Wstęp - ZWIĄZEK NAUCZYCIELSTWA POLSKIEGO W CZASACH

Przedmowa
110 lat temu, w pa dzierniku 1905 roku, w Pilaszkowie koło Łowicza nauczyciele z będącego pod zaborem rosyjskim Królestwa Polskiego powołali tajny Związek
Nauczycieli Ludowych. W tym samym roku, w grudniu, na terenie zaboru austriackiego, w Krakowie, nauczyciele utworzyli Krajowy Związek Nauczycielstwa Ludowego
w żalicji. Z tych dwóch organizacji, do których w następnych latach przyłączyły się
działające w ró nych regionach kolejne organizacje nauczycielskie, powstał Związek
Nauczycielstwa Polskiego. Źzięki zachowaniu ciągło ci organizacyjnej i personalnej
(Stanisław Nowak, Zygmunt Nowicki, Julian Smulikowski i inni) mo emy wywodzić
nasz rodowód wła nie z tych dwóch organizacji nauczycielskich.
110 lat temu, gdy nie było państwa polskiego, grupa wiadomych swojej roli nauczycieli powołała do ycia organizację, która przetrwała do dzisiaj jako najsilniejsza
i najliczniejsza bran owa organizacja zawodowa w Polsce. Związek Nauczycielstwa
Polskiego był wiadkiem odrodzenia państwa polskiego w 1918 roku i czynnie uczestniczył w tworzeniu jego zrębów. Był wiadkiem I wojny wiatowej, wojny bolszewickiej, bohatersko wpisał się w historię II wojny wiatowej, działając w konspiracji jako
Tajna Organizacja Nauczycielska. Chlubimy się naszą przeszło cią, jeste my dumni
z postawy naszych członków i działaczy. Przedwojenna historia tej organizacji oraz
bohaterskie karty dziejów TON znane są i opisane do ć dokładnie. Nieco mniej wiemy
o dziejach Związku po II wojnie wiatowej, w okresie represji stalinowskich, w czasach odwil y i kolejnych przełomów PRL.
Wła nie o tym, stosunkowo nieodległym okresie w historii Związku, jest niniejsza ksią ka. Przedstawia ona dzieje nauczycieli i ich organizacji w mrocznych czasach
stalinizmu, rolę Związku w akcjach repatriacji nauczycieli z terenów ZSRR i źuropy
Zachodniej, jego działania interwencyjne w obronie represjonowanych nauczycieli
i pracowników nauki oraz ich rehabilitacji, udział w odbudowie szkolnictwa, walce
z analfabetyzmem. Ksią ka ukazuje te działalno ć Związku w czasach PRL, uwzględniając kolejne przełomy i dramatyczne wydarzenia, od poznańskiego Czerwca 1956
poprzez żrudzień 1970 r., Sierpień 1980 r. i stan wojenny a do naszego akcesu do
Unii źuropejskiej w 2004 r. Przedstawia fakty znane i odsłania nieznane, przybli a sylwetki naszych poprzedników, wydarzenia, których większo ć z nas nie jest wiadoma.
Jedno nie ulega wątpliwo ci – przez wszystkie lata swojego istnienia Związek
Nauczycielstwa Polskiego trwał w słu bie o wiaty, nauczycieli, uczniów i społeczeństwa. Łączył rozproszone organizacje nauczycielskie, mobilizował do bycia razem i do
współpracy, jednoczył wysiłki wokół idei edukacji powszechnej, publicznej, o wysokim poziomie nauczania. Mimo upływu ponad wieku, hasła te są nadal aktualne, wcią
wszystkie nasze działania determinowane są troską o publiczne szkoły i przedszkola,
o publiczne szkoły wy sze, o prawa pracownicze i godne ycie nauczycieli, wychowawców, pracowników administracji, obsługi, emerytów i rencistów.
