polski wynosi 0,002–
0,08 ppm suchej masy [7]. Od wielu lat prowadzone
są badania oceniające zagrożenie środowiska i utratę
zdrowia ludzi narażonych na działanie metali ciężkich, w tym kadmu. Kadm stanowi zagrożenie nie
tylko w skali lokalnej, ale również kontynentalnej.
Jest to związane z jego długim okresem występowania w atmosferze, warunkami technicznymi źródła
emisji, a także warunkami meteorologicznymi.
Kadm jest metalem, który ulega dużej bioakumulacji. Długoterminowe narażenie na kadm znajduje
odzwierciedlenie w zwiększonej akumulacji tego
pierwiastka w nerkach, trzustce, płucach, ośrodkowym układzie nerwowym i jądrach, jego zawartość
w kościach, włosach jest zróżnicowana i może być
wykorzystana do oceny zanieczyszczenia środowiska [10].
Keywords: air pollution, cadmium (Cd), Silesian
Voivodeship
Biorąc powyższe pod uwagę, za cel pracy przyjęto
ocenę poziomu zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego kadmem w roku 2009, uwzględniając
w analizie podział na okres letni oraz zimowy –
grzewczy. Ponadto, przeprowadzono analizę porównawczą analogicznych danych pochodzących z lat
wcześniejszych, przedziału czasowego: 2005–2008.
MAtEriAŁ i MEtODY
Niniejsze opracowanie jest kontynuacją badań
prowadzonych przez pracowników Zakładu Higieny,
Bioanalizy i Badania Środowiska Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach oraz Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w Katowicach. Badania dotyczyły stanu zanieczyszczenia atmosfery kadmem na terenie wybranych jednostek
administracyjnych województwa śląskiego.
Kryteria oceny stanu zanieczyszczenia
powietrza
Podstawę prawną, która zawiera kryteria oceny
stanu zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego
stanowią:
1. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6
czerwca 2002 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów niektórych substancji w powietrzu, alarmowych poziomów niektórych substancji w powietrzu oraz marginesów tolerancji dla dopuszczalnych poziomów niektórych substancji (Dz.U.
2002 Nr 87 poz.796) [12],
2. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5
grudnia 2002 r. w sprawie wartości odniesienia
dla niektórych substancji w powietrzu (Dz.U.
2003 Nr 1 poz.12) [13],
3. Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 23 stycznia 2008 r. w sprawie
ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy – Prawo
Ochrony Środowiska (Dz.U. 2008 nr 25 poz. 150)
[14],
4. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady
2008/50/WE z dnia 21 maja 2008 r. w sprawie
jakości powietrza i czystszego powietrza dla Europy (Dz.U. L 152z 11.6.2008) [15].
Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2014, Vol. 17, No. 1
Aleksandra Moździerz, Małgorzata Juszko-Piekut, Jerzy Stojko: Zanieczyszczenie kadmem powietrza atmosferycznego miast śląskich
Organizacja i metodyka badań
W pracy wykorzystano wyjściowe dane statystyczne pomiarów zanieczyszczeń powietrza z terenu województwa śląskiego. Pomiary wykonano
w ramach systemu sanitarnych badań atmosfery.
Pomiary stężeń pyłowych zanieczyszczeń powietrza
atmosferycznego kadmem były wykonywane na 11
stanowiskach pomiarowych w: Katowicach, Cieszynie, Jastrzębiu-Zdroju, Jaworznie, Lublińcu,
Miasteczku Śląskim, Raciborzu, Rybniku, Wodzisławiu Śląskim, Żorach i Żywcu. Stanowiska pomiarowe w ww. jednostkach administracyjnych
znajdowały się głównie na obszarach o średnim natężeniu ruchu samochodowego oraz w okresie zimy
charakteryzowały się dużą emisją zanieczyszczeń
z indywidualnych źródeł emisji – kominy domów
i mieszkań opalanych węglem. Próby pobierano
z wykorzystaniem systemu losowego. Częstotliwość
poboru wynosiła 10 pomiarów na miesiąc, co daje
120 pomiarów w ciągu roku. Do zanieczyszczeń
pyłowych stosowano aspiratory typu HVS zasysające 38–40 m3/h powietrza, wyposażone w separatory frakcji pyłu o średnicy aerodynamicznej powyżej 10 µm. Aspiratory były wzorcowane w laboratorium kalibracyjnym za pomocą przyrządów pomiarowych posiadających aktualne świadectwa
uwierzytelniania Głównego Urzędu Miar. Pył gromadzono na filtrach z włókna szklanego typu
GF/A firmy Whatman o wymiarach 203 x 254 mm.
Stężenie pyłu zawieszonego oznaczano wagowo
na podstawie różnicy w masie filtra przed i po pobraniu próby. Część filtrów poddawano procesowi
mineralizacji w stężonym kwasie azotowym (V),
w celu oznaczenia w pyle PM10 stężeń metali,
w tym prezentowanego w niniejszej pracy kadmu.
W tak otrzymanych próbkach oznaczano zawartość
kadmu metodą absorpcyjnej spektroskopii atomowej (ASA), z kuwetą grafitową, przy długość fali –
228,8 nm. Oznaczanie pierwiastków techniką absorpcyjnej spektrometrii atomowej przeprowadza
się na podstawie krzywej wzorcowej, sporządzonej
w oparciu o serie roztworów wzorcowych firmy
MERCK.
