Przeczytaj fragment - Wydawnictwo UMCS

Przeczytaj fragment - Wydawnictwo UMCS

Śladami pisarza. Józef Łobodowski w Polsce i w Hiszpanii,
redakcja naukowa Grzegorz Bąk, Ludmiła Siryk, Ewa Łoś, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2016
Słowo wstępne
•
Życie Józefa Łobodowskiego już od dzieciństwa zostało naznaczone wędrówką
pomiędzy kulturami, wówczas trzema: polską, rosyjską i ukraińską. Podczas
II wojny światowej jako żołnierz września rozpoczął kolejny szlak kulturowy,
którego zakończeniem stała się Hiszpania. W roku 1943 znalazł się w Madrycie
i w tym mieście spędził swoje dojrzałe życie, rozwinął bogatą skrystalizowaną
w nowej rzeczywistości twórczość literacką, publicystyczną, przekładową,
społeczną. Jako emigrant polityczny żył tu blisko 50 lat aż do śmierci.
Pisarz dzięki swej życiowej wędrówce, nieprzeciętnym talentom lingwistycznym i rozległej wiedzy, już od lat najmłodszych ze swobodą poruszał się
wśród kilku kultur i języków. Cechowała go głęboka znajomość nie tylko spraw
polskich, lecz także europejskich. Życie w Hiszpanii okazało się dla niego –
mimo goryczy wygnania – kolejną możliwością przyswojenia nowej kultury,
co wykorzystywał jako zaangażowany poeta, prozaik, publicysta, tłumacz
i działacz społeczno-polityczny. Zawsze czuł się Polakiem i nie zrezygnował
z polskiego obywatelstwa, jednak potrafił dobrze odnajdować się w rzeczywistości nowego dla siebie świata.
Jako świadomy emigrant polityczny nigdy nie pozostawał bierny, dając całym
życiem świadectwo głębokiego zaangażowania w sprawy polskie i ogromu pracy
twórczej, która zapewniła mu wyjątkowe miejsce wśród twórców emigracyjnych. Był to czas szczególny w jego egzystencjalnych doświadczeniach, trwający
w skromnych warunkach kilkadziesiąt lat. Mimo to starał się go wykorzystać,
czyniąc wiele starań, aby poznać swoją przybraną ojczyznę, jej historię, dorobek
kulturowy, język, i nawiązując liczne kontakty, nie tylko z przedstawicielami
Polonii. Chcąc zadomowić się w nowej społecznej i kulturowej rzeczywistości,
Łobodowski tłumaczył literaturę hiszpańską, pisał teksty zainspirowane poezją
arabską, a także książki i artykuły w języku hiszpańskim, przeznaczone dla
tamtejszego czytelnika. Świadomy skutków odcięcia od kraju i odbiorców,
12
Słowo wstępne
nadal konsekwentnie tworzył poezję w języku polskim, nabierającą z latami
tonu coraz bardziej refleksyjnego, metafizycznego, skupiającą się na osobistych,
a zarazem powszechnych dla emigracji doświadczeniach utraty, przemijania
i rachunku z życia.
Jego dzieło w całym bogactwie swych kulturowych źródeł i różnorodności
podejmowanych tematów okazuje się ważne nie tylko w skali krajowej, w swej
aktualności przekraczające czas, w którym żył i tworzył. Odzwierciedleniem
bogactwa owego dzieła może się stać, choćby po części, szerokie spektrum zamieszczonych w tomie artykułów i wspomnień autorów różnych narodowości.
Tom ma charakter międzynarodowy, a ze względu na różnorodność przedstawionych zagadnień i aspektów badawczych – także interdyscyplinarny. Kształt
ów wypływa z bogactwa dzieła będącego przedmiotem refleksji i z osobowości
jego twórcy. Badacze stanęli przed wyzwaniem spuścizny nadal nie w pełni dostępnej i zawierającej niepenetrowane obszary, a odnoszącej się do wielu kultur
oraz obejmującej rozliczne zagadnienia, wyrażane w tekstach artystycznych,
krytycznoliterackich i publicystycznych, które poruszają problematykę estetyczną, etyczną, politologiczną, historiozoficzną, antropologiczną, aksjologiczną.
Pochylają się nad nią przedstawiciele dziedzin humanistycznych: zarówno literaturoznawcy różnych języków, jak i historyk, bibliotekoznawca, językoznawca
czy wreszcie filozof – reprezentanci ośrodków naukowych w Hiszpanii, Polsce,
Wielkiej Brytanii, a także ośrodków kulturowych krajowych i zagranicznych.
Rozmiary i ranga tego zainteresowania są wynikiem niepodważalnego uznania
pisarza za jedną ze znaczących postaci kultury europejskiej.