13
Przedmowa
Oddajemy do rąk czytelników pozycję, która odsłaniając nieznaną – lub raczej
mniej opisaną – przeszło ć ZNP w czasach tzw. komunizmu, pozwala zrozumieć warunki i realia, z jakimi przyszło się zmierzyć naszym poprzednikom, pozwala ocenić
ich działania w zgodzie z prawdą historyczną tego okresu, bez zakłamań i fałszu propagandy lat minionych, ale te bez zbędnego i niesprawiedliwego krytycyzmu.
Serdecznie dziękuję Koledze Bolesławowi żrzesiowi, byłemu Prezesowi Zarządu żłównego ZNP, za podjęcie się trudu redakcji tego wydawnictwa, za zaanga owanie w utrwalanie wiedzy o przeszło ci ZNP, za pasję i wytrwało ć. Źziękuję wszystkim
autorom za przyczynienie się do powstania tej publikacji. Mam nadzieję, e będzie ona
stanowiła wydatny przyczynek do badania dziejów polskiego ruchu zawodowego po
II wojnie wiatowej.
Sławomir Broniarz
14
Uwagi wstępne
My l o przygotowaniu publikacji uzupełniającej dotychczas wydane opracowania
dotyczące powojennej działalno ci Związku Nauczycielstwa Polskiego zrodziła się
zarówno w ród byłych, jak i aktualnie aktywnych działaczy związkowych, którzy
dostrzegli potrzebę podjęcia próby przedstawienia nieco innego spojrzenia na dzieje
organizacji nauczycielskiej. Wprawdzie Związek obrósł ju w do ć liczne opracowania, które stanowią bardziej lub mniej udane rekonstrukcje dziejów ZNP w Polsce Ludowej i autorzy niniejszego opracowania nie zamierzają powtarzać się, czy
odkrywać tego, co ju odkryte, jednak jest w przeszło ci Związku sporo faktów,
zjawisk, wydarzeń nadal nieznanych szerszemu ogółowi nauczycielstwa i działaczy
związkowych. W tzw. okresie minionym cenzura nie zezwoliła na pisanie o tym,
a i ostro no ć autorów prowadziła do samoograniczenia wypowiedzi, je li opracowane teksty nie były zgodne z linią rządzących, tak partii jak i władz państwowych
i ruchu zawodowego, nawet gdy nie powiedziano tego wprost, to wyja niano brakiem papieru na wydanie takiej pozycji. Tak było w 1980 r. z jedną z wersji dziejów
ZNP.
W latach 80. minionego wieku nastąpiła zmiana pokoleniowa nie tylko w centralnym kierownictwie Związku, ale tak e we wszystkich jego terenowych strukturach organizacyjnych. Młodsza generacja działaczy nie zawsze zastanawia się nad
bogatą przeszło cią swojej organizacji, a je li ju to czyni, to przy okazji rocznicowych wydarzeń. Czasem i te (na szczę cie rzadko) bywają zafałszowane, jak na
przykład wtedy, gdy pewne ogniwo obchodziło w 2012 r. jubileusz trzydziestolecia
istnienia i działalno ci ZNP. Współczesno ć Związku i jego dzisiejszy stan posiadania przyjmowane są przez „związkową młodzie ” jako po prostu co normalnego,
oczywistego, danego ich zawodowi oraz jego organizacji bez potrzeby pokonywania
przełomów i niebezpiecznych zakrętów.
W związku z takim stanem rzeczy zostały przyjęte pewne ustalenia podczas
spotkania byłych działaczy z prezesem Związku w grudniu 2013 r. Prezes zadeklarował pomoc organizacyjną, techniczną i finansową, a następnie próbował zainteresować uczelnie wy sze kształcące nauczycieli potrzebą podjęcia badań i w ich
wyniku uzupełnienia dziejów naszej organizacji. Jednak te działania nie spotkały
się z oczekiwanym odzewem. Pozostało więc szukanie innego rozwiązania – przygotowanie uzupełniającego opracowania przez byłych działaczy związkowych, w ród
których są „ wiadkowie czasu”, czyli interesującego nas okresu od początku lat 50.