Metodyka opracowania wyników
Analizowano wartości stężeń od 1.01.2009 r.
do 31.12.2009 r. z uwzględnieniem podziału na sezony: grzewczy – zimowy (od 01.01 do 11.04
i od 11.10 do 31.12), oraz letni (od 12.04 do 10.10).
Uzyskane wartości stężeń kadmu poddane zostały
analizie statystycznej. Opracowanie statystyczne wyników pomiarów przeprowadzono w oparciu o założenie, że zanieczyszczenie atmosfery jest w poszczególnych sezonach zjawiskiem losowo zmien-
27
nym, a jego rozkład jest zbliżony do rozkładu logarytmiczno-normalnego.
W celu przeprowadzenia statystycznej analizy porównawczej dotyczącej zmian poziomów zanieczyszczenia kadmem powietrza atmosferycznego
na terenie województwa śląskiego wyniki porównano do analogicznych danych z lat 2005–2008.
Obliczono średnią arytmetyczną, odchylenie standardowe. Wykonano test t-Studenta w celu oceny
sezonowej zmienności stężeń kadmu oraz oceny
zmian stężeń tego metalu w 2009 roku w porównaniu do lat 2005–2008.
WYNiKi
W roku 2009 wartości średnich rocznych stężeń
kadmu w powietrzu atmosferycznym wynosiły
od 0,73 ng/m3 do 5,23 ng/m3, najwyższe stężenie
kadmu zanotowano na terenie jednostki administracyjnej Miasteczko Śląskie, a najniższe w Żywcu.
Docelowy poziom stężenia kadmu w powietrzu
oszacowany ze względu na ochronę zdrowia ludzi
(5 ng/m3) został przekroczony na terenie Miasteczka Śląskiego, natomiast na pozostałych stacjach pomiarowych był poniżej poziomu docelowego
(Tab. I).
Zebrane dane wskazują na sezonową zmienność
stężenia kadmu w powietrzu atmosferycznym. Obserwujemy wzrost stężenia kadmu w okresie zimowym (sezon grzewczy). W okresie zimowym
wartości stężeń kształtowały się w przedziale
od 0,95 ng/m3 (Żywiec) do 5,25 ng/m3 (Miasteczko Śląskie). W okresie letnim występują niższe stężenia kadmu mieszczące się w przedziale od 0,40
ng/m3 w Cieszynie do 5,20 ng/m3 w Miasteczku
Śląskim.
Największy wzrost stężenia kadmu w okresie
grzewczym w porównaniu do sezonu letniego zanotowano w Lublińcu i wyniósł on 1,65 ng/m3
(Tab. I).
W latach 2005–2008 średnioroczne wartości stężeń kadmu w powietrzu atmosferycznym dla badanych stacji pomiarowych kształtowały się w przedziale od 0,78 ng/m3 do 7,38 ng/m3. Najniższe stężenie roczne wystąpiło w 2006 roku w Raciborzu
i 2007 roku na terenie Jastrzębia-Zdroju – 0,80
ng/m3, natomiast najwyższe w 2008 roku w Miasteczku Śląskim (7,38 ng/m3) (Tab. I).
Wartość stężenia średniorocznego kadmu (Da410
ng/m3 – obowiązywała do czerwca 2008 roku) nie
została przekroczona na terenie żadnej z 11 badanych jednostek administracyjnych w latach 2005–
2008.
28
Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2014, Vol. 17, No. 1
Aleksandra Moździerz, Małgorzata Juszko-Piekut, Jerzy Stojko: Zanieczyszczenie kadmem powietrza atmosferycznego miast śląskich
Tabela I. Stężenia kadmu (ng/m3) w wybranych stacjach pomiarowych na terenie województwa śląskiego w latach od 2005 do
2009 i wartości odchylenia standardowego
Table I. Cadmium concentration (ng/m3) at selected measuring points in Silesia in the years between 2005 and 2009 and the
standard deviation
Stacja
pomiarowa
Katowice
Cieszyn
Jastrzębie-Zdrój
Jaworzno
Lubliniec
Okres
grzewczy
letni
rok
grzewczy
letni
rok
grzewczy
letni
rok
grzewczy
letni
rok
grzewczy
letni
rok
Miasteczko Śląskie grzewczy
letni
rok
Racibórz
Rybnik
Wodzisław Śląski
Żory
Żywiec
grzewczy
letni
rok
grzewczy
letni
rok
grzewczy
letni
rok
grzewczy
letni
rok
grzewczy
letni
rok
Wartość średnia
dla badanych stacji pomiarowych
w kolejnych latach
Średnie stężenie kadmu w ng/m3 w latach od 2005 do 2009
2005
2,80
2,20
2,50
3,00
1,20
2,10
1,90
0,80
1,35
1,30
1,10
1,20
3,00
2,10
2,55
6,00
2,60
4,30
2,85
1,50
2,18
1,95
0,80
1,38
2,85
1,00
1,93
1,95
1,30
1,63
2006
3,15
2,30
2,73
–
1,20
–
1,30
1,80
1,55
2,10
1,40
1,75
3,90
2,50
3,20
3,55
6,70
5,13
0,75
0,80
0,78
1,75
1,50
1,63
2,90
1,70
2,30
2,05
1,30
1,68
2007
2,80
1,30
2,05
1,10
0,90
1,00
0,90
0,70
0,80
1,60
0,80
1,20
2,25
1,40
1,83
1,95
1,10
1,53
1,50
1,10
1,30
1,45
0,60
1,03
2,15
1,40
1,78
1,25
0,70
0,98
2008
2,10
1,50
1,80
1,90
0,60
1,25
0,85
1,00
0,93
1,25
1,00
1,13
1,80
2,40
2,10
5,65
9,10
7,38
1,70
0,50
1,10
1,40
1,00
1,20
1,85
1,20
1,53
2,25
0,80
1,53
2009
1,95
1,40
1,68
1,15
0,40
0,78
1,10
0,60
0,85
1,60
1,10
1,35
3,55
1,90
2,73
5,25
5,20
5,23
1,60
1,00
1,30
1,90
1,00
1,45
2,00
0,80
1,40
1,95
1,00
1,48
2,30
1,00
1,65
2,20
1,10
1,65
1,40
1,30
1,35
1,40
0,60
1,00
0,95
0,50
0,73
2,07
2,24
1,35
1,90
1,73
Odchylenie
standardowe
0,40
0,56
0,39
0,30
0,51
2,38
0,47
0,26
0,30
0,32
0,24
– brak danych (no data available)
Na podstawie przeprowadzonych pomiarów można stwierdzić, że powietrze atmosferyczne na terenie
badanych jednostek administracyjnych było najmniej zanieczyszczone kadmem w 2007 roku. Śred-
nie stężenie kadmu na badanym terenie wynosiło
1,35 ng/m3 (Tab. I).
