Praga Północ - Problemy Higieny i Epidemiologii

766
Probl Hig Epidemiol 2012, 93(4): 766-770
Stan zdrowia i zachowania zdrowotne podopiecznych
podstawowej opieki zdrowotnej warszawskiej dzielnicy
– Praga Północ
Health condition and health behaviours of primary health care patients of Warsaw
district – Praga Północ
Barbara Knoff, Halina Cieślak, Mariola Pietrzak
Zakład Pielęgniarstwa Społecznego, Warszawski Uniwersytet Medyczny w Warszawie
Wprowadzenie. Stan zdrowia człowieka w największym stopniu zależny
jest od jego stylu życia. Jako zachowania prozdrowotne rozumiemy
między innymi racjonalne odżywianie, aktywność fizyczną, radzenie
sobie ze stresem. Natomiast do zachowań antyzdrowotnych – palenie
tytoniu, nadużywanie alkoholu i leków. Zadaniem personelu medycznego
podstawowej opieki zdrowotnej (POZ) jest wczesna identyfikacja
nieprawidłowych zachowań zdrowotnych, edukacja zdrowotna, profilaktyka
chorób oraz skuteczne leczenie.
Introduction. Human health condition is determined to a very great
extend by lifestyle. Pro-health behaviours are, among others – rational
nutrition, physical activity, coping with stress, and anti-health behaviours
– smoking, alcohol and drug abuse. Early identification of abnormal health
behaviours, health education, preventive medicine and effective treatment
are the tasks of the primary health care personnel.
Cel pracy. Próba poznania stanu zdrowia i zachowań zdrowotnych
podopiecznych POZ.
Material & method. The study included 120 patients of primary health
care clinics in the Warsaw district Praga Północ. A questionnaire including
personal information and the part concerning chronic diseases and
health behaviours was used as a research device. All patients underwent
the anthropometrical examination, their BMI was calculated and the
concentration of glucose in the blood and their blood pressure were
measured.
Materiał i metoda. Badaniem objęto 120 pacjentów przychodni POZ
w Warszawie w Dzieliny Praga Północ. Narzędziem badawczym był autorski
kwestionariusz ankiety, pytania dotyczyły informacji socjodemograficznych,
występowania chorób przewlekłych i zachowań zdrowotnych. Wszystkim
pacjentom wykonano badania antropometryczne, obliczono BMI, wykonano
pomiar stężenia glikemii oraz ciśnienia tętniczego krwi.
Wyniki. Badane osoby najczęściej chorują na nadciśnienie tętnicze (48%)
i cukrzycę (23%). Ponad połowa (57%) badanych pacjentów miało
nadwagę lub otyłość, 42,5% zadeklarowało palenie tytoniu, a skutki
nadmiernego stresu odczuwało 52%. Respondenci najczęściej spożywają
3 posiłki w ciągu doby, najczęściej przygotowując je samodzielnie w domu
(80%). Wśród technik kulinarnych dominuje gotowanie produktów u 34%.
Ponad 49% osób spożywa codziennie warzywa i owoce. Aktywność fizyczna
ogranicza się do spacerów (45%), a trwającą, co najmniej godzinę dziennie
deklaruje 45% badanych. Większość osób wykonała w ostatnim roku
badania kontrolne dotyczące zdrowia.
Wnioski. 1. Badani pacjenci POZ obciążeni są chorobami przewlekłymi
– nadciśnieniem tętniczym krwi oraz cukrzycą. 2. Wśród badanych osób
powszechne są zachowania antyzdrowotne: palenie tytoniu, napięcie
emocjonalne, nieracjonalne odżywianie, nadwaga i otyłość. 3. Zachowania
prozdrowotne pacjentów dotyczące codziennej aktywności fizycznej
ograniczają się głównie do spacerów.
Aim. An attempt to study health status and health behaviours of primary
health care patients.
Results. The subjects most often suffered from arterial hypertension (48%)
and diabetes (23%). Over a half of the examined (57%) were overweight
or obese, 42.5% smoked, 52% felt the effects of excessive stress. The
respondents most often eat 3 meals a day and usually at home. Among
cooking techniques dominates boiling (34%). Over 49.17% consume fruit
and vegetables every day. Physical activity is limited to walking (45%),
physical activity lasting at least one hour per day was declared by 45%
of the patients. The majority went through medical check-ups in the last
year.