W zespole, który wyraził zgodę na podjęcie tego trudu, znale li sięŚ Żelicja Lucyna Banaszkiewicz, Zbigniew Cierpka, Ryszard Łepik, Stanisław Ró ycki, Wojciech
Sierakowski (niestety, odszedł na zawsze, ale kontynuacji rozpoczętego przez Niego opracowania podjęli się nauczyciele akademiccy, pracownicy naukowi Akademii
Pedagogiki Specjalnej – dr żra yna i prof. dr hab. Janusz żęsiccy oraz prof. dr hab.
15
Uwagi wstępne
Źanuta Uryga). Piszący te słowa zdecydował się (nie bez oporu i ze znacznym opó nieniem) włączyć do przygotowania I czę ci zamierzonej publikacji i przyjął rolę
kierującego cało cią przedsięwzięcia.
Przyjęli my strukturę chronologiczno-problemową opracowania, przeznaczając dla ka dego autora okre lony okres lub problem. Autorzy odwołują się do ródeł
i opracowań zwartych, które wymieniają w swoich wypowiedziach. Natomiast wskazówki bibliograficzne dotyczą wszystkich autorów.
Zbli a się kolejny jubileusz – 110 rocznica powstania, istnienia i nieprzerwanej działalno ci Zwi zku Nauczycielstwa Polskiego, który jest jedną z najstarszych – a obecnie tak e najbardziej jednolitą, największą liczebnie – organizacji
zawodowych w Polsce. Zamierzamy tę rocznicę wykorzystać dla spopularyzowania
naszej historii tak e poprzez ukazanie nieznanych albo nieu wiadamianych faktów,
wydarzeń, procesów oraz osób w nich uczestniczących.
Szerszego przedstawienia wymagają informacje o podjętych przez ZNP działaniach na rzecz repatriacji nauczycieli, przede wszystkim z ZSRR, ale i z źuropy Zachodniej, interwencje w obronie nauczycieli i pracowników nauki represjonowanych
przez władze polityczne, ogniwa administracji państwowej i samorządowej, polskie
słu by bezpieczeństwa oraz radzieckie NKWŹ. Zamierzamy ukazać rolę organizacji
związkowej w akcji rehabilitacji osób skrzywdzonych w latach intensywnej stalinizacji, tj. do roku 1956.
Autorzy pragną przekazać uzupełnienie historii ZNP w odniesieniu do lat 1939–
1989 (z nawiązaniem do II połowy lat 30.) i ukazać obraz organizacji nauczycielskiej w ostatnim dziesięcioleciu PRL, a ponadto przedstawić uczestnictwo Związku
w obradach Okrągłego Stołu oraz w działalno ci w polskim i międzynarodowym
ruchu nauczycielskim i polskim ruchu zawodowym. Związek to jednolita, w dwóch
pionach, organizacja zawodowa zrzeszająca czę ć pracowników o wiaty, nauki
i szkolnictwa wy szego. Tak e pion nauki zamierzamy ukazać w nowym wietle począwszy od lat odnowy. Odrębnym problemem jest przedstawienie udziału Związku
w procesie dostosowywania się do warunków stwarzanych w okresie transformacji
ustrojowej w ostatnim dwudziestopięcioleciu naszej historii, który to proces wcią
trwa, yją i aktywnie działają jego uczestnicy. Związek nie jest tylko przyglądającym
się temu procesowi obserwatorem, ale w nim szeroko uczestniczy. Ten okres dziejów
Związku nie ma dotychczas syntetycznego opracowania, więc wszystko, co autorzy przedstawiają w niniejszej publikacji, przygotowane zostało w oparciu o ródła
archiwalne. Podobną podstawę materiałową ma czę ć dotycząca nauczycielskiego
ruchu związkowego oraz jego roli i miejsca w polskim ruchu zawodowym, a tak e
w międzynarodowym ruchu nauczycielskim.