Na przestrzeni lat od 2005 do 2008 największy
wzrost stężeń kadmu zanotowano w Miasteczku
Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2014, Vol. 17, No. 1
Aleksandra Moździerz, Małgorzata Juszko-Piekut, Jerzy Stojko: Zanieczyszczenie kadmem powietrza atmosferycznego miast śląskich
Śląskim. W 2007 roku stężenie kadmu na terenie
tej jednostki administracyjnej wynosiło 1,53 ng/m3
i wzrosło do wartości 7,38 ng/m3 w roku 2008, tym
samym został przekroczony docelowy poziom kadmu w powietrzu (5 ng/m3) [14].
Zaobserwowano sezonową zmienność stężeń
kadmu w powietrzu atmosferycznym. Najwyższe
stężenie kadmu w okresie grzewczym wystąpiło również w Miasteczku Śląskim. Wartość stężenia kadmu
w 2005 roku (okres grzewczy) wyniosła 6,00 ng/m3
i spadła w dwóch kolejnych latach, aby ponownie
w 2008 roku osiągnąć poziom zbliżony do wartości
z roku 2005 (Tab. I).
W celu ustalenia tendencji zmian poziomu zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego na terenie
miast województwa śląskiego, dokonano porównania wartości stężeń kadmu w 2009 roku z wartościami stężeń w latach 2005–2008.
W 2006 roku zanotowano najwyższe średnie stężenie kadmu wynoszące 2,24 ng/m3 (wartość średnia dla uwzględnionych stacji pomiarowych).
W 2007 roku odnotowano wyraźny spadek stężenia
badanego metalu (1,35 ng/m3), a w 2008 roku nastąpił kolejny wzrost stężenia (Tab. I).
Największy spadek stężenia kadmu w 2009 roku
w porównaniu do roku 2008 odnotowano w Miasteczku Śląskim i wyniósł on 1,90 ng/m3. Natomiast
w czterech punktach pomiarowych: Jaworzno, Lubliniec, Racibórz i Rybnik odnotowano niewielki
wzrost stężenia kadmu w 2009 roku i wyniósł on
odpowiednio: 0,22 ng/m3, 0,63 ng/m3, 0,20 ng/m3,
0,25 ng/m3.
29
Ocena sezonowej zmienności stężeń kadmu w latach od 2005 do 2009 została przeprowadzona
przy założeniu, że zanieczyszczenie atmosfery jest
w poszczególnych sezonach zjawiskiem losowo
zmiennym, a jego rozkład jest zbliżony do rozkładu
logarytmiczno-normalnego.
Wyraźny wzrost stężenia kadmu następuje w sezonie grzewczym. Jednakże porównując stężenia w sezonie zimowym do stężeń w sezonie letnim wyniki
istotne statystycznie otrzymujemy dla następujących
stacji pomiarowych: Katowice, Jaworzno, Rybnik, Wodzisław Śląski, Żory i Żywiec. Poziom istotności
α40,05. Dla pozostałych 5 jednostek administracyjnych wzrost poziomu kadmu w sezonie grzewczym
jest zauważalny, ale zmiana ta nie jest istotna statystycznie. Poziom istotności α40,05 (Tab. II).
Przeprowadzone analizy statystyczne pozwalają
stwierdzić, że wszelkie zmiany (wzrost i spadek)
w 2009 roku w odniesieniu do średniej z lat 2005 –
2008 nie są istotne statystycznie przy poziomie istotności α40,05. Również niskie wartości odchylenia standardowego świadczą o niewielkim rozrzucie wyników wokół średniej. Można zatem przyjąć,
że stężenie kadmu w 2009 roku utrzymywało się
na zbliżonym poziomie do wartości średnich z lat
2005–2008. Jednakże aby ocenić trendy dotyczące
zawartości kadmu w powietrzu atmosferycznym
na terenie województwa śląskiego należałoby w kolejnym etapie badań ocenić je metodą analizy regresji prostych łamanych, która pozwoliłaby zaobserwować zmiany kierunku zdarzenia na przestrzeni
analizowanego okresu czasu.