Conclusions. 1. The examined primary health care patients suffer from
chronic diseases – high blood pressure and diabetes. 2. The majority of
examined persons manifest anti-health behaviours: smoking, emotional
tension, irrational nutrition, overweigh and obesity. 3. Pro-health behaviours
of the examined patients concerning everyday physical activity are limited
mainly to walking.
Key words: health condition, health behaviours, primary health care
Słowa kluczowe: stan zdrowia, zachowania zdrowotne, podstawowa opieka
zdrowotna
© Probl Hig Epidemiol 2012, 93(4): 766-770
www.phie.pl
Nadesłano: 12.09.2012
Zakwalifikowano do druku: 22.10.2012
Adres do korespondencji / Address for correspondence
mgr Barbara Knoff
Zakład Pielęgniarstwa Społecznego, Warszawski Uniwersytet Medyczny
ul. Ciołka 27, 01-445 Warszawa
tel. 22 877 35 97, e-mail: [email protected]
Knoff B i wsp. Stan zdrowia i zachowania zdrowotne podopiecznych podstawowej opieki zdrowotnej warszawskiej dzielnicy ... 767
Wprowadzenie
Zdrowie jest najcenniejszym darem człowieka.
Współcześnie obserwujemy wzmożony wzrost ilości
zachorowań na jednostki chorobowe, których powstanie determinuje styl życia i zachowania zdrowotne.
Koniecznością staje się wdrażanie działań, które
mają na celu umacnianie, promowanie pozytywnych
zachowań zdrowotnych oraz wprowadzanie szeroko
rozumianej profilaktyki chorób.
Podstawowym elementem nowoczesnego spojrzenia na zdrowie jest uznanie zdrowia obywateli
za najważniejszy z zasobów gospodarki narodowej
państwa, co ma znaczenie dla rozwoju społecznoekonomicznego kraju. Światowa Organizacja Zdrowia
(WHO – World Health Organization) już 1947 roku
zdefiniowała zdrowie, jako pozytywny stan poczucia
fizycznego, emocjonalnego i społecznego, a nie tylko
stan wolny od ułomności [1].
Polska jako kraj członkowski WHO określiła
założenia dotyczące promocji zdrowia wdrażając
stworzony przez ekspertów Narodowy Program Zdrowia (NPZ) [3]. Priorytetowe kierunki działań NPZ
w Polsce na lata 2005-2016 to:
•Umacnianie zdrowia i wyrównywanie różnic terytorialnych i społecznych poprzez wpływ na styl
życia a także wyrównywania szans osób starszych
i niepełnosprawnych,
•Wczesne wykrywanie i leczenie chorób najczęściej
występujących w odwracalnych ich stadiach ze
szczególnym uwzględnieniem świadczeń podstawowej opieki zdrowotnej (POZ) i pomocy doraźnej
w stanach zagrożenia życia,
•Ochrona zdrowia ludności przed najczęstszymi
zagrożeniami zdrowia,
Planując działania zmierzające do poprawy zdrowia jednostki, niezbędne jest poznanie nawyków
zdrowotnych, wpływających na stan zdrowia podopiecznych. Identyfikacja czynników ryzyka chorób
pozwala na skuteczną promocję zdrowia w zakresie
zwiększenia aktywności fizycznej ludności, poprawę
sposobu żywienia ludności, zmniejszenie występowania otyłości, zmniejszenie rozpowszechnienia palenia
tytoniu, zmniejszenie i zmianę struktury spożycia
alkoholu [4].
Cel pracy
Próba poznania stanu zdrowia i zachowań zdrowotnych podopiecznych POZ.
Materiał i metoda
Badania pilotażowe przeprowadzono wśród 120
pacjentów jednej z przychodni POZ w Warszawie
w dzielnicy Praga Północ. Badane osoby to pacjenci
zgłaszający się do lekarza rodzinnego, które wyraziły
zgodę na przeprowadzenie niniejszego badania. Badania realizowano od czerwca do września 2011 roku
w godzinach 7.30-10.00.
W trakcie badania zastosowano metodę sondażu
diagnostycznego z użyciem kwestionariusza ankiety,
który skonstruowano dla potrzeb tej pracy. Pytania
ankiety dotyczyły danych socjodemograficznych
oraz części problemowej dotyczącej chorób przewlekłych i nawyków zdrowotnych ankietowanych osób.
U wszystkich pacjentów dodatkowo zostały wykonane
badania antropometryczne – pomiar masy i wysokości
ciała, z których obliczono BMI (Body Mass Index) pacjenta, określono też obwód pasa, wykonano pomiar
stężenia glukozy oraz zmierzono ciśnienie tętnicze.
