docfinansowanie du¯ych przedsięwzięć o strategicznym znaczeniu dla
download 
Reklamacja Transkrypt
finansowanie du¯ych przedsięwzięć o strategicznym znaczeniu dla
50 FINANSOWANIE DU¯YCH PRZEDSIÊWZIÊÆ O STRATEGICZNYM ZNACZENIU DLA POLSKIEJ GOSPODARKI Publikacja jest kontynuacją serii wydawniczej Zeszyty PBR-CASE CASE-Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Fundacja Naukowa 00 – 944 Warszawa, ul. Sienkiewicza 12 BRE Bank SA 00 – 950 Warszawa, ul. Senatorska 18 Copyright by: CASE-Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Fundacja Naukowa i BRE Bank SA Redakcja Zeszytów Redakcja naukowa Ewa Balcerowicz Sekretarz Zeszytów Krystyna Olechowska Autorzy Paweł Piłatkowski Edmund Cumber Paweł Samecki Opracowanie graficzne: Agnieszka Bury DTP: SK Studio ISSN 1233-121X Wydawca: CASE-Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Fundacja Naukowa, 00 - 944 Warszawa, ul. Sienkiewicza 12 Nakładca: BRE Bank SA, 00-950 Warszawa, ul. Senatorska 18 Oddano do druku w październiku 2000 r. Nakład 600 egz. SPIS TRECI Lista uczestników seminarium 4 Od Redakcji – WPROWADZENIE 5 Paweł Piłatkowski – MOŻLIWOŚĆ FINANSOWANIA PROJEKTÓW INWESTYCYJNYCH NA PRZYKŁADZIE BUDOWY AUTOSTRAD W POLSCE 1. Wstęp 7 7 2. Jak pomóc władzom lokalnym współpracować z kapitałem prywatnym w realizacji inwestycji publicznych 7 3. System partnerstwa prywatno-publicznego 10 4. Koncepcja BOT: możliwość zastosowania przy inwestycjach infrastrukturalnych (prezentacja) 15 Edmund Cumber – ROLA BANKÓW W FINANSOWANIU PRZEDSIĘWZIĘĆ O ZNACZENIU STRATEGICZNYM DLA GOSPODARKI 25 1. Wstęp 25 2. Klienci banków 26 3. Kryteria udzielania kredytów inwestycyjnych 27 4. Współdziałanie publiczno-prywatne w inwestycjach 30 5. Bank jako doradca finansowy 30 Paweł Samecki – WSPARCIE FINANSOWE DUŻYCH PRZEDSIĘWZIĘĆ ŚRODKAMI UNII EUROPEJSKIEJ PRZED I PO PRZYSTĄPIENIU POLSKI DO UNII 33 1. Program PHARE 33 2. Program Współpracy Przygranicznej PHARE Crossbroder Co-operation Programme – CBC 35 3. Program ISPA 42 LISTA UCZESTNIKÓW SEMINARIUM Michał Bagiński Ewa Balcerowicz Paweł Bieńkowski Anna Bigolas-Siwicka Anita Błaszczak Barbara Błaszczyk Maria Bobińska Elżbieta Bodio Marzena Borowiec Magdalena Bręczewska Piotr Bujak Jacek Bukowski Andrzej Chmielewski Janusz Chojna Edmund Cumber Ryszard Czarnecki Jacek Dąbrowski Marek Dul Barbara Durka Mirosław Dusza Michał Dwurzyński Gerarf Ferent Dariusz Filar Maciej Fornalczyk Elżbieta Gajeska Ewa Godula Szymon Grochowski Włodzimierz Grudziński Beata Hawrylik Danuta Horodyska Mariusz Jarmużek Bogumił Kamiński Piotr Kobierski Michał Kobosko Lidia Kołucka Norbert Korczyński Marzena Kowalska Marek Kozak Waldemar Kozioł Małgorzata Kozłowska Jerzy Kropiwnicki Paweł Krzeczunowicz Arkadiusz Krześniak Zenon Kulesza Wojciech Kwaśniak Jerzy Kwieciński Piotr Liese Magdalena Lidak Krzysztof Lis Mirosław Maszybrocki Aleksandra Michalska Ewa Morawska Tomasz Myszkorowski Henryk Okrzeja Krystyna Olechowska Paweł Olesiński Aleksander Oleś Karol Olkucki Marek Opiłowski Biznes Polska Fundacja CASE Interfax BRE Bank SA Rzeczpospolita Fundacja CASE Gazeta Prawna Ministerstwo Gospodarki Polski Koncern Naftowy Trybuna Fundacja CASE Polskie Koleje Państwowe Nowe Życie Gospodarcze Instytut Koniunktur i Cen BRE Bank SA Sejm RP BIG Bank GDAŃSKI SA KPWiG Instytut Koniunktur i Cen Narodowy Bank Polski Kredyt Bank SA Société Générale-Warsaw Branch Bank Pekao SA Comper Przedstawicielstwo Komisji Europejskiej w Polsce Prawo i Gospodarka Uniwersytet Łódzki BISE Komitet Badań Naukowych Warmińsko-Mazurski Bank Regionalny SA Uniwersytet Łódzki, CASE Szkoła Główna Handlowa Chejron-Konsultanci Puls Biznesu Fundacja Forda Uniwersytet Łódzki Wood & Company SA Polska Agencja Rozwoju Regionalnego Uniwersytet Warszawski Komitet Badań Naukowych Rządowe Centrum Studiów Strategicznych USAID WBK SA Krajowa Izba Gospodarcza GINB Przedstawicielstwo Komisji Europejskiej w Polsce PAIZ Unia Europejska Fundacja Centrum Prywatyzacji DAEWOO TU SA Gazeta Finansowa Hydro Poland Sp. z o.o. Bank Handlowy w Warszawie SA BRE Bank SA Fundacja CASE PLD Pekao SA Adam Pawłowicz Ryszard Pazura Jerzy Pieńkowski Paweł Piłatkowski Maciej Piotrowski Małgorzata Przebindowska Stanisław M. Popów Andrzej Pyszkowski Krystyna Rawska Katarzyna Roszkowska Krzysztof Rybiński Piotr Rymaszewski Ewa Sadowska-Cieślak Paweł Samecki Elżbieta Sawicka Izabela Sewerynik Sławomir Sikora Elżbieta Skrzeszewska-Paczek Andrzej Sławiński Józef Sobota Jan K. Solarz Piotr Sota Tomasz Stankiewicz Romeo Stanciu Maciej Stańczuk Waldrmar Stawski Piotr Stefaniak Stanisław Sudak Tomasz Szapiro Mateusz Szczurek Tadeusz Szkamruk Piotr Szpunar Sylwester Szafarz Andrzej Śniecikowski Krzysztof Telega Piotr Tefelski Piotr Tomaszewski Piotr Utrata Stanisław Wellisz Adam Wiśniewski Tadeusz Wnuk Grażyna Wojciechowicz Jacek Wojciechowicz Jarosław Wolfram Paweł Wróbel Anna Zajączkowska Artur Zapała Jadwiga Zaręba Anna Ząbkowicz Anna Zwolińska Łukasz Wilkowicz Katarzyna Zawalińska Katarzyna Zajdel Tomasz Zieliński Adam Żołnowski 4 Budimex Rządowe Centrum Studiów Strategicznych PAIZ Bank Gospodarstwa Krajowego Przedstawicielstwo Komisji Europejskiej w Polsce Agencja Budowy i Eksploatacji Autostrad Bank of America (Polska) SA ABN-AMRO Bank(Polska) SA Bank of America (Polska) SA Polska Agencja Rozwoju Regionalnego Górnośląski Bank Gospodarczy SA Hydro Poland Sp. z o.o. ING Barings Polska VIII NFI-OCTAVA SA Narodowy Bank Polski UKIE PKO BP SA Kredyt Bank SA PBK SA Bank Handlowy w Warszawie SA Narodowy Bank Polski Narodowy Bank Polski Narodowy Bank Polski Ministerstwo Finansów WNE UW Ambasada Rumunii WestLB Polska SA PKO Bank Polski BOSS Rządowe Centrum Studiów Strategicznych Szkoła Główna Handlowa ING Barings Rynki Zagraniczne Narodowy Bank Polski BBN IBD Zmiany SA PTE Skarbiec-Emerytura PBK SA Bank Pocztowy SA Parkiet Uniwersytet Łódzki Górnośląski Bank Gospodarczy SA Fundacja CASE Biuro Banku Światowego w Polsce Bank Handlowy w Warszawie SA BRE Bank SA Narodowy Bank Polski KPWiG BPH SA INE PAN KPWiG Gazeta Bankowa Fundacja CASE Citibank (Polska) SA Uniwersytet Warszawski PAIZ WPROWADZENIE Od Redakcji Tam, gdzie nakłady inwestycyjne są zbyt duże, a jednocześnie potencjalne zyski zbyt małe, aby przyciągnąć prywatny kapitał, koniecznym staje się współdziałanie publiczno-prywatne w inwestycjach. Polega ono na wspólnym finansowaniu rozmaitych inwestycji przez rząd bądź władze samorządowe i prywatnych przedsiębiorców. Państwo jest zainteresowane realizacją danego projektu ze względu na jego znaczenie dla ogólnego rozwoju i dlatego ponosi część kosztów. Resztę dają prywatni przedsiębiorcy, którzy na mocy koncesji zarządzają projektem po jego ukończeniu. Zastosowanie formuły współdziałania publiczno-prywatnego w inwestycjach odciąża budżet państwa nie tylko na etapie inwestycyjnym, ale również podczas eksploatacji, gdyż projektem zarządza prywatny właściciel, który może zapewnić lepszą kontrolę kosztów, a przez to większą efektywność. Dlaczego w takim razie całkowicie nie sprywatyzować takich przedsięwzięć? Niestety, część z nich jest z natury deficytowa, jak więzienia; inne, jak szkoły czy szpitale nie zawsze dają się w stu procentach skomercjalizować. Może to dotyczyć również niektórych innych przedsięwzięć, jak np. płatne drogi, koleje, oczyszczalnie ścieków itd. Wiadomo, że zacofany system transportowy odstrasza inwestorów, więc czasami warto dołożyć z budżetu, żeby projekt mógł wystartować niż liczyć wyłącznie na finansowanie komercyjne. Finansowanie dużych przedsięwzięć o strategicznym znaczeniu dla polskiej gospodarki było przedmiotem dyskusji panelowej podczas 50 seminarium BRE-CASE, które odbyło się 21 września 2000 roku w Warszawie. Do dyskusji organizatorzy zaprosili przedstawicieli Agencji Budowy i Eksploatacji Autostrad, BRE Banku SA oraz Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej. W Zeszycie zamieszczamy wystąpienia trzech panelistów. Paweł Piłatkowski, naczelnik Wydziału Koncesji i Finansowania Agencji Budowy i Eksploatacji Autostrad udowadnia, że odpowiednie wyważenie uczestnictwa w korzyściach i ryzyku przedsięwzięcia jest sprawą priorytetową w każdym projekcie zakładającym państwowo-prywatne współdziałanie. Projekt bazujący na modelu BOT zakłada właśnie współdziałanie pomiędzy państwowym właścicielem a prywatnym koncesjobiorcą. We współdziałaniu tym jednak, tak jak i w wielu innych innych rodzajach, każda ze stron ma swoje cele, które chciałaby zrealizować i swoje potrzeby, które chciałaby zaspokoić. Państwowy właściciel chciałby mieć pewność, że podjęty projekt koncesyjny jest jak najbardziej zgodny z szeroko pojętym interesem społecznym. Koncesjobiorca zaś chciałby mieć poczucie stabilności całego przedsięwzięcia, niezbędnej do pokrycia kosztów projektu koncesyjnego i sprzyjającej osiągnięciu zysku. Jest więc rzeczą zupełnie zrozumiałą, że współuczestnicy projektu koncesyjnego dążą do maksymalnego zabezpieczenia swoich interesów i precyzyjnego określenia relacji miedzy sobą tak, ażeby żaden z nich nie czuł się dyskryminowany. Jednocześnie jednak muszą oni dążyć do zbudowania wzajemnego zaufania i wiary w dobre intencje każdego z nich. Jeżeli jakiś projekt koncesyjny kończył się w przeszłości niepowodzeniem, to głównie dlatego, że jego współuczestnicy nie potrafili w wyważony sposób dzielić między sobą korzyści i ponosić ryzyka. Edmund Cumber, dyrektor Departamentu Finansowania Projektów BRE Banku SA omawia rolę banku w finansowaniu przedsięwzięć o znaczeniu strategicznym dla gospodarki – kredytodawcy oraz organizatora emisji obligacji. Zdaniem E. Cumbera projekty inwestycyjne finansowane w ramach współdziałania publiczno-prywatnego mogą być z sukcesem 5 realizowane pod bardzo ważnym warunkiem, a mianowicie, że władze państwowe lub samorządowe posiadają odpowiednie kwalifikacje do oceny efektywności przedsięwzięć inwestycyjnych i korzystają z fachowych doradców, którzy znają wszystkie aspekty danego projektu i problemy, z jakimi można się zetknąć. I tu jest miejsce dla banków, które mogą z powodzeniem pełnić rolę doradców finansowych. Paweł Samecki, podsekretarz stanu w Urzędzie Komitetu Integracji Europejskiej omówił możliwości wsparcia finansowego dużych przedsięwzięć środkami Unii Europejskiej przed i po przystąpieniu Polski do Unii. Podkreślił, że dla wszystkich krajów kandydujących do członkostwa w UE na lata 2000 – 2006 przewiduje się, iż budżet programu PHARE wyniesie 10.920 mld euro, zatem roczne wsparcie ma wynieść 1.560 mld euro. Komisja Europejska nie wyklucza rocznych wahań budżetu. Wielkość kwot dla każdego z krajów kandydujących będzie wyliczona w oparciu o następujące kryteria: udział ludności danego kraju w ludności całkowitej państw objętych PHARE, wysokość produktu krajowego brutto oraz zdolność absorpcji jak i postępy we wdrażaniu Partnerstwa dla Członkostwa. Z prawnego punktu widzenia PHARE może być alokowany wyłącznie w rocznych przedziałach czasowych, jednakże stwierdzono przydatność programowania wieloletniego. Dlatego Komisja Europejska zaproponowała wstępną alokację dla Polski średnio 398 mln euro rocznie w okresie 2000 - 2002. Ostateczna kwota jest alokowana co roku i wskazana w Memorandum Finansowym. W odniesieniu do połączenia współfinansowania z budżetu oraz ze środków pochodzących z trzech instrumentów (PHARE, ISPA, SAPARD) należy planować z rocznym przesunięciem w czasie tzn. budżet 2001 – PHARE 2000. Prezentowane w Zeszycie teksty są rozszerzonymi wersjami wystąpień wygłoszonych na wrześniowym seminarium. Zostały przygotowane specjalnie na potrzeby seminarium i niniejszej publikacji, za co ich Autorom organizatorzy składają serdeczne podziękowanie. 