Tabela II. Wyniki testu t-Studenta dla średnich wartości stężenia kadmu (ng/m3) w sezonie grzewczym i letnim w latach 2005–2009
Table II.The results of Student’s t test for mean values of cadmium concentration (ng/m3) during the heating season and summer
between 2005 and 2009
Stacja pomiarowa
Katowice
Cieszyn
Jastrzębie-Zdrój
Jaworzno
Lubliniec
Miasteczko Śląskie
Racibórz
Rybnik
Wodzisław Śląski
Żory
Żywiec
Okresy pomiarowe
w przedziale
lat 2005–2009
grzewczy / letni
grzewczy / letni
grzewczy / letni
grzewczy / letni
grzewczy / letni
grzewczy / letni
grzewczy / letni
grzewczy / letni
grzewczy / letni
grzewczy / letni
grzewczy / letni
Test
t-Studenta
2,63
2,16
0,80
2,73
1,92
0,28
1,86
3,78
4,19
4,15
2,50
Poziom
istotności
a40,05
+
–
–
+
–
–
–
+
+
+
+
– porównywane wartości nie różnią się w sposób statystycznie istotny (compared
values do not differ statistically significantly)
+ wyniki różnią się w sposób statystycznie istotny (results differ statistically significantly)
30
DYSKUSJA
Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2014, Vol. 17, No. 1
Aleksandra Moździerz, Małgorzata Juszko-Piekut, Jerzy Stojko: Zanieczyszczenie kadmem powietrza atmosferycznego miast śląskich
Formy fizyko-chemiczne kadmu, wielkość emisji,
a także wysokość źródeł punktowych mają wpływ
na zasięg transportu kadmu z masami powietrza.
Kadm do powietrza jest emitowany wraz z pyłami.
Frakcje pyłowe PM10 (particulate matter 10 –
wszystkie cząstki o wielkości 10 mikrometrów lub
mniejsze) i PM2,5 (particulate matter 2.5 – wszystkie
aerozole atmosferyczne o wielkości 2,5 mikrometra)
mogą być przenoszone na odległość od 500
do 800 km od źródła emisji. Ponadto kadm utrzymuje się w powietrzu atmosferycznym od 1 do 2
tygodni. Stwarza to możliwość przemieszczania zanieczyszczenia wraz z masami powietrza. Kadm
wprowadzony do środowiska nie podlega degradacji, pozostaje w ciągłym obiegu, szybko przemieszcza się w łańcuchu troficznym gleba–roślina–człowiek, łatwo ulega wchłanianiu i bioakumulacji w organizmach żywych [16–20].
Kadm jest priorytetowym zanieczyszczeniem wielu programów badawczych, których celem jest
zmniejszenie zanieczyszczenia środowiska, oraz
ograniczenie narażenia ludzi na działanie zanieczyszczeń atmosferycznych [21, 22].
Emisja antropogeniczna jest głównym źródłem
zanieczyszczenia powietrza, składają się na nią procesy produkcyjne, energetyka przemysłowa i zawodowa, a także źródła powierzchniowe, obejmujące
emisję z mieszkań, usług i sektora rolnego oraz
transportu drogowego [23, 24].
Na Śląsku emisja zanieczyszczeń pyłowych,
w tym również metali ciężkich, ze źródeł powierzchniowych, mieszkalnictwa i sektora usług wynosi
47%, a ze źródeł punktowych 40% wojewódzkiej
emisji pyłu. Województwo jest jednym z regionów
Polski o największej ilości źródeł punktowych zanieczyszczających atmosferę, na jego terenie znajduje
się 361 zakładów szczególnie uciążliwych dla czystości powietrza. Stanowi to 21% zakładów uciążliwych w skali kraju [22]. Do zakładów, które wprowadzają największe ilości zanieczyszczeń pyłowych
(ponad 50% emisji wojewódzkiej) należą: Elektrownia Rybnik S.A., Elektrownia „Jaworzno”, Elektrownia „Łaziska”, Elektrownia „Łagisza”, Elektrownia
„Halemba”, PKE S.A., Elektrociepłownia w Bielsku
Białej, Elektrociepłownia „EC Nowa” w Dąbrowie
Górniczej, Zespół Elektrociepłowni Bytom S.A., Zakład Energetyki Cieplnej Katowice S.A. Rozkład
przestrzenny emisji zanieczyszczeń w województwie
śląskim jest nierównomierny. Największa emisja zanieczyszczeń występuje w aglomeracjach – górnośląskiej i rybnicko-jastrzębskiej. W 2009 roku w porównaniu do roku 2008 nastąpiły zmiany emisji za-
nieczyszczeń. Poziom redukcji pyłu zawieszonego
wyniósł 17% [22, 23]. Pył zawieszony PM10 jest
nośnikiem kadmu. Szacuje się, że udział masowy
kadmu w pyle mieści się w zakresie od 0,001%
do 0,22 %. Największą zawartość kadmu mają pyły
pochodzące z procesów hutniczych i z energetycznego spalania paliw [24].
Z danych opublikowanych przez Krajowego Administratora Systemu Handlu Uprawnieniami
do Emisji wynika, że największy udział w emisji
metali mają procesy spalania. W przypadku emisji
kadmu w 2009 roku dominują procesy spalania
w sektorze mieszkaniowym i komunalnym. Zużycie
materiałów w trakcie eksploatacji samochodów (np.
opon samochodowych) jest jednym z pięciu znaczących źródeł emisji kadmu do atmosfery i stanowi
1% [25].