Zamierzeniem autorów jest, w odniesieniu do całego 79-lecia, ukazanie zdolnoci dostosowawczej Związku, jego mobilno ci w zmieniających się warunkach polityczno-ustrojowych. Autorzy chcą na nowo spojrzeć na okres odnowy poprzedzający
16
Uwagi wstępne
stan wojenny oraz jego następstwa i na odbudowę ZNP w nowych warunkach pluralizmu związkowego i politycznego.
W ciągu całego okresu swego istnienia Związek starał się o nale ne miejsce
i kształt edukacji, nauki oraz status prawny, socjalny i materialny nauczycieli, pracowników nauki, emerytów i rencistów. Podejmował te działania, zmagając się w latach PRL z władzami autorytarnego państwa, a w transformacji ustrojowej czyni to,
współpracując z demokratycznymi organami ustawodawczymi, administracyjnymi
i samorządowymi.
Publikacja ma ukazać ciągło ć organizacyjną, programową i osobową, począwszy od II połowy lat 30., poprzez Tajną Organizację Nauczycielską, a do dzisiaj.
Zamierzeniem autorów jest tak e wyeksponowanie form działalno ci Związku
ukierunkowanej na pomoc członkom i ich rodzinom (po yczki, kredyty mieszkaniowe, pomoc dzieciom nauczycielskim, wypoczynek i lecznictwo, sport i turystyka,
kształcenie, dokształcanie, wydawnictwa, historia organizacji itp.).
W tytule tego uzupełniającego opracowania u yli my nazwy naszej organizacji, zdefiniowali my ramy chronologiczne na lata 1936–2014, ujmując rok 1944 jako
tradycyjnie uznawany początek Polski Ludowej (PKWN, KRN), natomiast dla ZNP
podtrzymujemy organizacyjną, strukturalną, programową i osobową ciągło ć w warunkach okupacji, w postaci Tajnej Organizacji Nauczycielskiej, z o wiatowym programem zaprojektowanym w II połowie lat 30., podsumowanym przez IV Kongres
Pedagogiczny ZNP w 1939 r., z kierownictwem wywodzącym się formalnie z 1938 r.
(jako kierownictwo Zż ZNP), czyli „centralnej piątki” TON, z utrzymaniem struktury
(odpowiadającej organizacji związkowej) konspiracyjnej w postaci okręgowych Komisji O wiaty i Kultury i ich odpowiednikach w powiatach i gminach (okręgi, oddziały,
ogniska). W tytule u yli my pojęć przełom oraz transformacja. Oznacza to, e pragniemy się zająć przede wszystkim Związkiem w zasadniczych, choćby nawet gwałtownych, zmianach, które dokonywały się w Polsce, począwszy od 1939 r., ale w samym
ZNP od 1936 r., co było przezwycię aniem ró nych przeciwno ci i usuwaniem ich
oporu w długotrwałym procesie uwieńczonym wyra ną zmianą, przełamaniem istniejącego stanu. Tak rozumiane przez nas przełomy miały miejsce przynajmniej w latach
1944–1947 i w roku 1989, w którym zapoczątkowana została transformacja ustrojowa
jako proces przekształcania, przeobra ania, przeistaczania naszej rzeczywisto ci prawno-politycznej, ustrojowej, ekonomicznej i społecznej.
Lata 1944–1947 to czas budowy podstaw nowego ustroju, socjalistycznego.
W okresie 1948–1956 nastąpiła intensywna stalinizacja całokształtu ycia. Przemiany zapoczątkowane w pa dzierniku 1956 r. oznaczały (jak się okazało tylko
przej ciowo), zmiany na lepsze, wyra ające się w zaniechaniu złowrogich praktyk
w yciu publicznym, ukróceniu łamania prawa, szczególnie przez aparat przemocy, zaprzestaniu natarczywej ideologizacji. Powrócono do tradycji narodowych i respektowania praw obywatelskich, a na gruncie o wiatowym przystąpiono do prac
17
Uwagi wstępne
zmierzających do organizacyjnego i programowego reformowania o wiaty. Zmieniły
się czę ciowo hasła i metody działania, natomiast celem było budownictwo socjalistyczne. Mo na to porównać do zmian hymnu Żederacji Rosyjskiej – zmieniły się
słowa, ale melodia pozostała ta sama.