6 MO¯LIWOCI FINANSOWANIA PROJEKTÓW INWESTYCYJNYCH NAPRZYK£ADZIE BUDOWY AUTOSTRAD W POLSCE Pawe³ Pi³atkowski* 1. Wstęp cy sektorów państwowego i prywatnego czyli tzw. model BOT. Jest to model koncesjonowania (zbuduj – eksploatuj – przekaż) [the BOT: build-operate-transfer]. Na początku lat 90. planowano wybudowanie 2 600 km Według modelu koncesjonowania BOT, przedsiębior- autostrad. Budowę przewidywano na 20, maksymalnie stwo prywatne – zazwyczaj w formie konsorcjum finan- – 30 lat. Zakładano, że budowa zostanie sfinansowana suje, buduje i eksploatuje daną inwestycję w umówio- w przeważającej mierze prywatnymi środkami finanso- nym okresie czasu, podczas gdy rząd kraju-gospoda- wymi. Przewidywano, że jedyną możliwą formą zaanga- rza, z którego inicjatywy inwestycja powstaje, spełnia żowania się skarbu państwa będzie możliwość udziele- wobec niej funkcje nadzorcze i regulacyjne. Pod koniec nia gwarancji na kredyty zaciągnięte przez koncesjona- umówionego okresu cała inwestycja zostaje przekaza- riusza do wysokości 50 proc. wartości inwestycji. na rządowi. W praktyce niewiele projektów było w stanie spełnić te- Podjęcie decyzji o zastosowaniu modelu koncesjo- go rodzaju kryterium, stąd w ciągu ostatnich pięciu lat nowania BOT to dopiero wstępny, ale bardzo ważny mieliśmy poważne problemy w osiągnięciu zamknięcia krok dla całości procesu mającego w efekcie doprowa- finansowego dla istniejących projektów. W międzycza- dzić do powstania sprawnie funkcjonującej i rentownej sie, na podstawie nabytych doświadczeń, podjęto decy- infrastruktury w Polsce. W kolejnym kroku należy po- zję o znowelizowaniu ustawy o autostradach płatnych. czynić szczegółowe analizy w celu pomyślnej realizacji Głównym celem tej nowelizacji było stworzenie nowych, inwestycji, jak np.: szerszych form finansowego zaangażowania skarbu – uszczegółowienie celów, państwa. – analiza zdolności realizacyjnych, – podział zadań, określenie kompetencji, – nabywanie nieruchomości, 2. Jak pomóc władzom lokalnym współpracować z kapitałem prywatnym w realizacji inwestycji publicznych – wstępna analiza ekologiczna – ocena oddziaływania danej inwestycji na środowisko, – przygotowanie dokumentów procesu przetargowego (wybór wykonawców), – ocena uczestników przetargu i wynegocjowanie Zdając sobie sprawę z tego, że stworzenie infra- umowy, struktury nie będzie możliwe w oparciu jedynie o trady- – finansowanie, cyjne źródła finansowania, należałoby rozważyć inne – budowa, sposoby znalezienia funduszy na ten cel. Jednym – próba sprawnościowo-wytrzymałościowa urządzeń z możliwych rozwiązań jest model oparty na współpra- i ich przyjęcie. 7 2. 1. Finansowanie inwestycji infrastrukturalnych potrzeby, które chciałaby zaspokoić. Państwowy właściciel ze środków prywatnych jest rozwiązaniem chciałby mieć pewność, że podjęty projekt koncesyjny jest stosunkowo nowym. jak najbardziej zgodny z szeroko pojętym interesem społecznym. Koncesjobiorca zaś chciałby mieć poczucie sta- W niektórych przypadkach inwestycje takie nie za- bilności całego przedsięwzięcia, niezbędnej do pokrycia pewniły oczekiwanego rezultatu, głównie z powodu źle kosztów projektu koncesyjnego i sprzyjającej osiągnięciu wyważonej partycypacji sektorów państwowego i prywat- zysku. Jest więc rzeczą zupełnie zrozumiałą, że współu- nego w korzyściach i ryzyku przedsięwzięcia. Spośród czestnicy projektu koncesyjnego dążą do maksymalnego nich, kilka nigdy nie wyszło poza fazę pomysłu, kilka oka- zabezpieczenia swoich interesów i precyzyjnego określe- zało się nieudanymi w trakcie budowy, a kilka przyniosło nia relacji miedzy sobą tak, ażeby żaden z nich nie czuł się straty po zbudowaniu. Nieudane inwestycje mogą mieć dyskryminowany. Jednocześnie jednak muszą oni dążyć daleko idące szkodliwe konsekwencje. Ich niepowodze- do zbudowania wzajemnego zaufania i wiary w dobre in- nie na etapie określania założeń może spowodować głę- tencje każdego z nich. Jeżeli jakiś projekt koncesyjny koń- bokie rozczarowanie społeczeństwa lokalnego i wielu in- czył się w przeszłości niepowodzeniem, to głównie dlatego, stytucji, zainteresowanych ideą kooperacji sektorów pań- że jego współuczestnicy nie potrafili w wyważony sposób stwowego i prywatnego. Niepowodzenie na etapie budo- dzielić między sobą korzyści i ponosić ryzyka. wy, a zwłaszcza na etapie eksploatacji, może mieć jeszcze bardziej szkodliwe konsekwencje, których minima- 2. 2. 1. Potrzeby społeczne lizacja wymagać będzie olbrzymich i ciągłych zastrzyków Najlepiej ekonomicznie uzasadniony projekt konce- finansowych ze strony władz samorządowych, czy nawet syjny może spowodować polityczne perturbacje. Nader rządu; może to pociągnąć za sobą np. upadłość polskich często jest on wyłącznie postrzegany w kategoriach firm budowlanych, wywołać liczne spory administracyjne ekonomicznych jako narzędzie aktywizacji gospodar- i prawne co do własności gruntów przeznaczonych pod czej oraz środek służący szybkiemu zwiększeniu docho- inwestycje i ich najbliższe otoczenie, jak również spowo- dów skarbu państwa czy władz lokalnych. Zapomina się dować poważne problemy finansowe i tym samym wyma- o tym, że kosztowna, trwała, wysokiej jakości nowocze- gać będzie pilnej restrukturyzacji. sna infrastruktura ma przecież służyć zarówno krótko- Również niekorzystnym rezultatem ewentualnego jak i długoterminowym interesom całego społeczeństwa niepowodzenia może być z pewnością utrata dobrego lub danej społeczności lokalnej. Ryzyko niepowodzenia imienia u międzynarodowych instytucji finansowych projektu koncesyjnego zwiększa się znacznie, gdy nie i banków krajowych, finansujących projekt koncesyjny. posiada on w miarę mocnego poparcia społecznego, czy też, innymi słowy, gdy nie jest dostatecznie zintegrowany z lokalnym środowiskiem, infrastrukturą i kulturą. 2. 2. Odpowiednie wyważenie uczestnictwa Istotną sprawą dla bezkonfliktowego włączenia projektu w korzyściach i ryzyku przedsięwzięcia koncesyjnego do zastanej na danym terenie szeroko jest sprawą priorytetową w każdym projekcie pojętej infrastruktury jest uprzednie, wcześniejsze zapo- zakładającym państwowo-prywatne znanie się z interesami społecznymi tego terenu. współdziałanie. 2. 2. 2. Potrzeby władz lokalnych Projekt bazujący na modelu BOT zakłada właśnie Nierzadko zdarza się, że w projektach władze lokal- współdziałanie pomiędzy państwowym właścicielem a pry- ne chętnie widziałyby dogodny sposób na uwolnienie watnym koncesjobiorcą.We współdziałaniu tym jednak, tak się od ciężaru finansowania inwestycji. Wielu urzędni- jak i w wielu innych rodzajach współdziałania, każda ze ków podejmujących decyzje inwestycyjne, czy to na stron ma swoje cele, które chciałaby zrealizować i swoje szczeblu centralnym, czy też lokalnym uważa, że wy- 8 starczy wydać koncesję i zezwolić koncesjobiorcy na stwowy/samorządowy nie jest w stanie, albo też z ja- podejmowanie wszelkich decyzji, a pieniądze będą sa- kichś powodównie chce finansować. Potrzeby i wymogi me płynęły szerokim strumieniem do kasy. Niestety, ta- prywatnych inwestorów muszą być odpowiednio do ich ki scenariusz ma niewiele wspólnego z rzeczywisto- statusu wzięte pod uwagę w negocjacjach z koncesjo- ścią. Istnieje bowiem cały szereg spraw o wymiarze biorcą. Ażeby nakłonić prywatnego koncesjobiorcę do społecznym i politycznym, które nie mogą być po pro- sfinansowania państwowej inwestycji, należy go przeko- stu pozostawione w wyłącznej gestii koncesjobiorcy, nać, iż może spodziewać się godziwego zysku w za- a mianowicie: mian za wyłożenie swojego kapitału. Nakłonienie pry- – harmonogram projektu, watnego koncesjobiorcy do finansowania projektu kon- – planowane zdolności realizacyjne, cesyjnego o wysokim stopniu ryzyka wymaga, oczywi- – stopień społecznego poparcia, ście, przekonania go, że wyłożony przezeń kapitał przy- – skutki inwestycji dla użytkowania ziemi i dla istnie- niesie większy zysk niż przy finansowaniu projektów jących na danym terenie wzorów społeczno-kultu- o mniejszym stopniu ryzyka. rowych, Trudności ze znalezieniem prywatnego kapitału – skutki ekologiczne i ich monitowanie, gotowego finansować państwowe inwestycje mogą – potrzeba i konsekwencje wsparcia bezpośrednie- pojawiać się wtedy, gdy koncesjodawca nie zdoła za- go wsparcia kredytowego, czy też poprzez odpo- pewnić prywatnemu koncesjobiorcy dogodnych wa- wiednie gwarancje kredytowe udzielane przez runków dla osiągnięcia godziwego zysku, a zwła- skarb państwa, władze lokalne, szcza, gdy będzie starał się przerzucić gros ryzyka na koncesjobiorcę. Istotnym zatem zadaniem w procesie – przekazanie ziemi, urządzeń i funduszy państwo- planowania projektu koncesyjnego jest dokonanie wych, – wymogi różnorodnych instytucji rządowych, przez koncesjodawcę już na samym początku tego – stosunki z podobnymi, konkurencyjnymi inwestycjami, procesu rozważnej analizy metod uczestniczenia – kontrola jakościowa budowy, w podziale pomiędzy stronami zakresu odpowiedzial- – nadzorowanie zgodności bieżącej eksploatacji ności za poszczególne ryzyka, jak i podziale zysków. i utrzymania obiektu z ustalonymi standardami, Nie trzeba tu ponownie dodawać, iż traktowanie przez – wysokości opłat za użytkowanie i sposób ich po- koncesjodawcę koncesjobiorcy jako pełnoprawnego partnera do udziału w zyskach, z którym koncesjo- bierania. Pozostawienie podobnych kwestii bez udziału władz dawca również dzieli i minimalizuje ryzyko, jest wymo- lokalnych może w efekcie doprowadzić do sytuacji, giem zwykłej uczciwości, nie mówiąc już o praktycznej w której spółka koncesyjna będzie uzyskiwała niezasłu- konieczności. Brak takiego rzetelnego partnerstwa żenie większe korzyści i gratyfikacje niż zakładano i tym w projekcie koncesyjnym doprowadzić może do całko- samym zasada proporcjonalnych udziałów w korzy- witej jego porażki. ściach i ryzyku zostanie podważona. Projekt koncesyjny, który bezpodstawnie faworyzuje koncesjobiorcę jest 2. 