W latach 1980–1995 obserwowano stały spadek
wartości rocznych emisji kadmu na terenie ówczesnego województwa katowickiego [9]. W porównaniu do roku 1980 spadek emisji wyniósł w 1995
roku 50%, a w 2005 ponad 60% [6]. Największe
tempo zmniejszenia emisji kadmu miało miejsce
w latach 90. XX wieku. Przyczyną spadku emisji
było między innymi załamanie gospodarcze w Polsce, które dotknęło również województwo katowickie. Pomimo zauważalnej redukcji zanieczyszczeń
na terenie kraju w latach 90. województwo katowickie nadal pozostawało w ścisłej czołówce regionów o najwyższych stężeniach zanieczyszczeń kadmem [26].
Zmiany stężeń kadmu w powietrzu atmosferycznym województwa śląskiego od roku 2005 do 2009
nie są już tak duże jak w latach 90. Miasteczko Śląskie jest jednostką administracyjną o najwyższym
stężeniu kadmu na terenie województwa, wynosiło
ono w roku 2009 5,23 ng/m3, tym samym docelowy
poziom kadmu w powietrzu wyznaczony normatywem, uwzględniający ochronę zdrowia populacji
zamieszkującej badany teren został przekroczony
[14]. Jest to spowodowane prawdopodobnie przez
trzy czynniki: emisję pochodząca ze źródeł punktowych i powierzchniowych, emisję pochodzącą ze
źródeł komunalnych, w tym przede wszystkim
z ogrzewania budynków mieszkalnych tzw. niska
emisja, emisję ze źródeł liniowych i powierzchniowych (drogi, parkingi).
Na terenie Miasteczka Śląskiego zakładem emitującym najwięcej zanieczyszczeń z procesów grzewczych i technologicznych jest Huta Cynku „Miasteczko Śląskie”. Od XVI wieku Miasteczko Śląskie
było terenem rozwijającego się górnictwa kruszcowego oraz rud żelaza. Huta Cynku „Miasteczko Śląskie” była w latach 70. oraz 80. XX w. jednym z po-
Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2014, Vol. 17, No. 1
Aleksandra Moździerz, Małgorzata Juszko-Piekut, Jerzy Stojko: Zanieczyszczenie kadmem powietrza atmosferycznego miast śląskich
ważniejszych źródeł emisji zanieczyszczeń do atmosfery. Na początku lat 90. XX w. podjęto realizację programu proekologicznego, który doprowadził
do obniżenia emisji metali ciężkich na omawianym
terenie. Pomimo tych działań Miasteczko Śląskie pozostaje regionem o najwyższym stężeniu kadmu
w powietrzu. W roku 2009 w porównaniu z rokiem
2008 – zanotowano tu największy spadek wartości
kadmu i wyniósł on 1,9 ng/m3. Zmniejszenie ilości
tego metalu odnotowano również na 5 innych stacjach pomiarowych: Katowice, Cieszyn, Wodzisław
Śląski, Żory i Żywiec. Zmiany te wynosiły nawet
do – 43% wartości w odniesieniu do roku 2008 (dla
Cieszyna). Jednakże wzrost stężenia kadmu w 2009
roku nastąpił na terenie 4 jednostek administracyjnych (Lubliniec, Jaworzno, Racibórz, Rybnik). Najwyższy o 28,6% odnotowano w Lublińcu.
Głównym źródłem zanieczyszczeń emitowanych
do powietrza na terenie miejscowości Lubliniec jest
emisja antropogeniczna obejmująca emisję niską
z kotłowni, indywidualnych palenisk domowych.
Należy nadmienić iż w bezpośrednim otoczeniu stacji pomiarowej w Lublińcu znajduje się zabudowa
jednorodzinna. Drugim źródłem emisji są zakłady
przemysłowe (Lentex S.A. w Lublińcu, Fortum
Częstochowa S.A., Energetyka Cieplna Opolszczyzny S.A., TURBOCARE POLAND S.A.), które posiadają pozwolenia na wprowadzenie gazów i pyłów
do powietrza. Ponadto, Lubliniec jest ważnym węzłem komunikacyjnym. Na terenie gminy krzyżują
sie dwie drogi krajowe którymi prowadzony jest
tranzyt, a przez centrum miasta przebiegają ciągi
komunikacyjne – droga wojewódzka i międzypowiatowa [27]. Powyższe uwarunkowania mogą być
powodem stosunkowo wysokich stężeń kadmu
w Lublińcu.
W badaniach zaobserwowano różnice w czasowej
zmienności emisji kadmu. Wspólną cechą sezonowych zmian jest występowanie najwyższych emisji
miesięcznych w okresie zimowym-grzewczym, a niższych w miesiącach letnich. Zmienność ta potwierdza istotny wpływ procesów energetycznego spalania paliw (w szczególności węgla kamiennego)
na wielkość emisji kadmu. Jednakże porównując stężenia w sezonie zimowym do stężeń w sezonie letnim, wyniki istotne statystycznie otrzymujemy
w Katowicach, Jaworznie, Rybniku, Wodzisławiu
Śląskim, Żorach i Żywcu. W pozostałych punktach
pomiarowych wzrost stężenia w sezonie grzewczym
jest zauważalny, ale nie jest istotny statystycznie
(α40,05).
