Przeczytaj fragment

WSTĘP
Prezentowana praca wpisuje się w nurt badań językoznawczych, które traktują
język jako swoistą interpretację rzeczywistości, uwarunkowaną kulturowo i niekiedy bardzo zindywidualizowaną, zawsze jednak bazującą na wiedzy i doświadczeniu
jego użytkowników. Takie rozumienie języka ma swoje korzenie w dziewiętnastowiecznych poglądach Wilhelma von Humboldta [zob. Anusiewicz 1990a], zwracającego uwagę na zależność istniejącą między językiem a kulturowo ukształtowanym systemem wiedzy oraz w pracach etnolingwistów amerykańskich, leżących u podstaw językoznawstwa kognitywnego i postulujących konieczność łączenia badań nad semantyką języka z badaniami nad kulturą posługującej się nim
społeczności [Whorf 1982; Sapir 1987]. Do tych poglądów nawiązuje również
wypracowana na gruncie językoznawstwa europejskiego koncepcja językowego
obrazu świata, której założenia stanowią teoretyczną podstawę niniejszej pracy,
poświęconej zagadnieniu swoistości kreacji poetyckiej wizji świata i typowej dla
niej odmienności konceptualizacji pewnych (wybranych) pojęć. Podjęta w publikacji problematyka wpisuje ją w nurt badań językoznawczych zajmujących się semantyką tekstu artystycznego i badających zjawisko kreacji językowej, ukazującej
tkwiący w języku potencjał twórczy, a także odsłaniającej mechanizmy utrwalonej
w nim konceptualizacji świata. Wymienione zagadnienia badawcze od wielu już
lat stanowią przedmiot dociekań językoznawców i doczekały się licznych opracowań naukowych, pośród których wymienić należy rozprawy i artykuły Teresy
Skubalanki [1962, 1987], Aleksandry Okopień-Sławińskiej [1986], Jadwigi Puzyniny [1984, 1988, 1990, 1991], Teresy Dobrzyńskiej [1984, 1994, 2000], Ewy
Sławkowej [1996], Ryszarda Tokarskiego [1983, 1987, 1990b], Anny Pajdzińskiej
[1992, 1993, 1995, 1996, 1998], Doroty Filar [1995], Doroty Piekarczyk [2004]
i Anety Wysockiej [2009].
Zawarte w niniejszej pracy analizy i dociekania badawcze koncentrują się
wokół następujących celów i problemów:
1. Rekonstrukcja obrazu nocy w poezji Wacława Mrozowskiego i porównanie
go z obrazem utrwalonym w polszczyźnie ogólnej.
2. Odtworzenie modelu konceptualizacji odmiennych stanów świadomości,
ilustrującego sposób postrzegania rzeczywistości przez ich pryzmat.
8
WSTĘP
3. Odtworzenie fragmentu poetyckiego obrazu świata i uzyskanie odpowiedzi
na pytania:
a) Jakie mechanizmy językowej kreacji zostały wykorzystane przez autora
w trakcie konstruowania poetyckiej wizji świata?
b) Jaka jest relacja między obrazem świata utrwalonym w polszczyźnie
ogólnej a jego „poetycką wersją”?
Zgodnie z tak sformułowanymi zadaniami badawczymi przedmiotem analizy
w prezentowanej pracy jest konceptualizacja nocy oraz odmiennych stanów świadomości w poezji Wacława Mrozowskiego. Odtworzenie poetyckich definicji tych
pojęć ma z kolei na celu rekonstrukcję poetyckiej wizji świata i ukazanie relacji istniejących między nią a obrazem rzeczywistości utrwalonym w polszczyźnie
ogólnej, czyli odpowiedzi na pytanie o artystyczną kreację językową i jej mechanizmy. Nakreślony przedmiot i zakres badań skłaniają do rozpoczęcia ich od
opisania ramy pojęciowej nocy i rekonstrukcji jej językowego obrazu, które stanowią punkt wyjścia poetyckich konceptualizacji, a tym samym pełnią również
funkcję punktu odniesienia w trakcie ich opisu. Zagadnieniu temu poświęcony został rozdział II. W przypadku analizy odmiennych stanów świadomości konieczne
jest ustalenie zarówno znaczenia tej kategorii, jak i należących do niej elementów.