Pragniemy podkre lić, e to, co dla jednych stanowi przełom, przez innych
nie jest tak rozumiane i oceniane. Ale mo na przyjąć, e między przełomowymi
zdarzeniami były w naszej historii znaczące, czasem niebezpieczne, dramatyczne,
a nawet tragiczne zakręty, po których dochodziło do istotnych zmian. Przełomem
o wiatowym były lata 1944–1947, a przełomem ideologicznym rok 1948. Powa nymi zakrętami mo na nazwać tragiczny poznański Czerwiec 1956 r., nie mniej tragiczne wydarzenia na Wybrze u w grudniu 1970 r. i stan wojenny z jego skutkami.
Zwykle z zakrętu wychodzi się na prostą, taką była krótka pa dziernikowa odwil
w 1956 r., zmiany po grudniu 1970 r., a tak e próby naprawienia zła po stanie wojennym. W 1956 r. nauczyciele doczekali się nowej pragmatyki (poprzedzonej Uchwałą
Rady Ministrów z 1952 r.) – jej nowej, zmienionej wersji w postaci Karty praw
i obowiązków nauczyciela z 1972 r. i Karty Nauczyciela z 1982 r., prawie zawsze
po powa nych zakrętach historycznych. Ale zauwa my, e stosunkowo krótko po
uchwaleniu tych wa nych dla zawodu nauczycielskiego dokumentów, te same składy osobowe ustawodawcy przystępowały skutecznie do nowelizowania wcze niej
przyjętych ustaw i ten proces trwa nadal. Tak było te z pragmatyką obowiązującą
od 1 lipca 1926 r.
Źla o wiaty wa nymi, je li nie przełomowymi, ustaleniami były ustawy o rozwoju systemu o wiaty i wychowania z 1961 r. i z roku 1991, a tak e wprowadzenie
małej reformy z lat 40. i ostatniej zapoczątkowanej w 1999 r.
Będziemy zajmowali się zwi zkiem nauczycielstwa, nie nauczycieli, jak chcą
niektórzy, przez co nale y rozumieć organizację, stowarzyszenie dostępne ogółowi
nauczycieli zespolonych wspólnym celem, wspólną ideą, połączonych więzią koleeńską wspierających się członków. Związek nie jest statystycznym zbiorem pojedynczych osób zatrudnionych, uprawiających ten sam zawód polegający na uczeniu
innych, przekazywaniu okre lonych wiadomo ci i kształceniu umiejętno ci. Związek to organizacja w słu bie o wiaty i nauczycielstwa, a słu ba to po więcenie się
jakiej sprawie, to działanie dla wspólnego dobra, dla jakiej idei, to posłannictwo.
Związek od 110 lat słu y nauce, o wiacie i nauczycielstwu. Był i jest im pomocny,
oddany, przydatny, chocia nie zawsze mógł być dobry, skuteczny oraz niezawodny
w swoim działaniu. Mówiąc o słu bie idei, mamy tak e na my li oddanie się członków Związku, bez zastrze eń i wahań, słu bie dla szczę cia i dobra Ojczyzny.
Po przej ciowej odwil y (przełom lat 60. i 70.) doszło do kolejnych nadu yć
i błędów oraz do tragicznych wydarzeń na Wybrze u w grudniu 1970 r., poprzedzonych protestami studenckim, i nie tylko, w marcu 1968 r. Wydarzenia grudniowe doprowadziły do zmiany na najwy szych szczeblach władzy politycznej i państwowej.