W pierwszych pięciu latach XXI wieku emisja
kadmu ustabilizowała się i odpowiada poziomom
z 2000 roku. Różnice emisji dla kadmu wynoszą
31
ok. 3 %. Rejonami o podwyższonej emisji kadmu
na terenie Polski są województwa śląskie i dolnośląskie, wschodnia część województwa opolskiego,
centralna część województwa mazowieckiego i zachodnia część Małopolski. Rejonem o najniższej
emisji jest obszar wzdłuż wschodniej, północnej
i zachodniej granicy Polski, z wykluczeniem województwa dolnośląskiego, zachodniopomorskiego
i zachodniej części województwa pomorskiego. Najniższą emisję zanotowano w województwie lubuskim. Źródłem emisji metali w tym województwie
są głównie procesy spalania paliw w sektorze komunalnym [6].
Parlament Europejski zatwierdził w 2004 roku
Dyrektywę, w której określono poziomy docelowe
dla metali ciężkich. Docelowy poziom dla kadmu
w powietrzu ze względu na ochronę zdrowia ludzi
wynosi 5 ng/m3 [28]. Wśród krajów europejskich,
które emitują największe ilości kadmu znalazły się
– Rosja, Niemcy, Polska i Hiszpania. Kilka krajów
członkowskich Europejskiego Obszaru Gospodarczego, EOG (European Economic Area, EEA) znacząco zmniejszyło od roku 1990 emisję kadmu –
Wielka Brytania, Litwa, Bułgaria, Estonia, Francja
i Finlandia [29].
Ocena emisji metali ciężkich, w tym kadmu jest
bardzo istotna ze względu na ich negatywny wpływ
na zdrowie populacji ludzkiej. Kadm jest jednym
z głównych zagrożeń dla środowiska i człowieka.
Jest to spowodowane jego koncentracją w środowisku, łatwym wchłanianiem i zdolnością do bioakumulacji w organizmach. Jest to pierwiastek toksyczny nawet gdy występuje w organizmie w małych ilościach [30]. Kadm dostaje się do organizmu
drogą oddechową i pokarmową. Najefektywniejsze
wchłanianie zachodzi drogą oddechową. Szacuje
się, że około 10% dawki kadmu w postaci CdO kumuluje się bezpośrednio w płucach, a nawet 40%
przechodzi do krwiobiegu podczas ekspozycji
na kadm zawarty we wdychanym powietrzu [16].
Badania epidemiologiczne dowodzą, że wchłanianie i kumulacja kadmu jest różna, w zależności
od wieku i płci. Osoby młode mają większą zdolność wchłaniania w odniesieniu do osób starszych,
natomiast kobiety w odniesieniu do mężczyzn akumulują większe ilości kadmu w tkankach wątroby
i nerek [2, 31].
Źródłem narażenia inhalacyjnego na kadm są papierosy, długotrwałe palenie tytoniu ma bardzo istotny wpływ na wzrost stężenia kadmu w nerce [2].
Płuca resorbują 40 – 60 % kadmu zawartego w dymie tytoniowym. Przeciętnie palacze mają 3-4 krotnie wyższą zawartość kadmu w organizmie niż osoby niepalące. Kadm jest jednym z głównych czyn-
32
Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2014, Vol. 17, No. 1
Aleksandra Moździerz, Małgorzata Juszko-Piekut, Jerzy Stojko: Zanieczyszczenie kadmem powietrza atmosferycznego miast śląskich
ników nowotworowych dymu tytoniowego, zwiększa ryzyko wystąpienia raka płuca u osób palących
papierosy [4, 11, 32, 33].
Działanie pyłu zawieszonego PM10, zawierającego kadm może spowodować wzrost zachorowalności na nowotwory złośliwe płuca. Zatrucie kadmem
drogą oddechową prowadzi do powstania zespołu
zaburzeń oddechowych (zapalenie gardła i krtani,
rozedma, obrzęk płuc), bardzo często stwierdzanego
u osób zawodowo narażonych na działanie tego metalu. Długotrwałe narażenie na kadm może spowodować wystąpienie przewlekłej obturacyjnej choroby płuc, a długotrwała ekspozycja może prowadzić
do raka płuca [34]. Wyniki badań kliniczno-kontrolnych prowadzonych metodą logistycznej analizy
wielowymiarowej wskazują, że dominującym czynnikiem w rozwoju raka płuca u imigrantów, którzy
zamieszkują przemysłowy region Polski jest zamieszkiwanie w strefie III (strefa przemysłowa). Obejmuje
ona część terenów, które były przedmiotem badań
w tej pracy. Zwiększa to prawie dwukrotnie ryzyko
wystąpienia raka [4].
Nerki są głównym miejscem kumulacji kadmu.
W wyniku działania kadmu dochodzi do zaburzeń
w funkcjonowaniu nerek, co jest spowodowane
uszkodzeniami części proksymalnych kanalików
nerkowych. Może również wystąpić uszkodzenie
kłębuszków nerkowych [35]. Liczne badania wskazują, że uszkodzenie nerek następuje w sposób zależny od dawki [36]. W populacji osób w przedziale
wiekowym 40–60 lat, stwierdza się największe poziomy kadmu w nerkach [2], a zaobserwowane
uszkodzenia kłębuszków i kanalików nerkowych
określono jako zmiany nieodwracalne [37].
