Maureen Bloom. Żydowski mistycyzm a magia. Przeł

164
RECENZJE
Omawiana publikacja Ph.S. Johnstona niew?tpliwie mo@e stanowiA wa@ne BródFo
interesuj?cych informacji dla tych, którzy chcieliby poznaA funkcjonuj?ce w krKgu
kultury dawnego Izraela wierzenia i pogl?dy na temat Nmierci oraz losów poNmiertnych czFowieka. Ponadto czytelnik mo@e zdobyA wiele wiadomoNci na temat zwyczajów @aFobnych i praktyk zwi?zanych z pochówkiem zmarFych. W tym celu autor
przytacza nie tylko dane biblijne, ale siKga tak@e – jak to ju@ zostaFo wspomniane – do
odkryA archeologicznych. Bez w?tpienia zatem omawiana ksi?@ka mo@e staA siK
ciekaw? lektur? nie tylko dla biblistów, lecz tak@e dla tych wszystkich, którzy
interesuj? siK kultur? dawnego Izraela.
Ks. Grzegorz M. Baran
Katedra Historii Kultury Intelektualnej
w Instytucie Kulturoznawstwa KUL
Maureen B l o o m. <ydowski mistycyzm a magia. PrzeF. PaweF Sajdek. Kraków: Wydawnictwo WAM 2011 ss. 292. ISBN: 978-83-7505-685-3.
Od czasu opublikowania ksi?@ek Campbella Bonnera, Ernesta R. Goodenougha
czy Mortona Smitha obserwuje siK coraz wiKksze zainteresowanie problematyk?
magii, mistycyzmu, symboliki @ydowskiej. Poznanie elementów mistycznych, a wraz
z nimi magicznych wydaje siK niezbKdne dla zrozumienia ksztaFtuj?cego siK w staro@ytnoNci judaizmu, jego polaryzacji i ró@norodnoNci na przestrzeni zmieniaj?cych siK
warunków spoFeczno-kulturowych. Dowiedli tego protagoniNci bada` nad wczesn?
mistyk? @ydowsk?, przede wszystkim Gershom Scholem, a za nim równie@ Moshe
Idel czy Rachel Elior. Wyznaczaj? oni nowe kierunki i perspektywy badawcze, z których korzystaj? naukowcy innych dziedzin. Jedn? z nich jest antropolog Mauren
Bloom, która w 2007 r. wydaFa ksi?@kK Jewish Mysticism and Magic. An anthropological perspective. W Polsce zostaFa ona opublikowana w 2011 roku przez Wydawnictwo WAM pod tytuFem <ydowski mistycyzm a magia w przekFadzie PawFa Sajdka.
Autorka recenzowanej ksi?@ki zmierzyFa siK z trudnym tematem. Pierwszy problem dotyczy samej treNci poruszanych zagadnie`, nosz?cych znamiona ezoterycznoNci. Drugi natomiast wi?@e siK z bardzo zró@nicowanym, powstaFym w du@ym
przedziale czasowym materiaFem BródFowym. Wymaga on gruntownego przygotowania jKzykowego oraz znajomoNci rozwoju tradycji religijnych i interpretacyjnych
staro@ytnego judaizmu. Kompetencja i wiedza autorki pozwoliFy zrealizowaA zamierzony przez ni? temat, który byF tak@e (przynajmniej czKNciowo) podejmowany przez
innych autorów. WspomnK przy tej okazji ksi?@kK Michaela Swartza (Scholastic
Magic. Ritual and Revelation in Early Jewish Mysticism. Princeton 1996), który
analizowaF zwi?zki miKdzy literatur? rabiniczn?, @ydowskimi mistycznymi tekstami
ROCZNIKI KULTUROZNAWCZE 3:2012
RECENZJE
165
i praktykami a u3yciem zakl89, amuletów oraz imion anio?ów. Analizy te by?y jednak3e
t?em do prezentacji tekstów mistycznych i magicznych z okresu V-IX wieku po Chr.