2. 4. Doświadczenie w kierowaniu w pewnym momencie skazany na porażkę pod naporem Kierowanie i uwieńczenie sukcesem projektu konce- niezadowolenia zarówno władz lokalnych, jak i szerokiej syjnego wymaga dobrej znajomości sektorów tak pań- opinii publicznej. stwowego jak i prywatnego, które na bazie modelu koncesjonowania BOT, podejmują współpracę celem reali- 2. 2. 3. Potrzeby koncesjobiorcy zacji inwestycji. Zawsze istnieje potrzeba przy realizacji Celem projektu koncesyjnego jest wyselekcjonowa- tego typu przedsięwzięć, zatrudnienia wysoce kwalifiko- nie prywatnego przedsiębiorstwa podejmującego się sfi- wanej grupy doradców z dziedziny prawa, finansów oraz nansowania państwowej inwestycji, której organ pań- w zakresie aspektów technicznych. 9 3. System partnerstwa prywatno-publicznego prywatnych do realizacji projektu, krytycznym elementem jest określenie formuły wsparcia finansowego ze strony państwa/władz lokalnych. Nie jest to oczywiście niczym nowym w porównaniu do doświadczeń świato- Formuła BOT jest pojęciem dosyć szerokim. Najo- wych przy realizacji projektów infrastrukturalnych. W wie- gólniej rzecz ujmując chodzi o stworzenie sprawnego lu innych krajach powodzenie włączenia inwestorów pry- i dobrze funkcjonującego przedsięwzięcia, a nie jak ma watnych w realizację inwestycji infrastrukturalnych zale- to miejsce w wielu przypadkach realizację jedynie kon- żało od formy i zakresu udziału państwa. traktu budowlanego. BOT, czy może raczej w warunkach Wybór struktury realizacji przedsięwzięcia, która polskich, czy nawet europejskich, system partnerstwa przynosić ma najwięcej korzyści, zależy oczywiście od publiczno-prywatnego (PPP), na podstawie dotychcza- celów, jakie przyświecają władzom, a także warunków sowych, światowych doświadczeń zapewnia nie tylko ekonomicznych, w jakich przypada realizacja konkret- największe szanse powodzenia danego przedsięwzię- nego schematu realizacji; chodzi tu o to, czy jest to ty- cia, lecz wręcz pozwala na przyspieszenie rozwoju in- powe BOT, określona formuła PPP, czy też bardziej tra- frastruktury w poszczególnych krajach poprzez przyję- dycyjne formy realizacji (tzn. finansowane przez pań- cie nowatorskich sposobów finansowania i realizacji in- stwo bezpośrednio z wpływów podatkowych, czy też westycji. Formuła ta umożliwia władzom lokalnym, we środków pozyskanych staraniem państwa – środki po- współpracy z poszczególnymi koncesjonariuszami, mocowe, kredyty. Jednak, jak to zostało stwierdzone stworzenie podstawy majątkowej, której żadna ze stron w dotychczasowej praktyce, udana realizacja przedsię- nie byłaby w stanie utworzyć samodzielnie. wzięć infrastrukturalnych, w dużej mierze zależy od Można wyobrazić sobie oczywiście szereg warian- wprowadzenia właśnie formuły BOT/PPP właśnie tam, tów PPP (w zależności chociażby od formuły/formy za- gdzie odpowiednie projekty infrastrukturalne byłyby angażowania się państwa/gminy w realizację danego w stanie wygenerować odpowiedni poziom przychodów, przedsięwzięcia infrastrukturalnego), które mogą być szczególnie w początkowym okresie eksploatacji, po- korzystne dla samego przedsięwzięcia, jak i bezpośre- zwalających na pokrycie: dnio dla władz terytorialnych. Bardzo istotnym jest rów- – kosztów utrzymania i eksploatacji, nież określenie celów, jakie przyświecają polityce regio- – obsługę kredytów zaciągniętych na poczet sfinan- nalnej w odniesieniu do infrastruktury, które można by określić następująco: sowania budowy danej inwestycji oraz zapewniających akceptowany poziom zwrotu zaan- 1. Realizacja rozwoju infrastruktury tak szybko, jak to możliwe; z uwzględnieniem ograniczeń, jakie wy- gażowanych środków finansowych przez inwestorów prywatnych. nikają z sytuacji makroekonomicznej Polski oraz Najczęstszą formą uczestniczenia sektora publicz- w sposób zapewniający powstanie największych nego w finansowaniu projektów infrastrukturalnych jest: korzyści makroekonomicznych, powstałych przy – możliwość udzielania gwarancji na kredyty zacią- realizacji przedsięwzięć infrastrukturalnych. gane na poczet sfinansowania budowy autostrady, 2. Uzyskanie dostępu do prywatnych źródeł finanso- – udział w sfinansowaniu części kosztów budowy, wania i ich wykorzystanie. – stworzenie możliwości pokrywania niedoborów eks- 3. Zminimalizowanie udziału rządu/skarbu państwa, ploatacji, w momencie kiedy by się okazało, że popyt budżetów lokalnych. jest niższy od prognozowanego, jednak nie z przy- 4. Osiąganie maksymalnych korzyści, w tym spo- czyn leżących po stronie koncesjonariusza; przeka- łecznych w całym okresie koncesji. zywanie gotowych elementów infrastruktury itp. Istotnym jest również stwierdzenie, że przy realizacji Oczywistym jest, że każdy z projektów może się róż- tego typu przedsięwzięć, dla przyciągnięcia inwestorów nić w zasadniczy sposób co do warunków jego realizacji, 10 w tym warunków finansowych i komercyjnych (struktura dużymi aglomeracjami miejskimi. Stąd wniosek, że z za- podziału ryzyka pomiędzy stronami), stąd decyzje o osta- stosowaniem systemu BOT znacznie łatwiej jest przepro- tecznym wyborze poszczególnej formuły realizacji będą wadzić prywatyzację metra (bo o to tak na dobrą sprawę podejmowane z uwzględnieniem korzyści jakie z tego wy- chodzi) czy też np. elektrowni, wodociągów, oczyszczalni, nikają dla rządu, władz samorządowych w porównaniu gazociągów niż autostrad. np. do tradycyjnych form realizacji przedsięwzięć inwestycyjnych jakie dotychczas dominowały w Polsce. Należy zwrócić ponadto uwagę, że inwestycje infrastrukturalne są realizowane zazwyczaj w oparciu o środ- Wspomniany system PPP nie jest przeciwieństwem ki finansowe, w skład których wchodzą: systemu BOT. W każdym z przypadków bardzo istotnym – środki własne koncesjonariusza (kapitał własny, jest zachowanie przejrzystości rozwiązań i procedur doty- kredyty udzielone spółce koncesyjnej przez głów- czących finansowania oraz podziału dochodów z eksplo- nych jej akcjonariuszy), atacji danej inwestycji. System BOT, w czystej postaci, – kredyty zaciągnięte na poczet realizacji przedsię- czyli kiedy państwo, bez żadnych form zaangażowania fi- wzięcia, a zabezpieczone przyszłymi przychodami nansowego, w warunkach rynkowych (koszty przygoto- (tzw. senior loans), wania inwestycji, wykonania dokumentacji projektowej, – różnego rodzaju środki bezzwrotne (granty, mię- samej budowy, kosztów finansowych, kosztów eksploata- dzynarodowe środki pomocowe), cji, innych kategorii kosztów z jednej strony, a z drugiej – dochody w trakcie budowy, strony prognozowany poziom ruchu oraz spodziewane – gotowe odcinki lub fragmenty istniejącej już infra- przychody) zrzeka się części swoich praw na rzecz spół- struktury, która jest zazwyczaj jedynie ulepszana, ki koncesyjnej specjalnego przeznaczenia Special Purpo- co sprawia, że istniejąca i ulepszona infrastruktu- se Company/vehicle, specjalnie powołanej do realizacji ra w połączeniu z nowo wybudowaną daje więk- danego przedsięwzięcia jest bardzo trudny czy też wręcz szą wiarygodność prognozom przychodów, co niemożliwy do zrealizowania w przypadku wielu przedsię- z kolei zmniejsza ryzyko, a w ostateczności koszty wzięć, w tym autostrad płatnych. finansowe projektu, powstałe z tytułu zaciągnię- Przypadek autostrad jest o tyle trudny, że należy po- tych kredytów. godzić cele czysto komercyjne z elementami i różnymi Posługując się przykładem autostrad w Polsce, to aspektami polityki społecznej. Trudno np. wyobrazić sobie gdyby oczekiwać, że każde z planowanych przedsię- sytuację, w której jedynym połączeniem na danym odcin- wzięć będzie na tyle dochodowe, aby zapewnić pokrycie ku byłaby autostrada płatna. Zazwyczaj istnieje również bieżących kosztów utrzymania i eksploatacji, spłatę za- równoległa droga bezpłatna, często o gorszych parame- ciągniętych kredytów oraz zapewnić akceptowalną sto- trach ruchu, jednak mimo wszystko odbiera ona znaczny pę zwrotu od zainwestowanego kapitału, to w zasadzie, procent ruchu z korytarza transportowego – szczególnie żaden z odcinków planowanych autostrad w Polsce nie w początkowym okresie, kiedy użytkownicy nie są przy- jest dochodowy, tym samym należałoby podjęcie decy- zwyczajeni do korzystania z autostrady oferującej wyższą zji o rozpoczęciu budowy autostrad odsunąć o około 15 jakość podróżowania. Ten element sprawia właśnie, że ry- lat, kiedy to planowany poziom ruchu byłby na wystar- zyko po stronie projektu jest znacznie wyższe niż w przy- czającym poziomie. Oczywiście nikt odpowiedzialny nie padku np. metra, kiedy mamy do czynienia z quasi pozy- mógłby podjąć takiej decyzji. Stąd podstawowym kryte- cją monopolistyczną danego środka transportu. Trudno rium rozstrzygającym o realizacji danej inwestycji, jest wyobrazić sobie sytuację, w której będą dwie, blisko sie- powstanie takich korzyści makroekonomicznych, po- bie rozlokowane, równoległe linie metra. Ponadto, w przy- wstałych w wyniku jej realizacji, które przewyższałyby padku metra, kolejnym czynnikiem zmniejszającym ryzy- koszty towarzyszące jej istnieniu. ko komercyjne jest fakt, że częstotliwość podróży jest Przykładowo władze lokalne mogą dopuszczać moż- znacznie wyższa niż podróżowanie autostradą pomiędzy liwość nieopłacalności danej inwestycji w węższym ro- 11 zumieniu, czysto finansowym, w określonym przedziale alizację”. Najważniejszym jest jednak, aby realizacja ta- czasowym, kiedy mogą