Na przeprowadzenie badań uzyskano pisemną zgodę
dyrektora ZOZ Praga Północ.
W analizie statystycznej wykorzystano elementy
statystyki opisowej oraz testy t i statystykę c2 Pearsona;
przyjęto poziom istotności α=0,05.
Wyniki badań
Informacje socjodemograficzne
Przebadano łącznie 120 pacjentów zgłaszających
się do przychodni POZ, 60 kobiet oraz 60 mężczyzn.
Średnia wieku badanych kobiet 59±9,9lat, mężczyzn
61±14 lat. Przedział wiekowy badanych osób mieścił
się między 30 a 94 lata życia.
Najwięcej osób miało ukończoną szkolę zawodową (40%), wykształcenie średnie deklarowało ponad
33% ogółu badanych. Najmniej badanych osób miało
ukończone studia wyższe. Badani mężczyźni legitymowali się średnio wyższym wykształceniem, aniżeli
badane kobiety; p=,03512, c2 Pearsona 8,600000,
df=3. W badanej grupie osoby niepracujące stanowiły
większość – 58%. Osób aktywnych zawodowo było
nieco ponad 41%.
Choroby przewlekłe i problemy zdrowotne
Najczęściej respondenci wskazywali nadciśnienie tętnicze jako ich chorobę przewlekłą 48% (34 K
i 34 M). W trakcie badania, wartości ciśnienia skurczowego SBP (Systolic blood pressure) ≤ 140 mm Hg
miało 35% badanych, ciśnienie rozkurczowe DBP
(diastolic blood pressure) ≤ 90 zmierzono u 42% osób.
Na cukrzycę chorowało 23% pacjentów (14 K i 19 M).
Podwyższone stężenie glukozy na czczo > 126 mg%
stwierdzono u 27 osób (22% ogółu). Na chorobę
wieńcową chorowało 13% podopiecznych, miażdżycę
wskazało 8%.
Nadwagę i otyłość stwierdzono u 48% badanych;
tylko 52 osoby miały prawidłową masę ciała według
wskaźnika BMI (25 kobiet i 27 mężczyzn). Średnie
wartości wskaźnika BMI były porównywalne u obu
płci.
768
Probl Hig Epidemiol 2012, 93(4): 766-770
Ponad 52% podopiecznych odczuwało skutki nadmiernego stresu; kobiety istotnie częściej (c2 Pearsona
= 4,043442, df=1, p=,04435).
Palenie papierosów zadeklarowało 51 osób (42,5%
ogółu). Kobiety rzadziej niż mężczyźni przyznawali
się do palenia papierosów (c2 = 4,126172, df=1,
p=,04223).
Spożywanie alkoholu deklarowało 44 respondentów (8,3% K i 28,3% M). Kobiety istotnie rzadziej niż
mężczyźni przyznawały się do konsumpcji alkoholu
(c2 = 20,66986, df=1,p=,00001). Wśród osób, które
potwierdziły picie alkoholu, ponad 41% najchętniej
piło piwo. Nie stwierdzono różnic w preferencjach
przy wyborze alkoholu między kobietami i mężczyznami (tab. I).
Tabela I. Alkohol preferowany przez respondentów
Table I. Alcohol preferred by respondents
Kobieta
Mężczyzna
Razem
N
%
N
%
N
%
Piwo
5
9,80
16
31,37
21
41,18
Wino
4
7,84
9
17,65
13
25,49
Alkohol wysokoprocentowy
2
3,92
15
29,41
17
33,33
Ogółem
11
21,57
40
78,43
51
100,00
Ponad 80% pacjentów (K 49, M 48) przyjmowało
systematycznie leki. Te osoby zapytano czy leki przyjmowane są zgodnie zaleceniem lekarza prowadzącego.
„Tak” odpowiedziało prawie 70% (K 46 i M 37). Nie
stwierdzono różnic w regularności przyjmowania
leków pomiędzy kobietami a mężczyznami.
Zachowania zdrowotne
Najwięcej, ponad 47% badanych, poświęcało 7-8
godzin dziennie na sen, mniej niż 4 godziny sypiało 5
kobiet i 6 mężczyzn, co stanowi tylko 9% respondentów (tab. II).