Rozpoczynający książkę tekst Wojciecha Ligęzy pokazuje niezwykłe bogactwo stylów w twórczości poetyckiej Józefa Łobodowskiego i stanowi próbę
nakreślenia jej linii rozwojowych od debiutu w dwudziestoleciu międzywojennym
po ostatnie zbiory. Bardziej szczegółowo odnoszą się do kwestii tej twórczości
szkice poświęcone poszczególnym tomom czy tekstom poetyckim autorstwa
Alicji Jakubowskiej-Ożóg, Michała Piętniewicza i Ewy Łoś. Jakubowska-Ożóg
zauważa, że pobytowi w Hiszpanii jego poezja zawdzięcza mocniejsze wejście
w metafizyczny i religijny charakter egzystencji, a także pogłębioną refleksję
na temat przemijania i sumowania życia, czego poetycką realizację stanowi
poemat Noc gorejąca o hiszpańskim świętym Janie od Krzyża. Michał Piętniewicz skupia się nad interpretacją tomu poświęconego pamięci poetki Zuzanny
Ginczanki, zamordowanej podczas II wojny światowej przez gestapo. Z kolei
Ewa Łoś przygląda się twórczości związanej z Lublinem, w którym poeta żył
blisko dwadzieścia lat i czerpał z tego okresu ważne tworzywo, przenosząc
Słowo wstępne
13
miasto swojej młodości w krainę mitu. Z punktu widzenia językoznawcy nad
poezją Łobodowskiego pochyliła się Agnieszka Goral, badając jej płaszczyznę
leksykalną w kontekście wybranych motywów literackich i odszukując źródła
jej niezwykłej wyrazistości.
Bogatą wiedzę dotyczącą działalności i okoliczności życia twórcy przynoszą
artykuły i wspomnienia osób współpracujących i zaprzyjaźnionych z nim, rysujące ważny kontekst jego madryckiego bytowania. Okoliczności znalezienia
się poety w Hiszpanii, wieloletnią działalność w Audycji Polskiej Narodowego
Radia Hiszpanii i współpracę z czasopismem „Polonia. Revista ilustrada”, twórczość w języku gospodarzy i pod wpływem hiszpańskiej tradycji literackiej oraz
przekłady literatury hiszpańskiej na język polski wielostronnie omawia iberysta
i historyk Grzegorz Bąk. Jako najbliższego przyjaciela i wybitnego przedstawiciela Polonii wspomina Łobodowskiego Kazimierz Tylko-Dobrzański, który
wraz z żoną Amelią i dziećmi stanowił jego madrycką rodzinę. Dwie kolejne
publikacje, tj. José Luisa Orelli Martineza i Adama Milczyńskiego, ujawniają
niezwykle istotne fakty dotyczące roli Kolegium św. Jakuba Apostoła oraz
związków Łobodowskiego z młodzieżą polską oraz innych narodowości studiującą na Universidad Central (obecnie Uniwersytet Complutense). Kolegium od
roku 1947 służyło jako schronienie i miejsce aktywnej działalności studentom
pochodzącym z Europy Środkowo-Wschodniej. Częstym gościem, a zarazem
duszą tamtejszych spotkań bywał Józef Łobodowski.
Niezwykłą sylwetkę zaprzyjaźnionego z poetą księdza Mariana Walorka
zaprezentował w swoim szczegółowo udokumentowanym artykule Marek
Raczkiewicz. O udziale autora Ballady lubelskiej w mszach świętych odprawianych przez tego księdza, pełniącego przez długie lata funkcję kapelana Polonii
hiszpańskiej, a także o licznych spotkaniach literackich z Łobodowskim napisała
Elżbieta Wittlin-Lipton, córka Józefa Wittlina. Relację na temat długoletniej
współpracy i kontaktów poety ze znakomitym krytykiem Tymonem Terleckim
przedstawiła Nina Taylor-Terlecka Portret pisarza żartobliwie, ale zarazem
celnie dopełnia Jerzy Radłowski, ujawniając obyczaje i zachowania madryckiej
Polonii podczas spotkań towarzyskich. Wspomnienie to wzbogacają wiersze,
w tym satyryczny dialog Radłowskiego i Łobodowskiego.
W stałym nurcie twórczych, społeczno-politycznych i osobistych zainteresowań pisarza pozostawały Rosja i Ukraina, z którymi bezpośrednio zetknął
się w latach dzieciństwa i młodzieńczych. Powracał do nich, żyjąc już w Polsce
i Hiszpanii. Ludmiła Siryk odkrywa źródła jego swoistego ukrainofilstwa, charakteryzuje twórczość literacką o tematyce ukraińskiej w obszarze poezji, prozy
14
Słowo wstępne
i przekładów, a także publicystykę dotyczącą literatury ukraińskiej i stosunków
polsko-ukraińskich. Nad publicystyką pochyla się również filozof Mirosław
Murat. Jego zdaniem owa wielopłaszczyznowa twórczość nosi znamiona ponadczasowości i wizjonerstwa, a wobec wydarzeń ostatnich lat dowodzi swojej
aktualności. Przedmiotem badań Pawła Libery są szeroko pojmowana tematyka
rosyjska oraz konsekwentne i sięgające początków pisarstwa zainteresowania
historią, kulturą, literaturą i polityką Rosji.
Rozległy zasięg i wieloaspektowość działalności literackiej, publicystycznej
i redakcyjnej Łobodowskiego, omawianej w wielu tekstach, pozwalają – choćby
po części – przybliżyć bogate materiały związane z nim, pracowicie gromadzone
w Archiwum Emigracji w Toruniu i scharakteryzowane przez Mirosława A.