powstać czasowe braki środków kich przedsięwzięć odbywa się w oparciu o międzyna- gotówkowych na regulowanie bieżących zobowiązań rodowe, otwarte przetargi, według standardów, które spółki, pod warunkiem jednak, że rachunek makroeko- pozwalają na zachowanie konkurencyjności dla uzy- nomiczny uzasadnia powstanie danej inwestycji. I tak, skanych ofert od sektora prywatnego. w przypadku autostrad będzie to np. zmniejszenie ilości Często skala projektowanych przedsięwzięć spra- wypadków drogowych, zmniejszenie czasu podróży, wia, że do przetargów przystępują całe grupy przedsię- zwiększenie aktywności gospodarczej, szczególnie na biorstw, z partnerem zagranicznym, składające się terenach wokół autostradowych, zwiększenie mobilno- z firm, działających w różnych dziedzinach: ści ludzi, spełnienie norm ochrony środowiska, zwięk- – projektowanie, szenie turystyki, transfer technologii. Korzyści w rozu- – organizacja i wykonanie budowy, mieniu czysto finansowym to przede wszystkim podatki – organizacja finansowania, (VAT, CIT), różnego rodzaju opłaty i płatności od spółki – zarządzanie projektem, koncesyjnej na rzecz państwa/władz lokalnych. – utrzymanie i eksploatacja, Wymieniając ponownie szereg korzyści wynikających – marketing, itp. z wprowadzenia systemu BOT, czy też bardziej w warunkach polskich, systemu PPP, można wymienić m.in.: W okresie trwania całego okresu koncesji, powstała firma będzie uiszczała należne podatki, szereg opłat 1. Umożliwienie realizacji wybranych projektów infra- niezależnych od przychodów, tj. o charakterze czysto strukturalnych w najbliższej perspektywie czasowej. uznaniowym i określonym przez państwo/władze lokal- 2. Osiągnięcie najniższych łącznych kosztów w ca- ne oraz opłaty, które zależą od przepływów finansowych łym cyklu życia danej inwestycji, które będą pono- (tzw. opłaty podporządkowane – czyli podział zysków). szone przez rząd centralny, władze terytorialne, Należy jednak pamiętać, że wszystkie te opłaty będą z tytułu realizacji całej inwestycji, tj. kosztów prac ostatecznie odzwierciedlać skalę i sposób podziału ry- projektowych, kosztów budowy, kosztów finanso- zyka pomiędzy stronami umowy koncesyjnej, czyli skar- wych oraz kosztów utrzymania i zarządzania. bem państwa a sektorem prywatnym. 3. W przypadku pomyślnej realizacji Programu Bu- Należy mieć również na uwadze, w każdej z wybra- dowy Autostrad – stworzenie nowego sektora go- nych form realizacji danej inwestycji, że koncesjonariusz spodarki narodowej opartego na silnych podsta- będzie zobowiązany do spełnienia szeregu warunków, wawch rynkowych, tj. przedsiębiorstwach budowy co do jakości i standardów świadczonych usług (osią- i eksploatacji płatnych autostrad, które będą mo- gnięcie satysfakcji klientów, itd.). gły w perspektywie 10 – 15 lat pomyślnie konkuro- Wydaje się, że z punktu widzenia zarówno rządu, jak wać na rynkach krajowych i zagranicznych o zdo- i władz lokalnych najważniejszą korzyścią z zastosowa- bycie intratnych kontraktów, szczególnie w Euro- nia metody BOT („budowa – eksploatacja – przekaza- pie Środkowo-Wschodniej. nie”) w przedsięwzięciach infrastrukturalnych jest fakt, iż Udział państwa w realizacji projektów infrastruktu- rząd może polegać na zainteresowaniu koncesjonariu- ralnych, zgodnie z zasadami PPP, w formie bezpośre- sza i jego kredytodawców osiągnięciem eksploatacyjne- dniej (granty, gotowe elementy infrastruktury, itd.), czy go i finansowego sukcesu (powodzenia) przedsięwzię- pośredniej (zwolnienia podatkowe, gwarancje, środki fi- cia. W przeciwieństwie do typowych wykonawców robót nansowe do wykorzystania w okresie eksploatacji, fun- zlecanych przez rząd, otrzymujących od rządu zryczał- dusze specjalnego przeznaczenia, itd.) jest rzeczą jak towane wynagrodzenie za wykonanie określonego za- najbardziej powszechną. Państwo zazwyczaj określa kresu prac, koncesjonariusz w systemie BOT wykorzy- poziom i formę zaangażowania w taki sposób, aby stuje przychody z eksploatacji obiektów w celu pokrycia umożliwiało to „zamknięcie projektu i w efekcie jego re- swoich kosztów bieżących oraz uzyskania zysku z wnie- 12 sionej inwestycji kapitałowej. Zatem, koncesjonariusz spłacona jakakolwiek część długu głównego lub długu w systemie BOT i jego kredytodawcy są żywotnie zain- gwarantowanego przez skarb państwa lub jego podmio- teresowani tym, aby budowa została zrealizowana w ter- ty, jeśli taki występuje. W takiej sytuacji można oczeki- minie, aby obiekty były zaprojektowane i wybudowane wać, że potencjalny akcjonariusz będzie w odpowiednim w sposób zapewniający ich atrakcyjność dla użytkowni- stopniu zainteresowany istnieniem sytuacji, w której jak ków, aby obiekty były efektywnie i oszczędnie eksploa- najszybciej zostanie spłacony kredyt główny oraz uwol- towane i utrzymywane w dobrym stanie technicznym nie nione zostaną wszelkie ewentualne gwarancje rządowe, wpływającym na zmniejszenie przychodów, jak również czy też udzielone przez władze samorządowe/lokalne. aby opłaty uiszczane przez użytkowników (w przypadku Typowa umowa BOT powinna zapewnić władzom lo- autostrad – opłaty za przejazd) były na poziomie zapew- kalnym udział w przychodach w inwestycji, czyli prawo niającym uzyskiwanie optymalnych przychodów. do uzyskania różnych płatności gotówkowych, których W przedsięwzięciu typu BOT, rząd może skoncentro- łączna kwota będzie ostatecznie zależna od ekonomicz- wać swoje wysiłki na kontroli stosunkowo niewielu nego sukcesu (powodzenia) przedsięwzięcia. Można tu- umownych zobowiązań koncesjonariusza (np. dotyczą- taj sobie wyobrazić różnego rodzaju opłaty za udziele- ce ochrony środowiska lub też przekazania obiektów nie koncesji, czy też wyłącznego prawa na określoną w dobrym stanie technicznym po zakończeniu okresu działalność, następnie opłatę dzierżawną za wydzierża- koncesji), kiedy interes własny koncesjonariusza i jego wienie danego terenu, czy też w końcu, dzielenie się zy- kredytodawców nie zawsze jest zgodny z interesem skiem począwszy od momentu, kiedy całość zadłużenia państwa. typu senior zostanie odpowiednio spłacona. Przedsięwzięcia typu BOT wymagają od akcjonariu- Od koncesjonariusza wymaga się również uiszcza- szy spółki specjalnego przeznaczenia znacznego zain- nia podatku VAT od przychodów z eksploatacji danej in- westowania w przedsięwzięcie equity, tzn. kapitału wła- westycji oraz podatku dochodowego od otrzymanych snego i kredytów podporządkowanych (zazwyczaj po- zysków. Konstrukcja transakcji powinna sprawiać, że między 10 – 30% kosztów całkowitych przedsięwzięcia), bezpośredni interes własny spółki koncesyjnej będzie ją co sprawia, że akcjonariusze spodziewając się zwrotu motywował do maksymalizacji tych płatności na rzecz zainwestowanych środków w postaci zysków, cały czas odpowiednich władz. są zainteresowani maksymalizacją przepływów gotówkowych netto. Typowe umowy oparte na zasadach BOT przewidują, 3. 1. Ryzyko jednostek/organów zlecających iż wszystkie przychody z eksploatacji danego przedsięwzięcia zostaną złożone na specjalnym rachunku, z które- Istotną korzyścią modelu BOT jest fakt, iż pozwala go środki będą w pierwszej kolejności wykorzystywane na on rządowi czy władzom lokalnym uniknąć odpowie- pokrycie bieżących wydatków związanych z eksploatacją dzialności za koszty, które rząd/ władze lokalne musieli- i utrzymaniem danego obiektu, a następnie na utworzenie by ponieść (finansując te wydatki z różnego rodzaju po- rachunków rezerwowych zapewniających fundusze na po- datków lub z funduszy pożyczonych), gdyby zamawiali krycie, według określonego harmonogramu, kosztów rea- na konwencjonalnych zasadach projekt, budowę, zarzą- lizacji okresowych remontów głównych, czy też moderni- dzanie i/lub utrzymanie obiektu, oraz/lub uniknąć ryzyka zacji, a następnie na spłatę kwoty głównej i odsetek zadłu- związanego z niedostatecznymi przychodami, na które żenia typu senior (nadrzędnego lub inaczej z pierwszeń- to ryzyko projekt byłby wystawiony w przypadku finan- stwem spłaty), zaciągniętego uprzednio na poczet sfinan- sowania poprzez kredyt zaciągnięty przez skarb pań- sowania realizacji przedsięwzięcia. stwa/władze lokalne. Zazwyczaj nie dopuszcza się możliwości osiągania Jednakże, byłoby nierealistycznym założeniem ze przez akcjonariuszy żadnych zysków, jeżeli będzie nie- strony władz oczekiwać od koncesjonowanej spółki i jej 13 pożyczkodawców, że zwolnią władze lokalne ze wszyst- w którym władze lokalne przejmują 100% kosztów pro- kich rodzajów ryzyka związanych z projektem. Rozróż- jektu, biorą na siebie odpowiedzialność wygenerowania nienie, które czasami daje się zaobserwować pomiędzy z projektu dostatecznych przychodów dla obsługi zadłu- „BOT” a „partnerstwem publiczno-prywatnym” jest roz- żenia z nim związanego, a także samodzielnie podpisu- różnieniem fałszywym. Bez względu na to jakich używa ją umowę (albo poprzez pojedynczy kontrakt albo po- się określeń, każda koncesja związana z infrastrukturą przez osobne kontrakty) dotyczącą projektu, budowy, na- zawiera w sobie negocjowalną alokację ryzyka i wyna- stępnie eksploatacji i utrzymania infrastruktury. grodzeń pomiędzy władzami lokalnymi a koncesjonariuszem; i jest czymś typowym dla umów koncesyjnych typu BOT przydzielanie władzom lokalnym różnorodnych rodzajów ryzyka, do których kontroli i absorbowania są one lepiej przygotowane niż koncesjonariusze lub ich pożyczkodawcy. Dlatego też przy ocenie ryzyka transakcji nie jest czymś właściwym porównywanie „na siłę” transakcji do standardu jakiejś wyimaginowanej transakcji, w której władze lokalne czy też rząd nie przyjmują na siebie jakie- * Autor jest naczelnikiem Wydziału Koncesji i Finansowania Agencji Budowy i Eksploatacji Autostrad gokolwiek ryzyka. Takie ryzyko powinno być raczej porównywane z ryzykiem alternatywnego scenariusza, 14 KONCEPCJA BOT: MO¯LIWOÆ ZASTOSOWANIA PRZY INWESTYCJACH INFRASTRUKTURALNYCH PREZENTACJA 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 ROLA BANKÓW W FINANSOWANIU PRZEDSIÊWZIÊÆ O ZNACZENIU STRATEGICZNYM DLA GOSPODARKI Edmund Cumber* 1. Wstęp unikać sytuacji, w których bank jest zaangażowany kapitałowo i jednocześnie jest aranżerem kredytu lub emisji obligacji, bowiem w przypadku wystąpienia proble- W gospodarce rynkowej banki mogą i powinny pełnić aktywną rolę w alokowaniu krajowych oszczędności mów nieunikniony jest konflikt interesów między kredytodawcami a udziałowcami. w tych dziedzinach gospodarki, które przynoszą najwyższą stopę zwrotu z włożonego kapitału. Podstawowymi przesłankami do takiego twierdzenia są: 1. 