W publikacji Mistycyzm )ydowski a magia Bloom bada i opisuje 3ydowskie ryty
i obrz8dy religijne, analizuje znaczenie ofiar, formu?, zakl89 magicznych, amuletów,
symboli na podstawie lektury dzie? wczesnego judaizmu. KsiP3ka zosta?a podzielona
na trzy cz8Qci. Niestety nie zosta?y one opatrzone tytu?ami, a brak wyjaQnieR w tej
kwestii budzi wPtpliwoQci i zarazem rodzi pytanie o logiczne kryteria podzia?u obszernego materia?u badawczego. Na przyk?ad: dlaczego rozdzia? 5, zatytu?owany
Sanktuarium, 5wi6tynia i synagoga, autorka umieQci?a w cz8Qci pierwszej, która jest
swego rodzaju wst8pem do omawianej problematyki?
W prologu autorka zarysowuje zasadnicze linie programowe swojej publikacji.
Wskazuje na staro3ytne hebrajskie ryty ofiarnicze, charakter relacji mi8dzy Hebrajczykami a Bogiem oraz na rozwój rabinicznego mistycyzmu i magii. Jak sama zaznacza, stosuje antropologicznP metod8 analizy strukturalnej, gdy3 jej zamiarem nie
jest dokonywanie drobiazgowej analizy szczegó?ów obrz8dowoQci, praw lub obyczajów, lecz ukazanie i przeQledzenie tematów i wPtków, celem zaprezentowania
post8pujPcej transformacji strukturalnej wierzeR i obyczajów 3ydowskich. Analizowany materia?, stanowiPcy treQ9 ksiP3ki zosta? ograniczony do tekstów powsta?ych
mi8dzy 450 r. przed Chr. a 700 r. po Chr. Do nich autorka zaliczy?a przede wszystkim
Tanach (hebrajski Stary Testament), Talmud (Miszn8, Gemar8) oraz wczesnP
literatur8 mistycznP, czyli Wizje Ezechiela (Ra’ayot Yachezkiel), Wielkie Hechalot
(Hekhalot Rabbati) i Ma?e Hechalot (Hekhalot Zutarti), Wielki Rydwan (Merkavah
Rabbah), Pomiar Cia?a (Szi’ur Qomah), Ksi8g8 Tajemnic (Sefer ha-Razim), a tak3e
inskrypcje z mis i amuletów.
Bloom nie podj8?a si8 drobiazgowej analizy tak ró3norodnego materia?u. Zale3a?o
jej natomiast na udzieleniu „wskazówki, co do korzeni stosowania przez bydów
symboli, które si8gajP wczesnych tradycji ofiarnych i dzia?aR magicznych” (s. 20).
Amulety i symbole 3ydowskie, mimo 3e si8gajP czasów staro3ytnych, wciP3 odgrywajP
istotnP rol8 i sP obecne zarówno w sferze prywatnej, jak i publicznej. Autorka stwierdza: „DziQ, zarówno w Izraelu, jak i w ortodoksyjnych spo?ecznoQciach w diasporze,
mo3na zobaczy9 przymocowane do drzwi, Qcian i okien domów, biur, a nawet pojazdów
mechanicznych rozmaite amulety, b8dPce echem magicznych formu? modlitewnych.
Powszechnie spotykane sP te3 np. laminowane kartki z wersetami zaczerpni8tymi
z amuletów, kontynuujPce tradycj8 u3ywania imion patriarchalnych i matriarchalnych
(Abraham, Izaak i Jakub lub Sara, Rachela i Lea), a tak3e imion trzech pot83nych
anio?ów, pochodzPcych z okresu talmudycznego, jako symbolicznych filakterii w sypialniach niemowlPt, a nawet i starszych dzieci” (s. 19-20). Na podstawie wybranych
staro3ytnych tekstów Bloom wyjaQnia owe wspó?czesne zjawiska, analizuje je w kategoriach tematów ogólnych, w których – jak uwa3a – ukryta struktura kulturowa
i symboliczne znaczenie przetrwa?y do czasów wspó?czesnych.