18
Uwagi wstępne
Był to, niestety, nie pierwszy i nie ostatni zakręt w polskich dziejach, w następstwie
którego wzrosła aktywno ć społeczna i polityczna wszystkich rodowisk, skierowana
na przemiany całokształtu ycia w Polsce. Zwiększyła się szansa na przeprowadzenie głębokich reform organizacyjnych i ustrojowych szkolnictwa. W styczniu 1971 r.
powołany został Komitet źkspertów dla opracowania Raportu o Stanie O wiaty, pod
przewodnictwem profesora Jana Szczepańskiego. Związek, a szczególnie jego struktury społeczne w postaci sekcji i komisji, wniósł znaczący wkład do przygotowania
Raportu, który zawierał cztery propozycje rozwiązań organizacji szkolnictwa w Polsce. Nowej ustawy o wiatowej rząd nie przygotował, a zgłoszone w Raporcie propozycje zostały zastąpione nowym, piątym w kolejno ci rozwiązaniem, które miało
zostać zaakceptowane przez Ogólnopolski Kongres Pedagogiczny, zwołany i zorganizowany przez Ministerstwo O wiaty i Wychowania oraz Zarząd żłówny Związku
Nauczycielstwa Polskiego w pa dzierniku 1977 r.
Proces reformowania o wiaty trwał praktycznie ju od 1973 r. i urzeczywistniany był małymi krokami. Brak rodków na edukację dawał się we znaki, a pogłębiający się kryzys społeczny i gospodarczy wpłynął na zahamowanie, a następnie na
zaniechanie przekształceń systemu edukacyjnego. Ju w lipcu 1971 r. prezes Zarządu
żłównego ZNP Marian Walczak poinformował najwy sze władze polityczne i państwowe o niepokoju w ród nauczycieli, który mógł stanowić zagro enie dla funkcjonowania szkolnictwa i spełniania jego roli opiekuńczo-wychowawczych. Wa nym
wydarzeniem było uchwalenie 27 kwietnia 1972 r. przez Sejm ustawy Karta praw
i obowiązków nauczyciela, która objęła wszystkich nauczycieli (od przedszkola do
szkoły wy szej) i bardziej precyzyjnie ni ustawa z 27 kwietnia 1956 r. regulowała
sprawy statusu prawnego i zawodowego nauczycieli. Odczuwalna dla wszystkich
nauczycieli podwy ka wynagrodzeń w 1972 r., zagwarantowana tak e na kolejne
cztery lata, okazała się zbyt niska (w porównaniu z innymi grupami zawodowym
i ich kwalifikacjami) ju w 1974 r. (wywiad z prezesem Zż ZNP w „ yciu Warszawy” z końca sierpnia) i wtedy sygnalizowana była przez ZNP potrzeba dokonania
zmian, które zostały wprowadzone dopiero w 1978 r.
W czerwcu 1976 r. doszło do ostrych robotniczych protestów w Radomiu
i Ursusie i, po przej ciowym uspokojeniu, stopniowo narastał kryzys zaufania społecznego wobec władz, który doprowadził w latach 1980–1981 do masowych strajków w całym kraju. W 1976 r. powstał Komitet Obrony Robotników (nielegalny),
a w 1980 r. Niezale ny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarno ć”, ju jako
organizacja działająca legalnie.
W latach 70. decyzją polityczną Biura Politycznego KC PZPR, a następnie
uchwałą władz Zrzeszenia Związków Zawodowych (CRZZ) narzucone zostały branowym związkom zawodowym, w tym i ZNP, niekorzystne i szkodliwe dla branowego ruchu zawodowego struktury organizacyjne. Lata 80. minionego wieku to
powrót do sprawdzonych, tradycyjnych struktur organizacyjnych ZNP, czego doma19
Uwagi wstępne
gali się jego członkowie ju na przełomie lat 1979/1980 (w kampanii sprawozdawczo-wyborczej). Rozpoczął się proces odnowy, niestety przerwany. Ruch zawodowy
został na mocy dekretu Rady Państwa o stanie wojennym z 13 grudnia 1981 r. zawieszony w swojej działalno ci. Nowe zasady i sposoby tworzenia organizacji związkowych okre liła Rada Państwa uchwałą z dnia 8 pa dziernika 1982 r., ale praktycznie
ZNP wznowił swoją działalno ć po rejestracji ogólnokrajowej organizacji związkowej w sądzie, co miało miejsce 5 sierpnia 1983 r.
Bolesław Grze
20