2. Bank jako kredytodawca – zgromadzone przez banki depozyty, które powinny być w efektywny sposób inwestowane, Banki jako kredytodawcy bardzo lubią angażować – wiedza i doświadczenie specjalistów bankowych, się w zarządzanie projektami. W negocjacjach kredyto- służące do oceny efektywności inwestycji, a także wych są trudnym partnerem, przywiązującym nieraz ustalenia właściwej struktury finansowania. nadmierną wagę do drobnych detali, co powoduje Szczególnie ten drugi aspekt ma newralgiczne opóźnienie zamknięcia finansowania i zagraża opłacal- znacznie dla rozwoju gospodarczego, bo to banki naj- ności projektu. Żądają spełniania przez projekt całego częściej są kluczowym ogniwem w procesie weryfikowa- mnóstwa wskaźników technicznych, finansowych i in- nia opłacalności inwestycji zanim zostanie ona rozpo- nych, które potem z lubością monitorują, czym uprzy- częta, a więc zanim wydane zostaną pieniądze. Wcze- krzają życie kredytobiorcy. Z drugiej strony w trakcie dłu- śniej czy później każdy projekt będzie podlegał weryfi- gich i szczegółowych negocjacji wychodzi na jaw szereg kacji przez rynek. Nietrafione projekty oznaczają zmar- czynników ryzyka, które można w porę usunąć lub ogra- nowane pieniądze i nie ma znaczenia, czy pochodzą niczyć z pożytkiem dla wszystkich stron. one z prywatnych czy publicznych źródeł. Zaletą kredytu jest to, że może on być lepiej dosto- Jako źródło finansowania banki mogą zasadniczo wy- sowany do potrzeb i możliwości projektu, jak to się mówi stępować w jednej z dwu ról lub w obu jednocześnie. Są to: „jest skrojony na miarę”. Oznacza to większą elastycz- – rola kredytodawcy, pojedynczego lub występujące- ność w trakcie jego wykorzystywania, szybsze dostoso- go w konsorcjum bankowym. wywanie do zmieniających się warunków. Wreszcie ban- – rola organizatora emisji obligacji (w tym wypadku ki są bardziej cierpliwe i skłonne do ustępstw w przy- bank występuje jako pośrednik między inwestorem padku trudności w realizacji projektu. Czują się ponie- a rynkiem kapitałowym). kąd sponsorami projektu! Czasami bank może występować również jako Biorąc pod uwagę fakt, iż kredyt bankowy jest instru- udziałowiec spółki, ale wówczas jego rola jest zupełnie mentem poufnym, którego szczegóły nigdy nie są upu- inna od wymienionych wyżej, a co więcej koliduje z ni- bliczniane, istnieje możliwość zawarcia transakcji o bar- mi. Zasadna więc wydaje się teza, że raczej powinno się dzo nietypowej strukturze czy zabezpieczeniach. Przyj- 25 mowane w negocjacjach kredytowych rozwiązania cza- Korzyści dla inwestora wynikające z emisji obligacji sami mogą wręcz wydać się nielogiczne, ale najważniej- w porównaniu z kredytem to niższe oprocentowanie, sze, że działają i zapewniają stronom komfort, bowiem a często także dłuższy termin spłaty, okres karencji i ka- bardziej standardowe rozwiązania mogą być obarczone pitalizacji odsetek. Ważne jest również to, że obligatariu- większym ryzykiem. Stosowane w kredycie klauzule sze przyjmują zwykle bierną postawę wobec projektu czasami nasuwają na myśl zasadę wet za wet, której nie nie interesując się nadmiernie jego losami, chyba że zobaczymy w prospekcie emisyjnym obligacji dopu- dzieje się coś naprawdę złego – przez co są znacznie szczonych do publicznego obrotu. mniej uciążliwi dla klienta. Kredyt bankowy z reguły jest oparty na zmiennej sto- Do wad emisji obligacji w pierwszym rzędzie należy pie procentowej, co naraża klienta na ryzyko jej zmiany, zaliczyć mniejszą elastyczność tego instrumentu w po- a w konsekwencji grozi niewypłacalnością. Dzieje się równaniu z kredytem. Kwoty emisji muszą być stosunko- tak szczególnie wówczas, gdy stopy bazowe WIBOR, wo duże i nie można ich dzielić na szereg ciągnień dopa- LIBOR itp. osiągają wartości znacznie powyżej wskaźni- sowanych do harmonogramu wydatków inwestycyjnych, ka inflacji w długim okresie czasu. Realizowanie inwe- inaczej koszty emisji nadmiernie wzrosną. stycji w takich warunkach jest obarczone dużym ryzy- Inną wadą jest duża zmienność nastrojów panująca kiem i bank musi stosować ostre kryteria wyboru najlep- na rynkach kapitałowych, która powoduje, że długotrwa- szych projektów. Niestety, na mało płynnych rynkach, ja- le przygotowywane emisje mogą raptem okazać się nie- kim jest rynek polski, trudno jest oferować stałą stopę sprzedawalne albo znacznie droższe niż przewidywano, procentową, a instrumenty zabezpieczające z tego sa- bo zmieniła się koniunktura na rynku. Zabezpieczeniem mego względu (płynność) są drogie. przed tym może być gwarancja objęcia całej lub części Okres kredytowania może być bardzo różny, ale naj- emisji przez bank (underwriting). częściej nie przekracza 10 – 12 lat. Wiąże się to z zapadalnością depozytów bankowych. Przy obecnej struktu- 2. Klienci banków rze depozytów złotowych w polskich bankach, nawet kilka lat jest długim okresem kredytowania. Rynek kapitałowy w Polsce nie jest w stanie zaoferować dłuższych okresów niż kredyt bankowy, ale w ciągu kilku ostatnich Podstawowymi partnerami banków są klienci komer- lat na Zachodzie upowszechniły się emisje obligacji cyjni potrzebujący banku do rozliczania bieżącej działal- z okresem wykupu nawet kilkadziesiąt lat. ności gospodarczej, finansowania tej działalności, a także korzystający z rozmaitych instrumentów finansowych pozwalających odpowiednio zarządzać zasobami finansowymi firmy i wiążącym się z tym ryzykiem. Większość 1. 3. Bank jako organizator emisji obligacji banków komercyjnych w pierwszym rzędzie stara się zaBank jest z reguły nieodzowny również wtedy, kiedy pewnić kredytowanie swoim stałym klientom w formie jest możliwe sięgnięcie do rynku kapitałowego w formie krótkoterminowych kredytów obrotowych, gwarancji emisji obligacji. Zważmy, że nabywcy obligacji rzadko i akredytyw finansujących handel. W mniejszym stopniu posiadają wystarczającą wiedzę i doświadczenie do bank jest zainteresowany udzielaniem wieloletnich kredy- oceny projektów inwestycyjnych, a tym bardziej do ne- tów inwestycyjnych przeznaczonych na rozwój i moderni- gocjacji z klientem. Oczekują oni gotowego produktu zację, oczekując, że firmy proukty te sfinansują z kapita- przedstawionego w prospekcie emisyjnym najlepiej z ra- łu i wypracowywanych zysków. Polityka ta wiąże się z jed- tingiem projektu i jego sponsorów. Renomowany bank nej strony z wyższym ryzykiem takich kredytów, a z dru- stojący za emisją niewątpliwie może przyciągnąć uwagę giej ze strukturą pasywów banku, które w zdecydowanej inwestorów do danego projektu. większości są krótkoterminowe (szczególnie złotowe). 26 W niektórych bankach lepiej jest pod tym względem z wa- kajaniu swoich roszczeń przed udziałowcami firmy. lutami obcymi, ale nadmierne zadłużanie się firm w dewi- W razie niepowodzenia to ich kapitał idzie w pierwszym zach rodzi ryzyko kursowe i kryzysu walutowego. rzędzie na straty. Tak więc podstawowym sposobem Banki niechętnie udzielają kredytów nowym zmniejszenia ryzyka banku jest wystarczający udział podmiotom gospodarczym. Zbyt bowiem często okazu- własny (kapitał wniesiony przez właścicieli). Powinien on je się, że mieć dobry pomysł i trochę kapitału na starcie wahać się od 30 do 50 proc. całości nakładów inwesty- to za mało, aby móc przetrwać w warunkach gospodar- cyjnych, jednak nie są to bezwzględnie obowiązujące ki konkurencyjnej. Jednak nie znaczy to, że banki nie granice. Można znaleźć projekty, w których 20-proc. kredytują zupełnie nowych przedsięwzięć gospodar- udział kapitału jest wystarczający dla banku, jak również czych. Wymaga to jednak długotrwałej i specyficznej projekty w których 80-proc. udział kapitału jest zbyt ma- analizy i negocjacji. ły. Jako przykład tych pierwszych mogą nam posłużyć Większe przedsięwzięcia są najczęściej finansowa- projekty elektrowni, które mają zawarte długoletnie ne na zasadzie „project finance”. Jest to powszechnie umowy sprzedaży energii elektrycznej z wiarygodnymi stosowana na świecie metoda, która pozwala precyzyj- odbiorcami. Natomiast przedsięwzięcia z branży IT z re- nie rozłożyć ryzyko projektu, jasno określić obowiązki guły nie nadają się w ogóle do kredytowania, bowiem i odpowiedzialność stron uczestniczących oraz zacho- ich przychody są niemożliwe do przewidzenia w per- wać kontrolę nad przepływami finansowymi. Co więcej, spektywie kilku miesięcy, a w przypadku upadłości moż- zapewnia ona brak lub ograniczony tylko regres banku na nie odzyskać nawet 10 proc. udzielonego kredytu, do sponsorów projektu w przypadku niepowodzenia. gdyż praktycznie jedynymi aktywami tych firm są ludzie, na których nie można ustanowić hipoteki ani zastawu. 3. Kryteria udzielania kredytów inwestycyjnych Warto chociaż pobieżnie owówić generalne zasady udzielania kredytów inwestycyjnych, gdyż pozwoli to le- W przypadku niedokapitalizowania projektu bank piej zrozumieć logikę, jaką kierują się kredytowcy w swo- może zaoferować udzielenie kredytu typu mezzanine, jej pracy. tzn. podporządkowanego względem innych kredytów Najważniejszą zasadą jest właściwe rozłożenie ryzyka ale nadrzędnego wobec kapitału z dodatkowym wyna- projektu między stronami zaangażowanymi w jego finanso- grodzeniem w postaci udziału w przyszłych zyskach lub wanie. Właściciel, wkładający kapitał zakładowy/akcyjny, możliwości zamiany na akcje. Odpowiednią proporcję zarządza projektem i czerpie z niego zyski, które teoretycz- kapitału własnego do długu można określić dopiero po nie mogą być nieskończone. Natomiast zarobek banku dokonaniu pełnej analizy projektu. udzielającego kredytu jest ściśle określony i rzadko przekracza kilka punktów procentowych w postaci marży i prowizji. Bardzo ważną konsekwencją, tej zasady jest to, że ry- 3. 1. Analiza techniczna wykonalności zyko straty poniesionej przez bank musi być mniejsze niż marża, a więc naprawdę minimalne. Można powiedzieć, że Polega ona na zbadaniu technicznych możliwości re- bank nie powinien tracić więcej niż 1 kredyt na 50 udzielo- alizacji danego projektu. Bank powinien przy tym opie- nych, inaczej będzie to działalność charytatywna. rać się na opinii wyspecjalizowanych firm konsultingo- Ta asymetria w potencjalnych zarobkach jest wyrównywana przez to, że bank ma pierwszeństwo w zaspo- wych, gdyż bankowi eksperci nie są w stanie podołać temu zadaniu. 