Tabela II. Czas snu badanych w ciągu doby
Table II. Average amount of sleep per day
Kobieta
N
%
Mężczyzna
N
Razem
%
N
%
Mniej niż 4 godziny
5
4,17
6
5,00
11
9,17
5-6 godzin
21
17,50
19
15,83
40
33,33
7-8 godzin
29
24,17
28
23,33
57
47,50
9-10 godzin
5
4,17
7
5,83
12
10,00
Ogółem
60
50,00
60
50,00
120
100,00
Respondenci najczęściej spożywali 3 posiłki
dziennie (38,3%). Częściej dotyczyło to mężczyzn;
o 3% więcej niż u kobiet. Stwierdzono również, iż
14,1% badanych jadało 2 i mniej posiłki dziennie. Nie
wykazano istotnych statystycznie różnic.
Badane osoby (50%) zadeklarowały, iż najczęściej stosowaną techniką kulinarną jest gotowanie,
najmniej osób preferuje dania pieczone (tab. III).
Tabela III. Techniki kulinarne stosowane przez respondentów
Table III. Cooking techniques used by respondents
Kobieta
Gotowanie
Mężczyzna
Razem
N
%
N
%
N
%
29
24,17
31
25,83
60
50,00
Duszenie
9
7,50
15
12,50
24
20,00
Smażenie
14
11,67
12
10,00
26
21,67
Pieczenie
8
6,67
2
1,67
10
8,33
Ogółem
60
50,00
60
50,00
120
100,00
Połowa ankietowanych „lubi” potrawy słone (29
kobiet i 31 mężczyzn). Soli kuchennej dodaje do
wcześniej przygotowanego posiłku – bezpośrednio
przed spożyciem – ponad 45% osób (K 30, M 25).
Najczęstszym miejscem dla ponad 80% respondentów
spożywania posiłku głównego jest dom. Ponad 3%
jako najczęstsze miejsce spożywania obiadu podało
bar typu „fast food” (tab. IV).
Tabela IV. Miejsce najczęstszego spożywania głównego posiłku
Table IV. The most common place of having main meal
Kobieta
Mężczyzna
Razem
N
%
N
%
N
%
W domu
54
45,00
43
35,83
97
80,83
W pracy
3
2,50
6
5,00
9
7,50
W restauracji
2
1,67
8
6,67
10
8,33
Bar fast food
1
0,83
3
2,50
4
3,33
Ogółem
60
50,00
60
50,00
120
100,00
Ponad 49% badanych spożywało warzywa i owoce
codziennie. Tylko 1,6% w ogóle nie spożywało warzyw
i owoców. Nie stwierdzono istotności statystycznej
(tab. V).
Tabela V. Częstość spożywania warzyw i owoców
Table V. Frequency of consuming fresh vegetables and fruit
Kobieta
Mężczyzna
Razem
N
%
N
%
N
%
Raz w tygodniu
8
6,67
15
12,50
23
19,17
Codziennie
29
24,17
30
25,00
59
49,17
Kilka razy tygodniu
22
18,33
14
11,67
36
30,00
W ogóle nie jadam
1
0,83
1
0,83
2
1,67
Ogółem
60
50,00
60
50,00
120
100,00
Najchętniej wybieraną formą spędzania wolnego
czasu (38,3%) był spacer; ponad 28,3% podopiecznych ogląda TV, 25% osób czyta książki, regularnie
wykonuje ćwiczenia fizyczne 7% badanych. Zapytano
również o aktywność fizyczną; respondenci najczęściej
wybierali spacer jako preferowany rodzaj ruchu – ponad 68% badanych. Po około 10% pływało, jeździło
na rowerze lub ćwiczyło w siłowni. Nie stwierdzono
różnic statystycznych między formą spędzania wolnego czasu, aktywnością fizyczną a płcią. Codziennie znajdowało czas na zajęcia ruchowe ponad 40%
pacjentów; 45% ćwiczyło przez godzinę. Ponad 20%
nie miało czasu na jakąkolwiek aktywność fizyczną.
Knoff B i wsp. Stan zdrowia i zachowania zdrowotne podopiecznych podstawowej opieki zdrowotnej warszawskiej dzielnicy ... 769
Na pytanie: „Kiedy po raz ostatni kontrolowano
u Pana/Pani ciśnienie tętnicze?” ponad 38% kobiet i 42% mężczyzn podało informację – „w ciągu
ostatniego roku”; ponad 15% kontrolowało ciśnienie
w okresie 2-3 lat wcześniej, zaś ponad 4-5 lat wcześniej
nieco ponad 5%. Odpowiedzi „nie pamiętam” udzieliło 6,7% kobiet i 2,5% mężczyzn. Nie stwierdzono
różnic w systematycznej kontroli ciśnienia tętniczego
między kobietami i mężczyznami.
