, Rozważamy, podsumowujemy, piszemy... WiaDomości z nauki o

2. Czy obrona Jasnej Góry miała znaczenie strategiczne, czy może bardziej moralne dla
narodu polskiego? Odwołaj się do przykładów z utworu. Zwróć uwagę na reakcję
Polaków na wieść o odejściu Szwedów spod Częstochowy oraz znaczenie cudów,
które zdarzyły się podczas obrony klasztoru.
3. Jaką postawę wobec religii katolickiej i Matki Boskiej przyjął król Jan Kazimierz?
Podaj konkretne przykłady z Potopu.
4. Udowodnij, że religia katolicka ma wpływ również na zdrajców (np. zwróć uwagę
na scenę śmierci Janusza Radziwiłła).
IV. Wnioski.
Jakim miejscem dla wiernych jest Jasna Góra, jaką to miejsce pełni funkcję w powieści? Jakiego znaczenia nabiera dla Kmicica? Jakie, nie tylko religijne znaczenie,
Sienkiewicz przypisuje religii katolickiej? Jaki model katolicyzmu proponuje
w Potopie? Dlaczego jest on tak ważny z punktu widzenia tematyki utworu?
V. Napisz wypracowanie na główny temat.
, Rozważamy, podsumowujemy, piszemy...
1. Wyjaśnij przyczyny nieufności pozytywistów wobec powieści historycznych.
2. Trylogię wielu współczesnych badaczy określa jako rodzaj terapii. Z jakich chorób
Sienkiewicz chciał wyleczyć Polaków swojej epoki?
3. Co cię w powieści Sienkiewicza irytuje, co wzrusza lub bawi? Które z tych wrażeń
przeważają w twoim odbiorze?
4. Czy wzorzec patriotyzmu, który proponuje autor Potopu, jest ciągle aktualny?
A może należałoby go poddać jakiejś korekcie?
5. Zaproponuj kilka zagadnień do dyskusji o polskim charakterze narodowym tak, aby
jej punktem wyjścia stał się Potop.
6. Co interesuje w historii Sienkiewicza, a co Prusa? Odpowiadając na to pytanie,
posłuż się argumentami obu autorów.
7. Porównaj któryś z obrazów Matejki z powieściowymi obrazami Sienkiewicza. Czy do­strzegasz jakieś wspólne cechy? Jakie wydarzenia wybiera Matejko, jakie Sienkiewicz?
8. Porównaj Oleńkę z Izabelą Łęcką. Zwróć uwagę na ich relacje z mężczyznami. Która
z nich jest według ciebie kobietą wolną i niezależną?
Wiadomości z nauki o języku
V
Archaizacja
Archaizacja to zabieg stylizacyjny polegający na
tym, że autor utworu, stosując różnego rodzaju
archaizmy, naśladuje pod względem językowym
teksty pochodzące z wcześniejszych epok, a przy­
najmniej stara się tak formułować swoją wypo­
wiedź, by na odbiorcy robiła ona wrażenie napisa­
nej dawno temu.
Zabieg archaizacji może dotyczyć różnych pod­
systemów języka (fonetyki, ortografii, fleksji, sło­
120
Pozytywizm
wotwórstwa, składni, słownictwa, frazeologii, sty­
listyki). Najczęściej jednak bywa ograniczany tylko
do pewnych wybranych podsystemów (np. słowni­
ctwa i składni) i wprowadzany w dość umiarkowa­
nym zakresie w celu zachowania zrozumiałości
tekstu dla współczesnego czytelnika. Zdarza się
nawet tak, że autor stosuje tylko pojedyncze ar­
chaizmy słownikowe, zazwyczaj tzw. archaizmy
rzeczowe, czyli oznaczające rzeczy nieistniejące już
w momencie tworzenia tekstu (np. szyszak, misiur­
ka, lennik, dwórka).
Archaizacja może być zastosowana albo w ca­
łym utworze (tzn. we wszystkich częściach czy roz­
działach, zarówno w partiach narracyjnych, jak
i dialogowych), albo tylko w niektórych jego frag­
mentach, np. w Lalce Prusa lekko archaizowane są
rozdziały zawierające Pamiętnik starego subiekta.
Często mamy do czynienia z archaizacją występu­
jącą tylko w dialogach lub taką, w której dialogi są
znacznie silniej nasycone archaizmami niż partie
narracyjne.