27 Warto podkreślić, że projekty typowo innowacyjne Banki pragną uniknąć niepewności co do przyszłych nie mają szans na kredyt bankowy, chyba że będzie przychodów najlepiej przez związanie kredytobiorcy dłu- on poręczony przez sponsorów. Ryzyko, że produkt goletnią umową sprzedaży z wiarygodnym odbiorcą. Tak czy technologia są niedopracowane jest nie do przyję- się dzieje zwłaszcza w energetyce. Ale postęp technolo- cia. Innym aspektem tego samego problemu jest to, giczny jest bardzo szybki i po kilku latach okazuje się, że jakie jest ryzyko wprowadzenia przez konkurencję no- firmy odbierające energię są zobowiązane płacić cenę wych produktów czy technologii, które dokonają prze- znacznie wyższą niż rynkowa i próbują wyplątać się łomu, odbierając w krótkim czasie rynek naszemu z zawartych kontraktów. Dlatego coraz częściej odstę- klientowi. puje się od tego modelu na rzecz finansowania nieza- Ważnym elementem tej analizy jest sprawdzenie, czy wykonawcy są doświadczeni i zapewniają realizację bezpieczonego kontraktem odbioru, ale wówczas banki żądają znacznie wyższego udziału kapitału własnego. projektu „pod klucz” za określoną cenę. Bank musi za- Co robić z projektami eksploatacji złóż surowców mi- pewnić własny nadzór nad realizacją projektu, przede neralnych? Dziś ropa jest po ponad 30 dolarów za ba- wszystkim po to, aby mieć pewność, że kredyt jest wy- ryłkę, więc opłaca się podejmować wydobycie ze złóż korzystany zgodnie z przeznaczeniem. o kosztach eksploatacyjnych poniżej 20 dolarów, ale co Operacyjne ryzyko techniczne to inny problem lek- będzie, gdy cena ropy spadnie z powrotem do poziomu ceważony często przez inwestorów rozpoczynających 10-15 dolarów, jak już nieraz bywało? Kto jest w stanie nową działalność. Wydaje im się, że po zainstalowaniu to przewidzieć? Na początku 1999 roku, gdy cena ropy technologii renomowanej zachodniej firmy, wystarczy wahała się tuż powyżej 10 dolarów, szanowany tygodnik nacisnąć guzik i wszystko dalej toczy się automatycz- The Economist nie wykluczał jej spadku nawet do 5 do- nie. Niestety nie. Znamy przykłady bardzo długiego do- larów, a już kilka tygodni później zaczął się wzrost aż do strajania maszyn i urządzeń zanim osiągną one zakła- obecnego poziomu daną wydajność i jakość produkcji. A to kosztuje czas i pieniądze. Są również projekty, w których nie ma mowy o kontraktach odbioru, jak np. autostrady. Szczególną trudność nastręcza przewidzenie natężenia ruchu oraz wrażliwości na cenę przejazdu. W przypadku budowy nowych połą- 3 .2. Analiza ekonomiczna projektu czeń drogowych pozostaje przecież istniejąca droga, z której nadal będą korzystać oszczędni kierowcy. Dość Analiza ekonomiczna, w której weryfikuje się przyję- sprytnym rozwiązaniem zapobiegającym temu zjawisku te założenia co do przychodów i kosztów operacyjnych, jest tzw. „shadow tolling”, czyli pokrywanie opłat przez buduje model finansowy projektu i bada zdolność do ob- państwo na podstawie rzeczywistej liczby pojazdów ko- sługi zadłużenia przy możliwie najbardziej konserwa- rzystającej z autostrady. Jednak pieniądze na to idą z bu- tywnym podejściu. Liczne przykłady świadczą o tym, jak dżetu, a nie o to chodzi państwu borykającemu się z de- bardzo złudne są wszelkie prognozy popytu oparte na ficytem budżetowym. Niebagatelny wpływ na powodzenie wyczuciu, czy raczej „widzimisię” sponsorów, a czasami projektu może mieć również cena paliwa. Czy do prote- także ich konsultantów. Rzetelne badania rynkowe są stujących przeciwko akcyzie kierowców dołączą firmy absolutnie niezbędne, a i tak bank musi kierować się koncesjonariusze autostrad? wielką dozą zdrowego rozsądku i nie ulegać iluzjom, jak Najważniejszym dokumentem, który otrzymujemy na przykład banki finansujące Eurotunel, które zakłada- w wyniku analizy ekonomicznej jest prognoza przepły- ły, że potencjalny rynek, to wszyscy podróżujący z Wiel- wów pieniężnych, najlepiej sporządzona w kilku wers- kiej Brytanii na kontynent i odwrotnie, także ci, którzy ja- jach dla kilku różnych założeń. W całym okresie kredy- dą np. na wakacje do Grecji, zapominając, że będą to towania generowany przez projekt strumień gotówki, zawsze klienci linii lotniczych! która może być przeznaczona na obsługę zadłużenia, 28 cje ubezpieczeniowe, rząd lub jego agencje, dostawcy i wykonawcy itd. Najważniejsze rodzaje ryzyka są następujące: 1. Ryzyko kraju – najczęściej bierze je na siebie agencja ubezpieczania kredytów eksportowych. 2. Ryzyko polityczne – zagrożenie zmianami prawa; o ile to możliwe(?) należy dążyć do zagwarantowania w umowie, że konsekwencje niekorzystnych zmian prawa będzie ponosiło państwo. podlega wahaniom w czasie, ale w każdym roku powin- 3. Ryzyko kursowe (walutowe) – waluta kredytu po- na z zapasem wystarczyć na spłatę rat i odsetek od kre- winna odpowiadać walucie, w jakiej będą przy- dytu. Jeżeli tak nie jest, to należy zwiększyć udział finan- chody spółki. Jeżeli jest to niemożliwe, wówczas sowania własnego w projekcie, czy to w formie kapitału, ryzyko powinna wziąć na siebie strona niezwykle czy pożyczek podporządkowanych. silna finansowo. Jednak nie zawsze daje się Jeżeli bank stwierdzi, że ma do czynienia z projek- wszystko przewidzieć. Na przykład w finansowa- tem, w którym nie można przewidzieć z jakimś sen- niu elektrowni budowanych przez sponsorów za- sownym prawdopodobieństwem przychodów i ko- chodnich w krajach rozwijających się naturalne sztów, to nie powinien w ogóle zajmować się takim jest ustalenie waluty płatności za dostarczaną projektem. energię w USD. Ryzyko dewaluacji bierze na sie- Nawet wówczas, gdy projekt z wielkim zapasem ge- bie odbiorca, którym najczęściej jest lokalny mo- neruje gotówkę na spłatę kredytu, to pewien udział środ- nopolista, zdolny do przerzucenia tego ryzyka na ków własnych właścicieli jest nieodzowny, po to, aby finalnych odbiorców. Ale w przypadku wystąpie- i oni mieli coś do stracenia. Inaczej lepiej byłoby dla ban- nia kryzysu walutowego i drastycznej dewaluacji ku zostać faktycznym właścicielem, a do zarządzania miejscowej waluty, jak to było w Azji trzy lata te- projektem zatrudnić profesjonalnych menedżerów. mu, nawet ten sponsor może okazać się za słaby. W Indonezji rupia została zdewaluowana o 300 proc. i nie było możliwe przerzucenie tego 3. 3. Identyfikacja i alokacja ryzyka na odbiorców, gdyż ci nie wytrzymaliby takiej zwyżki cen energii elektrycznej. Analiza techniczna i ekonomiczna projektu pozwalają 4. Ryzyko konstrukcyjne – wiążce się z niedotrzyma- stwierdzić, czy projekt nadaje się do sfinansowania przez niem terminu oddania obiektu, przekroczeniem banki. Ale ustalenie ostatecznej struktury kredytu, wszy- kosztów budowy, nieosiągnięciem założonych stkich warunków, umów i zabezpieczeń, to najczęściej je- zdolności produkcyjnych; może być zabezpieczo- szcze długa i żmudna praca. Polega ona na identyfikacji ne kontraktem „pod klucz” z wiarygodną firmą czynników ryzyka, które mogą wystąpić i przydziale ich i gwarancjami dobrego wykonania. do najodpowiedniejszego partnera. Może być nim 5. Ryzyko stóp procentowych – zwyżka stóp bazo- w pierwszym rzędzie spółka realizująca projekt, ale rów- wych WIBOR, LIBOR może rozłożyć niejeden pro- nież sponsorzy, czyli jej główni udziałowcy, banki, instytu- jekt, a jednocześnie, o czym już wcześniej mówi- 29 łem, nie jest łatwo się zabezpieczyć przed tym ry- dostępność drogi, biorąc na siebie ryzyko ruchu. Pozwa- zykiem. Nie jest źle, jeżeli ta zwyżka idzie w parze la to lepiej zarządzać płynnością ruchu w dużych skupi- ze wzrostem inflacji, gdyż można liczyć na propor- skach miejskich, gdzie natężenie ruchu jest bardzo du- cjonalny wzrost przychodów (ale i kosztów). Źle, że. Szpitale bądź inne obiekty publiczne budowane by- gdy wzrastają stopy realne. Tylko dobrze skapitali- wają za prywatne pieniądze, ale za ich użytkowanie pła- zowane projekty mogą to wytrzymać. ci w formie rat leasingowych lub czynszu ubezpieczal- Mocnym argumentem na korzyść projektu jest spon- nia, albo wprost budżet. sor, jego doświadczenie w danej dziedzinie i gotowość wsparcia w każdej sytuacji. Warto zwrócić uwagę, że w ten sposób finansowane projekty nie zdejmują z budżetu państwa obciążenia, a odkładają je w czasie. Tym niemniej jest to ważny argument, zwłaszcza że dodatkowo można liczyć na nie- 4. Współdziałanie publiczno-prywatne w inwestycjach bagatelne oszczędności związane z lepszym zarządzaniem procesem inwestycyjnym. Powyższe projektu mogą być z sukcesem realizowane pod bardzo ważnym warunkiem, a mianowicie, że Idea ta polega na wspólnym finansowaniu rozmai- władze państwowe lub samorządowe posiadają odpo- tych inwestycji przez rząd bądź władze samorządowe wiednie kwalifikacje do oceny efektywności przedsię- i prywatnych przedsiębiorców. Jest to konieczne tam, wzięć inwestycyjnych i korzystają z fachowych dorad- gdzie nakłady inwestycyjne są zbyt duże, a jednocze- ców, którzy znają wszystkie aspekty danego projektu śnie potencjalne zyski zbyt małe, aby przyciągnąć pry- i problemy, z jakimi można się zetknąć. I tu jest miejsce watny kapitał. Państwo jest zainteresowane realizacją dla banków, które mogą z powodzeniem pełnić rolę do- danego projektu ze względu na jego znaczenie dla ogól- radców finansowych. nego rozwoju i dlatego ponosi część kosztów. Resztę dają prywatni przedsiębiorcy, którzy na mocy koncesji 5. Bank jako doradca finansowy zarządzają projektem po jego ukończeniu. Odciąża to budżet nie tylko na etapie inwestycyjnym, ale również podczas eksploatacji, gdyż projektem zarządza prywatny właściciel, który może zapew- Duży renomowany bank z doświadczeniem w reali- nić lepszą kontrolę kosztów, a przez to większą efek- zacji i finansowaniu wielu projektów z danej dziedziny tywność. Dlaczego w takim razie całkowicie nie spry- jest absolutnie niezbędny jako doradca władz państwo- watyzować takich przedsięwzięć? Niestety, część wych czy samorządowych i jakiekolwiek oszczędności z nich jest z natury deficytowa, jak więzienia; inne, jak w tym względzie mogą bardzo niekorzystnie wpłynąć na szkoły czy szpitale, nie zawsze dają się w stu procen- realizację i