Supruniuka i Martę Banaszak.
Cennym dopełnieniem książki są wspomnienia pozostającej w kraju najbliższej rodziny Łobodowskiego: siostrzeńca Adama Tomanka i dwójki wujecznych
wnuków – Ewy i Stanisława Tomanków. Niezwykłe ważnym fragmentem
książki wydaje się zamieszczona we wspomnieniach rodzinnych jedyna znana
charakterystyka matki pisarza – postaci sakralizowanej w wielu jego utworach.
Zgromadzone relacje tych, którzy w Polsce i Hiszpanii spotykali się z Józefem
Łobodowskim osobiście, a czasami długo pozostawali z nim w przyjaźni, to
istotna część książki, odkrywająca wiele nieznanych zdarzeń z jego biografii,
opisująca ważne cechy osobowości, charakter związków z osobami i instytucjami. Stanowią ponadto cenny kontekst artykułów i szkiców badawczych.
Dzięki bardzo osobistym relacjom rodziny i przyjaciół oraz materiałom
historycznym tom ten może się okazać atrakcyjny nie tylko dla badaczy literatury, lecz także dla odbiorców pisarstwa biograficzno-historycznego oraz
innych dziedzin zarówno z zakresu humanistyki, jak i politologii czy psychologii twórczości. Poszerzenie adresu czytelniczego stanowi niewątpliwy walor
w sytuacji gdy mimo rosnącego zainteresowania dzieło i życie bohatera tomu
nadal nie są znane szerszemu kręgowi odbiorców tak, jak na to zasługują.
Wspomnienia i prace naukowe różnych pokoleń, także tych najmłodszych,
są świadectwem inspirującej roli pisarstwa Łobodowskiego. Wielość autorów
i ośrodków naukowych oraz metody badawcze wskazują na niezwykłą transkulturową wartość tego dzieła, wciąż niedocenianego w całym bogactwie.
Redaktorzy tomu zachowali różnorodność językową tekstów przygotowanych
przez jego Autorów, aby zaznaczyć rozległość zainteresowań omawianym dziełem w planie kulturowo-geograficznym. Zbiór w znacznym stopniu dopełnia
prace publikowane wcześniej, przynosi nowe ustalenia i interpretacje, a zarazem
Słowo wstępne
15
ukazuje obszary, do których winni zwrócić się w przyszłości badacze. W aneksie książki zamieszczono wybór przekładów z poezji hiszpańskiej autorstwa
Łobodowskiego.
Książka jest w znaczącym stopniu wynikiem badań zaprezentowanych
podczas międzynarodowego sympozjum naukowego „Józef Łobodowski
(1909–1988): un poeta polaco y madrileño”, zorganizowanego w dniach 15–16
października 2014 roku w Madrycie przez Instytut Filologii Romańskiej,
Filologii Słowiańskiej i Językoznawstwa Ogólnego Wydziału Filologicznego
Uniwersytetu Complutense oraz Instytut Kultury Polskiej w Madrycie.
Cenna inicjatywa slawistyki Uniwersytetu Complutense, wsparta przez
Ambasadę Rzeczypospolitej Polskiej w Madrycie i Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, umożliwiła powstanie tej książki. Zapoznając
się z zamieszczonym dorobkiem badaczy i wartościowymi wspomnieniami,
przekonujemy się z podziwem, jak pozbawiony wsparcia państwa, instytucji,
własnego domu, pieniędzy, odcięty przez cenzurę komunistyczną od polskich
czytelników pisarz potrafił być przez długie lata wspaniałym ambasadorem
kultury nie tylko polskiej w Hiszpanii i jednocześnie kultury hiszpańskiej
dla Polski i Polonii, ale również propagatorem współpracy międzynarodowej.
Redaktorzy tomu pragną wyrazić wdzięczność za pomoc w jego wydaniu
sponsorom: Rektorowi Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie prof.
Stanisławowi Michałowskiemu, Prorektorowi Uczelni ds. Badań Naukowych
i Współpracy Międzynarodowej prof. Ryszardowi Dębickiemu, a także Chargé
d’affaires a.i. Ambasady Rzeczypospolitej Polskiej w Królestwie Hiszpanii
Piotrowi Dolacie.
Serdeczne podziękowania redaktorzy kierują również do Dyrektora Instytutu Filologii Słowiańskiej UMCS prof. Michała Sajewicza i do Dyrektora
Instytutu Filologii Romańskiej, Filologii Słowiańskiej i Językoznawstwa Ogólnego Uniwersytetu Complutense w Madrycie prof. Fernanda Presy Gonzaleza.
W przygotowaniu publikacji wydatny udział mieli Marta Misztal, która
uczestniczyła w opracowaniu Aneksu, i Krzysztof Rybicki – autor tłumaczeń
na język angielski.
Oddzielne podziękowania należą się członkom Rodziny Pisarza, którzy
zechcieli uczestniczyć w projekcie, przyczyniając się do wzbogacenia tego tomu.
Grzegorz Bąk, Ludmiła Siryk, Ewa Łoś