Istnieją różnorodne środki językowe służące ar­
chaizacji. Należą do nich autentyczne archaizmy,
czyli takie wyrazy (np. bydlić, alembik), związki fra­
zeologiczne (np. lackie ziemie), formy gramatycz­
ne (np. o syniech, idzieta), formacje słowotwórcze
(np. zwiedzieć się – ‘dowiedzieć się’), połączenia
składniowe, które zachowały się w dawnych pol­
skich tekstach, ale w momencie powstawania utwo­
ru już nie były używane. Twórcy mogą też stoso­
wać formy, które tylko naśladują – mniej lub bar­dziej
udatnie – te z dawnej polszczyzny. Ich pochodze­
nie bywa bardzo różne – często są to autorskie
archaizmy (tzw. pseudoarchaizmy, np. dzierżyciel,
otoka ‘otoczenie’, zniemożenie), imitujące dawny
stan języka, rzadziej – wyrazy z innych języków
słowiańskich lub z polskich gwar, na przykład
z gwary podhalańskiej, która pod pewnymi wzglę­
dami ma bardzo archaiczny charakter (zob. s. #).
Z gwary Podhala skorzystał m.in. Henryk Sienkie­
wicz w Krzyżakach z powodzeniem stylizowanych
na średniowieczną polszczyznę.
Spod pióra tego samego autora wyszło jedno
z najbardziej znanych dzieł literatury polskiej, w któ­
rym zastosowano archaizację – Trylogia. Język i styl
tego cyklu powieściowego wzorowany jest m.in. na
XVII-wiecznych tekstach, zwłaszcza na Pamiętnikach
Jana Chryzostoma Paska. Sienkiewicz zdecydował
się na wprowadzenie archaizmów ze wszystkich
pod­systemów języka: fonetycznego, np. usaria,
melankolia (zamiast: husaria, melancholia); fleksyj­
nego, np. brzega (zamiast brzegu); słowotwórcze­
go, np. bezecność, dalekość; składniowego, np.
w orzeczeniu imiennym orzecznik rzeczownikowy
wyrażony mianownikiem w zdaniach typu Bara­
basz był żołnierz dobry, ale człowiek stary. I właś­
nie na składni, a także na słownictwie spoczywa
główny ciężar archaizacji w Trylogii. Pisarz wprowa­
dził do swego tekstu zarówno wyrazy nieistniejące
już w XIX-wiecznej polszczyźnie, np. srodze (‘bar­
dzo’) czy takie, które zmieniły swoje znaczenie, np.
dowcip (‘rozum’), jak i dawne związki frazeolo­
giczne, np. uderzyć po koniu (‘ruszyć ostro’).
Jeśli w jakimś utworze dochodzi do tego, że au­
tor stosuje zabieg archaizacji we wszystkich par­
tiach tekstu i w zakresie wszystkich podsystemów
języka, to tekst może robić wrażenie faktycznie na­
pisanego w innej epoce i wprowadzić w błąd na­
wet fachowca. Taka mistyfikacja zdarzyła się w hi­
storii literatury światowej, kiedy w 1760 r. ukazały
się po angielsku Pieśni Osjana – rzekome tłuma­
czenie średniowiecznych utworów celtyckich do­
konane przez Jamesa Macphersona, który faktycz­
nie okazał się ich autorem.
Funkcje archaizacji mogą być różne, ale naj­
częściej ma ona stworzyć wrażenie obcowania
z tekstem pochodzącym z innej epoki, a co naj­
mniej (np. jeśli jest ograniczona do dialogów)
wzmacniać iluzję poznawania „rzeczywistych”
osób z tamtych czasów. Niekiedy archaizacja peł­
ni w tekście zupełnie inne funkcje: może służyć
wywoływaniu nastroju podniosłości, patetycz­
ności (tak jest czasem w przemówieniach, gdy po­
lityk mówi np. nie o granicach kraju, ale o jego
rubieżach) lub nastroju „odrealnienia”, co często
spotykane jest w utworach z gatunku fantasy, np.
w prozie Andrzeja Sapkowskiego. n
, Ćwiczymy swój język
1. Wskaż w przytoczonym w tym rozdziale podręcznika fragmencie Potopu
archaizmy z różnych podsystemów języka – fonetycznego, fleksyjnego,
słowotwórczego, składniowego i leksykalnego.
2. Ustal z pomocą słowników i encyklopedii, co znaczyły w dawnej polszczyźnie wymienione poniżej, nieużywane już dziś wyrazy.
otrok, opole, jupka, achtel, kląć się, setnik, szyszak, rajtar, prawić, krom, giezło, wżdy
3. Jak zmieniło się znaczenie poniższych wyrazów (ustal, co znaczyły w dawnej polszczyźnie) lub ich nacechowanie stylistyczne?
dziad, stolec, gęba, dziewka, komora, piać, nożownik, opona, sklep, luty, jąć
5. J a k a h i s t o r i a ?
121