Badanie kontrolne stężenia glukozy we krwi ponad 77% badanych wykonało w ciągu ostatniego roku;
ponad 7% kontrolowało w okresie 2-3 lat wcześniej,
zaś więcej niż 4 lata ponad 3%. Odpowiedzi „nigdy”
albo „nie pamiętam” udzieliło ponad 5% kobiet i mężczyzn. Nie stwierdzono istotnych różnic w kontroli
glikemii między kobietami i mężczyznami.
Badania biochemiczne krwi wykonywało „raz do
roku” prawie 70% (41 kobiet i 42 mężczyzn). Badania
profilaktyczne raz na 2-3 lata deklarowało ponad 15%
ogółu, w okresie 4-5 lat badania te wykonało ponad
5% respondentów. Mniej niż 10% zadeklarowało,
iż nie pamięta, kiedy ostatnio wykonywało badania
biochemiczne.
Dyskusja
Analizowaną grupę badanych stanowili pacjenci
zgłaszający się do lekarza pierwszego kontaktu. Były
to osoby zarówno w średnim jak i starszym wieku;
średnia wieku - 60,29 lat. Badani najczęściej chorowali
na nadciśnienie tętnicze (48%). Dla porównania ogólnopolskie badanie NATPOL PLUS wykazało występowanie nadciśnienia tętniczego u 29% populacji ogólnej
[7]. Wśród ankietowanych zdiagnozowaną i leczoną
cukrzycę miało 23% pacjentów; ponadto podwyższone wartości glukozy na czczo stwierdzono u 22%
pacjentów. Średnia wartość stężenia glukozy we krwi
wynosiła u mężczyzn 114,7±35,6mg/dl, a u kobiet
104,5±41,96 mg/dl. Dla porównania wyniki badania NATPOL PLUS wykazały, iż na cukrzycę choruje
6% dorosłych Polaków [7]. Należy przypuszczać, iż
wyższe rozpowszechnienie choroby nadciśnieniowej
oraz cukrzycy wśród pacjentów POZ spowodowane
było przedziałem wiekowym badanych pacjentów,
bądź nieskutecznym leczeniem farmakologicznym.
Należy zwrócić uwagę, że 80% pacjentów deklarowało,
iż przyjmuje leki systematycznie, z czego 70% zgodnie
z zaleceniem lekarza.
Prawidłową masę ciała – zgodnie ze BMI – miało
43% pacjentów, zaś w ogólnopolskim badaniu „Zmierz
ciśnienie – oceń ryzyko” prawidłowa masa ciała była
u 28,7% [8]. W trakcie badań własnych określono
średnią wartość BMI, która dla badanej grupy mężczyzn wynosi 28,5±4,9 kg/m 2, dla grupy kobiet
28,7±6,4 kg/m2. W badanej populacji nadwagę i otyłość stwierdzono u 57% osób. Nie stwierdzono różnic
między występowaniem nadwagi i otyłości pomiędzy
grupą kobiet a grupą mężczyzn.
Ponad 50% grupy objętej badaniem deklarowało,
że stres wywołuje u nich reakcje szkodliwe; kobiety
istotnie częściej niż mężczyźni odczuwały skutki
nadmiernego stresu (p=,04435).
Głównym czynnikiem sprzyjającym wystąpieniu
chorób było palenie papierosów, do którego to nałogu przyznało się 42,5% badanych. Dla porównania
w badaniu „Zmierz ciśnienie – oceń ryzyko” osoby
uzależnione od nikotyny stanowiły 28,5% populacji,
a w badaniu NATPOL PLUS – 30% [7,8].
Spożywanie alkoholu deklarowało 37% respondentów; kobiety istotnie rzadziej (p=,00001). Osoby,
które potwierdziły picie alkoholu, najchętniej sięgały
po piwo 41,2%, wino 25,5%, alkohol wysokoprocentowy 33,3%. W porównaniu do danych PARPA
(Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów
Alkoholowych) badani konsumowali alkohol rzadziej
niż populacja ogólna, w której struktura spożycia napojów alkoholowych przedstawiała się następująco:
piwo – 55,40%, wino – 9,30%, wyroby spirytusowe
– 35,30% [9].