Kadm został zaliczony do substancji o właściwościach rakotwórczych. Zgodnie z opracowaniem
Międzynarodowej Agencji Badań nad Rakiem,
kadm należy do pierwszej grupy substancji rakotwórczych dla człowieka. W hodowlach komórkowych poddanych działaniu kadmu obserwowano
fragmentację nici DNA, mutacje i aberracje chromosomowe. Wykazano związek między działaniem
kadmu i występowaniem nowotworów jąder, płuca,
stercza i szpiku kostnego [38].
Z badań epidemiologicznych wynika, że w populacjach europejskich stężenie kadmu we krwi
stopniowo wzrasta. Kadm jako metal niezwykle toksyczny ulega kumulacji w organizmie człowieka
(głównie w wątrobie i nerkach). Wydalanie kadmu
u osoby dorosłej nie przekracza 0,01% ilości kadmu
przyjmowanego w ciągu dnia, okres biologicznego
półtrwania kadmu, oceniany jest na 16–38 lat.
Wyniki badań prowadzonych na terenie Śląska
potwierdziły jednoznacznie występowanie zależno-
ści pomiędzy stanem zanieczyszczenia środowiska
a określonymi skutkami zdrowotnymi, występującymi wśród mieszkańców obszarów objętych emisją
zanieczyszczeń. Zanieczyszczenie środowiska metalami ciężkimi daje podstawę do obaw o stan zdrowia populacji, mając powyższe na uwadze, należy
dążyć do redukcji i ograniczenia poziomu emisji
kadmu do atmosfery.
WNiOSKi
Na podstawie przeprowadzonych badań można
przedstawić następujące wnioski:
l W roku 2009 wartości średnich rocznych stężeń
kadmu w powietrzu atmosferycznym wynosiły
od 0,73 ng/m3 do 5,23 ng/m3. Docelowy poziom
stężenia kadmu w powietrzu oszacowany ze
względu na ochronę zdrowia ludzi został przekroczony na terenie Miasteczka Śląskiego.
l Zauważalna jest sezonowa zmienność stężenia
kadmu w powietrzu atmosferycznym, charakteryzująca się wzrostem emisji w okresie zimowymgrzewczym w odniesieniu do okresu letniego.
l Stężenie kadmu w 2009 roku utrzymywało się
na zbliżonym poziomie do wartości średnich z lat
2005–2008.
Źródło finansowania: KNW-1-144/P/2/0 – badania statutowe
PODZIĘKOWANIA
Autorzy dziękują Panu mgr. inż. Andrzejowi Tyczyńskiemu za cenne uwagi i pomoc w realizacji powyższego opracowania.
PiŚMiENNictWO
1. Kapka L., Zemła B., Kozłowska A., Olewińska E., Pawlas N.:
Jakość powietrza atmosferycznego a zapadalność na nowotwory płuc w wybranych miejscowościach i powiatach województwa śląskiego. Prz. Epid. 2009, 63:439-444.
2. Wilk A., Kalisińska E., Różański J., Łanocha N.: Kadm, ołów
i rtęć w nerkach człowieka. Med. Środowiskowa. 2013, 16,
1:75-81.
3. Trojanowska M., Świetlik R.: Ocena ryzyka nowotworowego
związanego z narażeniem inhalacyjnym na benzo(a)piren
w wybranych miastach Polski. Med. Środowiskowa. 2013,
16, 2:14-22.
4. Juszko-Piekut M., Kołosza Z., Moździerz A.: The influence
of selected environment al factors of lung cancer incidence
in immigrant population of industrial areas. Pol. J Environ.
Stud. 2004, 13, 2:174-180.
5. Agency for Toxic Substances and Diseases Registry (ATSDR):
Toxicological Profile for Cadmium. US Department of Health
and Human Services, Public Health Service, Atlanta, GA.USA,
1999.
Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2014, Vol. 17, No. 1
Aleksandra Moździerz, Małgorzata Juszko-Piekut, Jerzy Stojko: Zanieczyszczenie kadmem powietrza atmosferycznego miast śląskich
6. Hławiczka S.: Metale ciężkie w środowisku. Prace instytutu
Ekologii Terenów Uprzemysłowionych. Białystok: Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko. 2008.
7. Ostrowska P.: Kadm, występowanie, źródła zanieczyszczeń
i metody recyklingu. Gospodarka Surowcami Mineralnymi.
2008, 24:255-260.
8. Świątczak J., Cimander B.: Kadm w środowisku. Med. Pracy.
1995, 47/46: 39-56.
9. Moździerz A., Juszko-Piekut M., Kołosza Z. et al.: Comperative study of certain pollutant concentration in the former
Katowice voivodeship (1991-1998 and 1983-1990). Pol. J.
Environ. Stud. 2007, 16, 2: 399-404.
10. Hać E., Krzyżanowski M., Krechniak J.: Cadmium content
In human kidney and hair, In the Gdansk region. Sci. Total.
Environ.1998, 224:81-85.
11. Cadmium and cadmium compounds. IARC Monogr. Eval.
Carcinog. Risk Hum. 1993, 58:119-237.
12. Internetowy System Aktów Prawnych, Dz. U. 2002 Nr 87
poz.796
[http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20020870796]
13. Internetowy System Aktów Prawnych, Dz. U. 2003 Nr 1
poz.12
[http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20030010012]
14. Internetowy System Aktów Prawnych, Dz.U. 2008 nr 25 poz.
150 [http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20080250
150]
15. Dyrektywy – Eur-Lex, Dz.U. L 152z 11.6.2008 [http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2008:152:0
001:0044:pl:PDF]
16. Bonda E., Włostkowski T., KrasowskaA.: Metabolizm i toksyczność kadmu u człowieka i zwierząt. Kosmos Problemy
Nauk Biologicznych. 2007, 1-2:87-97.