efektywność projektu. Z drugiej strony nie tach skomercjalizować. Może to dotyczyć również nie- można oczekiwać cudów i żadne metody inżynierii fi- których innych przedsięwzięć, jak np. drogi płatne, ko- nansowej nie są w stanie zmienić praw ekonomii. Jeże- leje, oczyszczalnie ścieków itd. Wiadomo, że zacofany li miasto nie ma pieniędzy na metro, a wpływy z biletów system transportowy odstrasza inwestorów, więc cza- nigdy nie pokryją kosztów finansowania budowy i eks- sami warto dołożyć z budżetu, żeby projekt mógł „wy- ploatacji, to nie ma cudów, żeby z tego uczynić projekt startować” niż liczyć wyłącznie na finansowanie ko- samofinansujący się. Jeżeli ktoś mówi, że można prze- mercyjne. cież spłacać kredyty z wpływów ze sprzedaży (lub czyn- Stosując shadow tolling, państwo płaci określoną szu) obiektów handlowych czy usługowych wybudowa- stawkę za rzeczywisty ruch na autostradzie. Ale są takie nych przy tej okazji na stacjach metra, to mówi o dwóch projekty drogowe za granicą, w których państwo płaci za różnych projektach, które powinno się rozpatrywać nie- 30 zależnie, a pytanie co zrobi z zyskami właściciel docho- Zadaniem banku może być zbudowanie modelu oceny dowego interesu (np. pokryje deficyt innego projektu) ofert i współpraca z prawnikami w przygotowaniu doku- nie wchodzi w zakres zainteresowań banku. mentacji projektowej i negocjacji z inwestorem. Jego rola obejmuje nie tylko sprawdzenie, czy dopilnowanie efektywności finansowej projektu. To może być szczegółowa strukturyzacja projektu, włącznie z zaplanowaniem np. cen czy taryf, standardów obsługi, czy poziomu kosztów. Bank może pomóc w przyciągnięciu inwestorów (wielu z nich zna jako klientów), zasięgnięciu ich opinii co do struktury transakcji, a wreszcie w przeprowadzeniu przetargu i negocjacjach z inwestorami. * Autor jest dyrektorem Departamentu Finansowania Projektów BRE Banku SA 31 32 WSPARCIE FINANSOWE DU¯YCH PRZEDSIÊWZIÊÆ RODKAMI UNII EUROPEJSKIEJ PRZED I PO PRZYST¥PIENIU POLSKI DO UNII Pawe³ Samecki* 1. Program PHARE Członkostwa oraz Narodowy Program Przygotowania do Członkostwa. Dla wszystkich krajów kandydujących do członko- 1. 1. Cel ogólny programu PHARE stwa w UE na lata 2000 – 2006 przewiduje się, iż budżet programu PHARE wyniesie 10.920 mld euro, za- Ogólnym celem programu jest pomoc krajom kandy- tem roczne wsparcie ma wynieść 1.560 mld euro. Komi- dującym w ich przygotowaniach do wejścia do Unii Eu- sja nie wyklucza rocznych wahań budżetu. Wielkość ropejskiej. Koncentruje się na wspieraniu priorytetów, kwot dla każdego z krajów kandydujących będzie wyli- które pomogą państwom kandydującym wypełnić kryte- czona w oparciu o następujące kryteria: udział ludności ria kopenhaskie. danego kraju w ludności całkowitej państw objętych W związku z tym, wsparcie w ramach tego programu koncentruje się na obszarach priorytetowych zidentyfikowanych w dokumentach Partnerstwo dla Członkostwa (Accession Partnership) oraz Narodowy Program Przygotowania do Członkostwa (NPPC). Nowe podejście programu PHARE polegające właśnie na kierunkowym wspieraniu przygotowań do integracji z Unią Europejską, opartym na ograniczonej ilości priorytetów, zostało uzupełnione zmianami w systemie zarządzania programem. Mają one na celu poprawę tempa, wydajności, efektywności oraz przejrzystości działań. Wprowadzona w 1998 roku Nowa Orientacja PHARE określiła minimalną wielkość projektu (2 mln euro) oraz wybór wyłącznie goto- PHARE, wysokości produktu krajowego brutto oraz zdolność absorpcji jak i postępy we wdrażaniu Partnerstwa dla Członkostwa. Z prawnego punktu widzenia PHARE może być alokowany wyłącznie w rocznych przedziałach czasowych, jednakże stwierdzono przydatność programowania wieloletniego. Dlatego Komisja Europejska zaproponowała wstępną alokację dla Polski średnio 398 mln euro rocznie w okresie 2000 – 2002. Ostateczna kwota jest alokowana co roku i wskazana w Memorandum Finansowym. W odniesieniu do połączenia współfinansowania z budżetu oraz ze środków pochodzących z trzech instrumentów (PHARE, ISPA, wych do realizacji projektów (wdrożona i zgodna z pra- SAPARD) należy planować z rocznym przesunięciem wodawstwem wspólnotowym legislacja, zezwolenia bu- w czasie tzn. budżet 2001 – PHARE 2000. dowlane, uregulowane stosunki własnościowe, studia W odniesieniu do mechanizmów implementacyj- wykonalności, oceny oddziaływania na środowisko itp.). nych, będą one oparte na Narodowym Funduszu i jednostkach implementacyjnych z zachowaniem Centralnej Jednostki Finansująco-Kontraktującej. Program Crossborder Cooperation będzie nadal 1. 2. Programowanie – zasady ogólne funkcjonował zgodnie z Rozporządzeniem 2760/98 z 18 Programowanie PHARE od roku 2000 będzie oparte, jak poprzednio na dokumentach: Partnerstwo dla grudnia 1998 roku i stopniowo stanie się częścią zintegrowanej polityki rozwoju regionalnego. 33 1. 3. Zawartość merytoryczna programu ropejski Bank Inwestycyjny (EBI) lub inne międzynarodowe instytucje finansowe. W tym też celu zostało za- Od roku 1998 wraz z wejściem Nowej Orientacji warte porozumienie z Europejskim Bankiem Odbudowy PHARE wprowadzono kierunkowy podział programu, i Rozwoju oraz Bankiem Światowym dotyczące współ- gdzie 30% jego rocznej alokacji będzie przeznaczone pracy w przygotowaniach przedakcesyjnych, z którymi na projekty wspierające rozwój instytucjonalny, zaś 70% związany jest EBI. Porozumienie to ma na celu wzmoc- na projekty typu inwestycyjnego. Ten sam podział utrzy- nienie koordynacji, zharmonizowania działań i wzmoc- ma się w następnych latach. nienia współpracy pomiędzy wspomnianymi instytucjami tak, aby identyfikować przedsięwzięcia do wspólnego dofinansowania oraz stosowania zbliżonych procedur. 1. 4. Wsparcie inwestycyjne Wyrównywanie poziomu gospodarczego, jak i społecznego pomiędzy regionami będzie finansowane przez Przyjmuje ono dwie formy: PHARE. Wsparcie będą mogły uzyskać projekty rozwoju 1. Inwestowanie w infrastrukturę niezbędną do stoso- instytucjonalnego realizowane na poziomie krajowym, wania zharmonizowanych przepisów prawnych regionalnym jak i lokalnym, jak i projekty inwestycyjne. oraz inwestycje bezpośrednio związane z wdraża- Ostatni typ wsparcia, skoncentruje się na prioryte- niem: acquis communautaire, norm i standardów. tach zidentyfikowanych we Wstępnym Narodowym Pla- Obejmie to wyposażanie wiodących instytucji, nie Rozwoju. Zasadnicze wsparcie finansowe na reali- których zdolność do monitorowania i wdrażania zację zadań przewidzianych we Wstępnym Narodowym acquis musi być wzmocniona. Przykładem może Planie Rozwoju będzie musiało pochodzić od krajów być inwestowanie w obszarach: bezpieczeństwo kandydujących (zasada współfinasowania). i higiena pracy, sprawiedliwość i sprawy wewnętrzne, kontrola granic oraz kontrola weterynaryjna. 2. Inwestowanie w spójność gospodarczo-społeczną 1. 6. Wstępny Narodowy Plan Rozwoju poprzez działania zaradcze podobne do tych, które wspierane są w krajach członkowskich w ra- Wstępny Narodowy Plan Rozwoju (WNPR) będzie mach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regio- strategicznym wieloletnim dokumentem określającym nalnego i Europejskiego Funduszu Socjalnego. między innymi wsparcie środkami PHARE procesu wyrównywania dysproporcji gospodarczych i społecznych. 1. 5. Wsparcie rozwoju społeczno–gospodarczego (spójność gospodarczo-społeczna) Priorytety przedstawione do sfinansowania ze środków PHARE winny być zbieżne z priorytetami w dokumencie Partnerstwo dla Członkostwa oraz NPPC. Wyrównywanie poziomu gospodarczego, jak i spo- Wstępny Narodowy Plan Rozwoju zawiera: łecznego pomiędzy regionami stanowi część dorobku – analizę obecnej sytuacji w kraju kandydującym, prawnego Unii i w jego ramach jest wspierane poprzez identyfikującą zasadnicze różnice w poziomie roz- Fundusze Strukturalne. Jest to również priorytet ziden- woju wewnątrz terytorium kraju oraz pomiędzy kra- tyfikowany w Partnerstwie dla Członkostwa i w najbliż- jem kandydującym i Unią Europejską; szym czasie znaczenie tego priorytetu będzie rosło. – zidentyfikowane priorytety służące rozwojowi re- Jest zrozumiałe, iż część PHARE przeznaczona na gionalnemu i społecznemu, których osiągnięcie tego typu inwestycje nie będzie mogła zaspokoić wszy- będzie istotne w okresie przedakcesyjnym (jeżeli stkich potrzeb państw kandydujących, dlatego program władze regionu uznają za jeden z priorytetów roz- ten winien odegrać rolę katalizatora w odniesieniu do wojowych współpracę transgraniczną, możliwość przedsięwzięć finansowych podejmowanych przez Eu- wspierania takich inicjatyw istnieje w części doty- 34 czącej spójności społeczno – gospodarczej pro- – poszerzenie możliwości uzyskania pracy, gramu PHARE); – rozwój przedsiębiorczości, – ogólną perspektywę finansowania w odniesieniu – wspieranie procesów dostosowawczych w przed- do środków krajowych oraz wspólnotowych w tym siębiorstwach, a także wśród ich pracowników, zakresie na lata 2000-2002 dla całego kraju oraz – równość szans dla kobiet i mężczyzn. dla wybranych regionów. Nie będzie on jednak Może to być osiągnięte poprzez szereg środków jak: określał alokacji na poszczególne projekty. przeszkolenia pracowników, podnoszenie umiejętności do Ze względu na ograniczoność środków wsparcie w jego ramach musi na początku: zarządzania w MŚP i działania na rzecz wzrostu innowacyjności. Należy podkreślić, iż PHARE będzie wspierał – skupić się wyłącznie na priorytetach zidentyfiko- działania zgodne z krajowymi strategiami w tym obszarze. wanych w WNPR, 3. Poprawa infrastruktury związanej z prowadze- – skoncentrować się na ograniczonej liczbie regio- niem działalności gospodarczej – skoncentruje nów, jeżeli wsparcie to ma przynieść efekt. się na projektach infrastrukturalnych, które w bez- Przy programowaniu należy uwzględnić podstawowe pośredni sposób będą służyły sektorowi produk- zasady: cyjnemu oraz środowisku lokalnych przedsiębior- – program PHARE będzie zgodny z Wstępnym Na- ców. W tym obszarze finansowane będą mogły rodowym Planem Rozwoju, być inwestycje poprawiające dostęp do miejsc, – zidentyfikuje kluczowe regiony, które otrzymają w których rozwija się przemysł i handel, czy infra- wsparcie w 2000 roku, struktury ochrony środowiska sprzyjającej rozwo- – w odniesieniu do każdego z tych regionów należy jowi inwestycyjnemu, turystyce itp. zidentyfikować priorytety, które uzyskają wsparcie, – ogólna perspektywa finansowa na lata 2000-2002 2. Program Współpracy Przygranicznej PHARE Crossborder Co-operation Programme – CBC określi potrzeby finansowe poszczególnych regionów, określając środki krajowe jak i PHARE – szczegóły współfinansowania będą przedstawione w projektach, – koordynacja – zapewnienie zasady uzupełniania Propozycje projektów powinny spełniać następujące się pomiędzy PHARE, SAPARD i ISPA oraz środ- warunki: kami z budżetu państwa. – zgodność z założeniami określonymi we wstępnych lub przyjętych wersjach regionalnych dokumentów programowych na lata 2000-2006; 1. 