166
RECENZJE
Na uwag- w omawianej ksi67ce zas:uguj6 krótkie, aczkolwiek wnikliwe i wywa7one przez autork- analizy dotycz6ce t:a historycznego, teoretycznego oraz Eróde:
literackich. T:o historyczne pozwala czytelnikowi zrozumieH, 7e na rozwój idei
mistycznych mia:y wp:yw wydarzenia z historii narodu 7ydowskiego. W prezentowanych Eród:ach literackich, konkretnie w Tanach Bloom odwo:uje si- do uznanej,
aczkolwiek dziK modyfikowanej, uzupe:nianej i mocno dyskutowanej metody krytyki
historycznej J. Wellhausena. Pomini-cie wspó:czesnych badaO w tej kwestii jest doKH
istotnym brakiem. Wprawdzie autorka odwo:uje si- do sympozjum zorganizowanego
w Jerozolimie w 1999 r. pt. Tanach jako historia, na którym zosta:y zaprezentowane
nowsze uj-cia, to jednak nie przybli7a ich czytelnikowi. PodkreKla natomiast, 7e na
badane teksty patrzy z antropologicznego punktu widzenia, staraj6c si- ukazaH „ziarno kultury”, zajmuj6c si- literatur6 „biblijn6” jako zapisem quasi-historycznym.
W kwestii literatury rabinicznej autorka trafnie zauwa7a, 7e obeznanie z tekstami
biblijnymi jest podstaw6 zrozumienia pism rabinicznych, gdy7 mimo tradycyjnego
nauczania o ci6g:oKci mi-dzy Pismem a Talmudem teksty te pokazuj6, 7e Kwiat poj-ciowy staro7ytnych Hebrajczyków, ró7ni: si- od Kwiata poj-ciowego m-drców rabinicznych.
Wa7nym atutem recenzowanej ksi67ki jest ukazanie obrz-dów i rytua:ów w szerszym kontekKcie rozwijaj6cych si- tradycji Izraela, szczególnie zwi6zanych ze Vwi6tyni6 w Jerozolimie i kultem. Tym zagadnieniom Bloom poKwi-ca drugi rozdzia:
ksi67ki. Autorka przedstawia w nim Boga Hebrajczyków, problematyk- sacrum
i profanum, a tak7e kult ofiarniczy oraz formu:y modlitewne. Bóg Izraela, poniewa7
jest „oddzielony” od wszystkich innych Bogów – qadosz, wymaga od wybranego
ludu, by w swoim codziennym post-powaniu tak7e oddziela: si- (qadosz) od otaczaj6cych go narodów. W zwi6zku z t6 tez6 autorka ze szczególn6 uwag6 bada poj-cie
czystoKci i nieczystoKci rytualnej, a tak7e ukazuje kategorie sacrum i profanum,
wykazuj6c, 7e podstaw6 funkcjonowania idei qadosz nie jest prosta dychotomia
mi-dzy nimi. Ten sam termin mo7e oznaczaH – „uKwi-caH”, „konsekrowaH”, „utrzymywaH czystym” albo jest u7ywany na oznaczenie czegoK, co staje si- zakazane.
Wtedy to, co zosta:o oddzielone, nie jest Kwi-te, lecz przekl-te. [ydowski mistycyzm
przybli7a zatem poj-cia dozwolonego i zakazanego, czystego i nieczystego oraz
wyjaKnia ide- sk:adania ofiar. Pod67aj6c za myKl6 rabinicznych m-drców, autorka
prowadzi czytelnika drog6 ku poznaniu i zrozumieniu starotestamentowego Boga
i Jego praw.