Duże znaczenie dla zdrowia ma czas trwania
wypoczynku nocnego. W badanej grupie najczęściej
(47,5%) czas trwania snu wynosił 7-8 godzin. Minimalny deklarowany czas snu wynosił 4 godziny – maksymalny 10 godzin. W swoim badaniu Pracka podaje,
iż średnia długość snu nocnego w populacji dorosłych
wynosiła 7 godzin 22 minuty ± 1 h 18 min. Minimalny
deklarowany czas trwania snu ankietowanych wynosił
4 godziny, zaś maksymalny – 12 godzin [10].
Najwięcej respondentów spożywało 3 posiłki
dziennie (38,33%), najchętniej w domu (80%). Najczęściej stosowaną techniką kulinarną przygotowania
głównego posiłku było gotowanie (50%). Ponad 49%
ankietowanych deklarowało codzienne spożywanie
warzyw i owoców; 50% preferowało potrawy słone
i chętnie dodatkowo solone w trakcie konsumpcji.
Wyniki badań CBOS (Centrum Badania Opinii Społecznej) 76% populacji ogólnej spożywało, co najmniej
trzy posiłki dziennie. Główny ciepły posiłek w ciągu
dnia jadało aż 97% Polaków, zazwyczaj w domu. Codzienne jedzenie warzyw i owoców deklarowało 34%
respondentów [11].
Prawie 68% pacjentów zadeklarowało spacer jako
aktywność fizyczną, ponad 40% robiło to codziennie.
Nie stwierdzono różnic statystycznych między aktywnością fizyczną a płcią. Dane uzyskane w badaniu
NATPOL PLUS wskazują na mniejszą aktywność
fizyczną kobiet – 59%, niż mężczyzn – 49% [8].
W ciągu ostatniego roku badania kontrolne ciśnienia tętniczego wykonało 80% pacjentów a poziomu
glukozy 77%.
770
Podsumowanie wyników badań i wnioski
1. U badanych najbardziej rozpowszechnioną chorobą przewlekłą było nadciśnienie tętnicze (48%)
oraz cukrzyca (23%).
2. Zachowania antyzdrowotne pacjentów POZ
to: palenie tytoniu – 42,5%, nadwaga i otyłość
Probl Hig Epidemiol 2012, 93(4): 766-770
zgodnie z BMI – 57%, często zbyt mała ilość spożywanych posiłków.
3. Codzienna aktywność fizyczna ogranicza się
głównie do spacerów.
Piśmiennictwo / References
1. Światowa Organizacja Zdrowia. ONZ w Polsce. http://www.
un.org.pl/opis_agendy.php?agenda=4
2. Kulik T. Trendy w profilaktyce chorób cywilizacyjnych. [w:]
Edukacja zdrowotna w naukach medycznych i społecznych. Kulik T, Wolny B, Pacian A (red). KUL, Lublin 2008:
35‑42.
3. Karski J. Promocja zdrowia. Materiały źródłowe i dokumenty
podstawowe. CMDNŚSM, Warszawa 1992: 5.
4. Wstępny ramowy projekt Narodowego Programu Zdrowia na
lata 2006-2015. Ministerstwo Zdrowia, Państwowy Zakład
Higieny. http://www.bpz.gov.pl/dokumenty/proj_npz_
2006_15_11102005.pdf
5. Fetlińska J. Wybrane zagadnienia z zakresu promocji
zdrowia. Rozwój promocji zdrowia. [w:] Promocja
zdrowia. Teoretyczne podstawy promocji zdrowia. T. 1.
Andruszkiewicz A, Banaszkiewicz M (red). Czelej, Lublin
2008: 94-96.
6. Czapka J. Współczesne sytuacje i przyczyny zagrożeń wartości
zdrowia [w:] Edukacja zdrowotna w naukach medycznych
i społecznych. Kulik T, Wolny B, Pacian A (red). KUL, Lublin
2008: 133-144.
7. Szymczyk I. Ocena ryzyka sercowo-naczyniowego
z perspektywy lekarza POZ. Nowa Klin 2008, 15, 10:
13108-13112.
8. Sulicka J i wsp. Wybrane czynniki ryzyka chorób sercowonaczyniowych u pacjentów podstawowej opieki zdrowotnej.
Nadciśn Tętn 2006, 10, 5: 370-376.
9. Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych.
http://www.parpa.pl/index.php?option=com_content&tas
k=view&id=156&Itemid=16
10. Pracka D i wsp. Epidemiologiczna ocena zmian jakości snu
w wybranych grupach społecznych i wiekowych. Sen 2003,
3,4: 139-144.
11. Wądołowska K. Komunikat z badań: Zachowania i nawyki
żywieniowe Polaków. CBOS, Warszawa, listopad 2010.