7. Rodzaje wsparcia – zgodność z dokumentem Komisji Europejskiej W ramach części PHARE określonej jako spójność Partnerstwo dla Członkostwa oraz Narodowym Programem Przygotowania do Członkostwa – do- gospodarczo-społeczna program będzie wspierał: kumentem rządowym; 1. Wzrost działalności sektora produkcyjnego. Działania te będą skierowane na pomoc w zróżnicowaniu – posiadać opracowany projekt na podstawie wzoru działalności gospodarczej, rozwój sektora prywatne- karty projektowej stosowanej przy ubieganiu się go i modernizację przemysłu. Głównym adresatem o środki pomocowe z programu PHARE; – być zlokalizowanym na obszarze działania progra- pomocy w tej części programu jest sektor MŚP. 2. Wzmocnienie zasobów ludzkich – będzie miało mu tj. w pasie 2 powiatów od granicy z Niemcami, na celu wsparciu czterech filarów Europejskiej Republiką Czeską i Słowacją (lub w przypadku bał- Społecznej Strategii tzn.: tyckiej części programu graniczyć z państwami 35 nadbałtyckimi poprzez granice lądowe lub mor- ksymalna alokacja dla Polski w roku 2000 może wynieść skie) – dotyczy to projektów infrastrukturalnych. od 30 do 37% całości budżetu. Projekty „miękkie” takie jak np. szkolenia, organi- ISPA zapewni wsparcie mające na celu: zacja wymiany studentów i uczniów, konferencje – przygotowanie do członkostwa w Unii Europejskiej mogą być finansowane również poza pasem państw kandydujących w obszarze spójności eko- dwóch powiatów nadgranicznych, czyli mogą objąć nomicznej i społecznej dotyczącej polityki ochrony swoim zasięgiem terytorium euroregionów znajdu- środowiska i polityki transportowej; jących się obszarach objętych programem; – w obszarze ochrony środowiska wspieranie przed- – w przypadku projektów inwestycyjnych dofinanso- sięwzięć umożliwiających krajom beneficjentom wanie z CBC nie może być mniejsze niż 2 mln euro; dostosowanie się do wspólnotowego prawa ochro- – minimalny wkład własny beneficjenta nie może być ny środowiska oraz do celów Partnerstwa dla mniejszy niż 25% wartości ogólnej projektu; Członkostwa; – być uzgodnione na poziomie regionalnym (z mar- – w obszarze infrastruktury transportowej wspieranie szałkiem województwa, wojewodą i euroregionami); przedsięwzięć promujących zrównoważoną mobil- – być uzgodnione z partnerami po drugiej stronie grani- ność, a w szczególności stanowiących projekty cy (w każdym z projektów winien być wskazany part- o powszechnym znaczeniu, które umożliwiają kra- ner, który partycypuje w realizacji projektu np. w fazie jom beneficjentom dostosowanie się do celów Part- przygotowania, realizacji lub finansowania projektu); nerstwa dla Członkostwa, co obejmuje wzajemne – powinien być całkowicie przygotowany do realizacji; połączenie i operacyjność sieci krajowych z trans- – nie może mieć komercyjnego charakteru. europejskimi oraz dostęp do tych sieci. Ministerstwo Środowiska odpowiada za przygotowanie i zgłoszenie polskiej propozycji projektów w sektorze 3. Program ISPA ochrony środowiska do finansowania z funduszu ISPA. Ministerstwo określiło podstawowe kryteria udziału przedsięwzięć w ISPA w „Strategii wykorzystania fundu- W ramach programu ISPA (Przedakcesyjny Instrument Polityki Strukturalnej – ang. Instrument for Structu- szu ISPA jako uzupełniającego instrumentu realizacji polityki ekologicznej państwa”. ral Policies for Pre-Accession), państwa kandydujące Wnioski o dofinansowanie z funduszu ISPA złożone będą otrzymywały pomoc na wsparcie przedsięwzięć w Sekcji Przygotowania Projektów w Biurze Narodowego w dziedzinie ochrony środowiska i transportu. Program Funduszu Ochrony Środowiska (NFOŚiGW) są oceniane ten, wzorowany na Funduszu Spójności, będzie wdra- i wybierane według zatwierdzanych corocznie przez Mini- żany w okresie przedakcesyjnym. stra Środowiska „Zasad wyboru przedsięwzięć przewidy- Rozporządzenie w sprawie programu wsparcia wanych do współfinansowania z funduszu ISPA”. Zasady Wspólnoty ustanawiające przedakcesyjny instrument te wynikają z zapisów porozumienia między Minister- ISPA zostało zatwierdzone przez Radę Unii Europejskiej stwem Środowiska a NFOŚiGW z dnia 3 września 1999 r. 21 czerwca 1999 r. Wybór przedsięwzięć do finansowania w roku 2001 Budżet ISPA szacuje się na poziomie 1040 mln euro będzie przebiegał w trzech etapach. rocznie, dla wszystkich krajów kandydujących. Podział Pierwszy etap będzie polegał na aktualizacji zareje- środków na indykatywne alokacje dla poszczególnych strowanych dotychczas wniosków oraz przygotowaniu krajów kandydujących oparty jest na następujących kry- dla Ministerstwa Środowiska propozycji listy najlep- teriach: liczba ludności, wielkości produktu krajowego szych przedsięwzięć do finansowania z funduszu ISPA brutto na głowę mieszkańca liczonego według parytetu w roku 2001. siły nabywczej, powierzchnia kraju. Przewidywana ma- 36 W ramach drugiego etapu zostanie wyłoniona osta- – grupy projektów. teczna lista, która po zatwierdzeniu przez Ministra Śro- Wszystkie projekty inwestycyjne zgłaszane do fun- dowiska będzie stanowić krajową propozycję w ramach duszu ISPA, zarówno finansowane ze środków wła- sektora środowiska dla funduszu ISPA na rok 2001. snych jak i ze środków unijnych nie mogą podlegać pro- Trzeci, końcowy etap jest niezależny od strony pol- cedurze przetargowej w chwili zgłoszenia. skiej. Komisja Europejska podejmuje decyzje o przyznaniu pomocy finansowej oraz jej wysokości. Projekty ISPA wymagają współfinansowania ze środków publicznych. Skala przedsięwzięć realizowanych O dofinansowanie z funduszu ISPA ubiegać się mogą: w ramach Funduszu ISPA musi być wystarczająco duża, – samorząd terytorialny, by realizacja projektu wywarła znaczący wpływ na sek- – organizacje samorządowe, tor ochrony środowiska. Mając to na uwadze przyjęto, że – inne podmioty publiczne. zasadniczo całościowy koszt przedsięwzięcia nie może Następujące sektory z ochrony środowiska mogą być niższy niż 5 mln euro. być dofinansowywane: 6 czerwca br. Komitet Zarządzający ISPA w Brukseli – woda do picia, zaaprobował pierwsze dwa projekty dla Polski: moderni- – ścieki, zacja i rozbudowa sieci kanalizacji ściekowej dla Bydgo- – odpady, szczy oraz budowa autostrady A-4 na odcinku Kle- – ochrona powietrza. szczów – Sośnica. Kwota dofinansowania przez fundusz ISPA zależy od wypadkowych parametrów społeczno-ekonomicznych. Środki z funduszu mogą zostać zaangażowane w przedsięwzięcie w maksymalnej wysokości 75% wydatków publicznych (wydatków ze środków publicznych lub wydatków instytucji i przedsiębiorstw, które mogą zostać uznane za ekwiwalent jednostek publicznych). Komisja Europejska zastrzega sobie prawo, w uzasadnionych przypadkach, podnieść swój udział w dofinansowaniu przedsięwzięcia. Następujące typy przedsięwzięć mogą uzyskać dofinansowanie: – fazy projektów, – samodzielne projekty inwestycyjne, * Autor jest podsekretadrzem stanu w Urzędzie Komitetu Integracji Europejskiej 37 ZESZYTY BRE BANK-CASE 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 50 Absorpcja kredytów i pomocy zagranicznej w Polsce w latach 1989-1992 Absorpcja zagranicznych kredytów inwestycyjnych w Polsce z perspektywy pożyczkodawców i pożyczkobiorców Rozliczenia dewizowe z Rosją i innymi republikami b. ZSRR. Stan obecny i perspektywy Rynkowe mechanizmy racjonalizacji użytkowania energii Restrukturyzacja finansowa polskich przedsiębiorstw i banków Sposoby finansowania inwestycji w telekomunikacji Informacje o bankach. Możliwości zastosowania ratingu Gospodarka Polski w latach 1990 – 92. Pomiary a rzeczywistość Restrukturyzacja finansowa przedsiębiorstw i banków Wycena ryzyka finansowego Majątek trwały jako zabezpieczenie kredytowe Polska droga restrukturyzacji złych kredytów Prywatyzacja sektora bankowego w Polsce - stan obecny i perspektywy Etyka biznesu Perspektywy bankowości inwestycyjnej w Polsce Restrukturyzacja finansowa przedsiębiorstw i portfeli trudnych kredytów banków komercyjnych (podsumowanie skutków ustawy o restrukturyzacji) Fundusze inwestycyjne jako instrument kreowania rynku finansowego w Polsce Dług publiczny Papiery wartościowe i derywaty. Procesy sekurytyzacji Obrót wierzytelnościami Rynek finansowy i kapitałowy w Polsce a regulacje Unii Europejskiej Nadzór właścicielski i nadzór bankowy Sanacja banków Banki zagraniczne w Polsce a konkurencja w sektorze finansowym Finansowanie projektów ekologicznych Instrumenty dłużne na polskim rynku Obligacje gmin Sposoby zabezpieczania się przed ryzykiem niewypłacalności kontrahentów Wydanie specjalne Jak dokończyć prywatyzację banków w Polsce Jak rozwiązać problem finansowania budownictwa mieszkaniowego Scenariusze rozwoju sektora bankowego w Polsce Mieszkalnictwo jako problem lokalny Doświadczenia w restrukturyzacji i prywatyzacji przedsiębiorstw w krajach Europy Środkowej (nie ukazał się) Rynek inwestycji energooszczędnych Globalizacja rynków finansowych Kryzysy na rynkach finansowych – skutki dla gospodarki polskiej Przygotowanie polskiego systemu bankowego do liberalizacji rynków kapitałowych Docelowy model bankowości spółdzielczej Czy komercyjna instytucja finansowa może skutecznie realizować politykę gospodarczą państwa? Perspektywy gospodarki światowej i polskiej po kryzysie rosyjskim Jaka reforma podatkowa jest potrzebna dla szybkiego wzrostu gospodarczego? Fundusze inwestycyjne na polskim rynku – znaczenie i tendencje rozwoju Strategia walki z korupcją – teoria i praktyka Kiedy koniec złotego? Fuzje i przejęcia bankowe Budżet 2000 Perspektywy gospodarki rosyjskiej po kryzysie i wyborach Znaczenie kapitału zagranicznego dla polskiej gospodarki Finansowanie dużych przedsięwzięć o strategicznym znaczeniu dla polskiej gospodarki