Poj-cie porz6dku, który przejawia si- w pos:uszeOstwie Bo7ym prawom, staje siogniwem :6cz6cym Tanach z egzegez6 rabinów. Gdy zosta:a zburzona Kwi6tynia
w Jerozolimie centralna idea rytua:u, zbli7enie si- do Boga (qorban), uleg:a przekszta:ceniu. Mo7na by:o zbli7yH si- do Boga, przylgn6H do Niego (dewekut) dzi-ki
formu:om liturgicznym i tajemniczym mistycznym zakl-ciom. T- problematykautorka omawia w trzeciej cz-Kci ksi67ki. Rozpoczyna od porz6dku cielesnego, gdy7
l-k przed wp:ywem z:ych duchów na cia:o cz:owieka, da: pocz6tek opisanym
RECENZJE
167
w Talmudzie metodom ochrony przez demonami (magia sympatyczna). Rabini pozwalali na noszenie amuletów, zarówno w postaci napisów, jak i zióG. W ten sposób
wpGyw prawa BoJego zestawiony zostaG ze skutecznoKciL Krodków medycznych i magicznych.
W dalszej czMKci autorka omawia literaturM apokryficznL, a takJe napisy na misach
i amuletach. Ezoteryczna grupa rabinów, zainspirowana wizjL Ezechiela, szukaGa
Królestwa Boga poprzez manipulacje KwiMtymi literami i sGowami zawartymi w liturgii. OfiarM, modlitwM i magiM postrzegano jako symboliczne akty przeciwstawiania siM
temu, co przyniesie los. FormuGy i zaklMcia magiczne w tamtych czasach funkcjonowaGy na równi z modlitwami i obrzMdami ofiarnymi. Ofiarowane zwierzM byGo
znakiem czy przekazem dla bóstwa, podobnie jak w czasach talmudycznych zaklMcie
wypisane na amulecie lub misie. SGuJyGy one do walki z demonami i miaGy zapewniS
powodzenie. Ich moc wypGywaGa ze KwiMtoKci i wszechmocy Stwórcy.
DuJym walorem pracy jest obfite cytowanie VródeG. PozwalajL one kaJdemu
czytelnikowi samodzielnie zapoznaS siM z tradycjL judaizmu. Ponadto autorka prezentuje kilka przykGadowych tekstów magicznych i zaklMS zapisanych na amuletach
oraz misach, co sprzyja w uwaJnym Kledzeniu analiz poczynionych przez autorkM.
Prezentacja poglLdów i cytacja obfitej literatury przedmiotu równieJ jest imponujLca.
Pewien niedosyt pozostawia zakres wykorzystanej przez autorkM literatury. SLdzM, Je
pominiMtych zostaGo kilka istotnych opracowaX dotyczLcych literatury apokryficznej1
oraz rabinicznej2.
ReasumujLc warto podkreKliS duJL wartoKS przedstawionych w omawianej pracy
wniosków i ustaleX. autorka, opierajLc siM na szerokiej bazie VródGowej, rzeczowo
i kompetentnie przedstawia interesujLcL problematykM w caGej jej zGoJonoKci, unikajLc
efektownych uogólnieX czy uproszczeX. Dodatkowym atutem sL streszczenia na koXcu drugiej i trzeciej czMKci. Publikacja Mistycyzm )ydowski a magia jest dzieGem
waJnym, interesujLcym i potrzebnym, napisanym komunikatywnym jMzykiem, zachMcajLcym czytelników do dalszych poszukiwaX.
Ewa Zaj3c
Katedra Dialogu Kultur i Religii
w Instytucie Kulturoznawstwa KUL
1
Na przykGad: Ph.S. A l e x a n d e r. Sefer ha-Razim and the Problem of Black Magic in Early
Judaism. W: Magic in the Biblical World: From the Rod of Aaron to the Ring of Solomon. Ed. T.E.
Klutz. London 2003; J. N a v e h. Fragments of an Aramaic Magic Book from Qumran. „Israel
Exploration Journal” 48:1998 s. 257-261.
2
Na przykGad: D. S p e r b e r. Magic and Folklore in Rabbinic Literature. Ramat Gan 1994;
M. B a r - I l a n. Exorcism by the Rabbi: Talmudic Sages and Magic. „Da’at” 34:1995 s. 17-31;
t e n J e. Between Magic and Religion: Sympathetic Magic in the World of the Sages of the Mishnah
and Talmud. „Review of Rabbinic Judaism” 5:2002 s. 383-399.