17. Floriańczyk B.: Toksyczne i kancerogenne właściwości kadmu.
Nowiny Lekarskie. 1995, 64: 737-754.
Friberg L., Elinder C.G., Kjelstrom T.: Cadmium. Environmental
Health Criteria 134. World Health Organization, Geneva,
1992.
18. Waalkes M.P.: Cadmium carcinogenesis in review. J. Inorg.
Biochem. 2000, 79: 241-244.
19. Waalkes M.P.: Cadmium carcinogenesis. Mutat. Res. 2003,
533: 107-120.
20. Program Ochrony Środowiska dla Województwa Śląskiego
do roku 2013 z uwzględnieniem perspektywy do roku 2018.
Katowice 2011. [http://www.slaskie.pl/zalaczniki/2011/09/12/
1315812365/1315812504.pdf]
21. Krajowy raport mozaikowy o stanie środowiska – województwo śląskie. Inspekcja Ochrony Środowiska, Katowice 2009.
[http://www.katowice.pios.gov.pl/monitoring/raporty/200207/mozaika.pdf]
22. Inspekcja Ochrony Środowiska: Jakość powietrza w Polsce
w roku 2009 w świetle wyników pomiarów prowadzonych
w ramach PMŚ, Warszawa 2010. [http://www.gios.gov.pl/zalaczniki/artykuly/raport_pms_2009.pdf]
23. Cenowski M.: Zawartość arsenu, kadmu i niklu w pyle PM10
na obszarach o różnym stopniu antropopresji. Ochrona Powietrza i Problemy Odpadów. 2009, 43:94-103.
24. Krajowy Ośrodek Bilansowania i Zarządzania Emisjami. Krajowa inwentaryzacja emisji SO2,NOx,CO,NH3,NMLZO,pyłów,metali ciężkich i TZO za lata 2008-2009 w układzie klasyfikacji SNAP i NFR. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa 2011 [http://www.kobize.pl/materialy/Inwentaryzacje_krajowe/Raport_LRTAP_2009.pdf]
25. Hławiczka S.: Krajowa emisja kadmu, ołowiu, arsenu, niklu,
chromu, miedzi i cynku z obszaru Polski do atmosfery w la-
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
33
tach 1980-2005. Ochrona Powietrza i Problemy Odpadów.
2008; 42:137-147.
BIP Urząd Miejski Lubliniec, Aktualizacja Programu Ochrony
Środowiska dla gminy Lubliniec na lata 2010-2013 z perspektywą do 2018r. Lubliniec 2010.
Dyrektywy – Eur-Lex, Dyrektywa 2004/107/WE Parlamentu
Europejskiego i Rady z dnia 15 kwietnia 2004 r. w sprawie
arsenu, kadmu, rtęci, niklu i wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych w otaczającym powietrzu, Dz. U. Unii
Europejskiej z dnia 26.01.2005 poz. L.23/3 [http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CONSLEG:2004L010
7:20090420:PL:PDF]
European Environment Agency, Change (%) in cadmium
emissions
1990-2008
(EEA
member
countries)
[http://www.eea.europa.eu/data-and-maps/figures/change-incadmium-emissions-1990-2007-eea-member-countries-1]
Czeczot H., Skrzycki M.: Kadm – pierwiastek całkowicie
zbędny dla organizmu. Postępy Hig. Med. Dośw. 2010, 64:3849. [http://www.phmd.pl/fulltxt.php?ICID=904693]
Satarug S., Baker J.R., Reilly P.E. et al.: Changes in zinc and
copper homeostasis in human livers and kidneys associated
with exposure to environmental cadmium. Hum. Exp. Toxicol., 2001, 20: 205-213.
Waalkes M.P.: Cadmium carcinogenesis. Mutat. Res., 2003,
533: 107–120.
Waisberg M., Joseph P., Hale B., Beyersmann D.: Molecular
and cellular mechanisms of cadmium carcinogenesis. Toxicology. 2003, 192: 95–117.
Młynek V., Skoczyńska A.: Prozapalne działanie kadmu. Post.
Hig. Med. Dośw., 2005,59: 1-8.
Marchewka Z., Grzebinoga A.: Substancje chemiczne-czynnikami ryzyka nefropatii cukrzycowej. Post. Hig. 2009, 63:
592-597.
Bernard A.: Cadmium and its adverse effects on human
health. Indian J. Med. Res. 2008, 128: 557–564.
Godt J., Scheidig F., Grosse-Siestrup C. et al.: The toxity of
cadmium and resulting hazards for human health. Journal
of Occupational Medicine and Toxicology. 2006. 1:22
[http://www.occup-med.com/content/1/1/22]
Koyama H., Kitoh H., Satoh M., Tohyama C.: Low dose exposure to cadmium and its health effects. I. Genotoxicity
and carcinogenicity. Nippon Eiseigaku Zasshi. 2002. 57: 547–
555.
Adres do korespondencji:
Aleksandra Moździerz
Zakład Higieny, Bioanalizy i Badania Środowiska ŚUM
41-200 Sosnowiec, ul. Kasztanowa 3a
tel/fax: 32 269 98 25
[email protected]