W niniejszej publikacji określenie „odmienne” odnosi się do stanów innych niż
naturalny stan jawy i racjonalna percepcja rzeczywistości, będących źródłem jej
różnorodnych przekształceń i deformacji. W poezji Wacława Mrozowskiego należą do nich takie stany, jak sen/złudzenia optyczne (wizje), upojenie alkoholowe,
stany chorobowe i odurzenie narkotyczne oraz śmierć, z jednej strony traktowana procesualnie, jako umieranie (stan agonalny, przepełniony wizjami śmierci),
z drugiej zaś rozumiana jako „inna forma istnienia”, nadal jednak umożliwiająca
obecność i aktywność w świecie żywych, przez co zyskuje status odmiennego
stanu świadomości.
Połączenie analizy konceptualizacji odmiennych stanów świadomości z analizą
poetyckiego obrazu nocy nie jest wynikiem arbitralnej decyzji, lecz efektem
prześledzenia kreowanych przez Mrozowskiego wizji poetyckich. Pozwoliło ono
ustalić, że kategoria pojęciowa nocy pojawia się w zdecydowanej większości
utworów tego poety i niewątpliwie jest w jego poezji jednym z kluczowych
motywów. Noc występuje niemal w każdym jego wierszu, przy czym należy
zaznaczyć, że rzadko stanowi główny temat utworu. Będąc jednym z ważnych
elementów kreowanych wizji poetyckich, przede wszystkim pełni w nich funkcję
scenerii opisywanej w utworze sytuacji lirycznej.
Typową dla Mrozowskiego cechą kreacji omawianej pory jest ścisłe skorelowanie jej z odmiennymi stanami świadomości: w poszczególnych przypadkach noc wyznacza czas ich „pojawiania się” oraz obszar ich „aktywno-
WSTĘP
9
ści”. Takie wykorzystanie nocnej pory wprowadza do interpretacji konkretnych
utworów bardzo szeroką i bogatą ramę pojęciową, zawierającą wielopoziomowe i różnorodne sposoby postrzegania nocy jako zjawiska kulturowego. Ponadto zestawienie obu pojęć (tj. nocy i odmiennych stanów świadomości) ma
swoje dodatkowe uzasadnienie w naturalnym i kulturowym łączeniu ich ze sobą. Najbardziej oczywisty jest związek nocy i snu, którego typową porę wyznaczają właśnie nocne ciemności. Upojenie alkoholowe powszechnie łączone jest z zazwyczaj całonocnymi libacjami i spotkaniami towarzyskimi, natomiast związek nocy i stanów chorobowych wynika stąd, iż majaki wywołane
gorączką najdotkliwsze zdają się w porze snu, czyli właśnie nocą. Zamykająca analizę śmierć jest natomiast zestawiana z nią na tle kulturowym: w mitologii greckiej Noc ukazywana jest jako matka Hypnosa i Tanatosa [Kopaliński 2003, 842], na gruncie słowiańskim była natomiast porą odprawiania obrzędów poświęconych zmarłym, takich jak „dziady” czy „pusta noc” [Brückner
1985, 270].
MATERIAŁ BADAWCZY
Najważniejszą część materiału analitycznego stanowi twórczość poetycka Wacława Mrozowskiego, chełmskiego poety i pisarza urodzonego w 1912 roku,
w okresie przed II wojną światową należącego do kręgu Czechowicza, w latach
powojennych zaś aktywnie działającego na rzecz rozwoju kultury polskiej na Ziemiach Odzyskanych i w Łodzi.
O wyborze poezji właśnie tego autora zadecydowało kilka czynników, pośród których najważniejszy był niezwykły sposób przedstawiania poetyckiego
świata jako odrealnionej przestrzeni aktywności podmiotu lirycznego. Cechą
charakterystyczną omawianej poezji jest wyraźnie wyczuwalny rozdźwięk pomiędzy prozaicznością poruszanej tematyki (jest to liryka o wyjątkowo biograficznym charakterze, poruszająca niewyszukaną tematykę codziennych przeżyć, obserwacji i doświadczeń, takich jak widok z okna, wieczorne spotkania ze znajomymi czy prowadzone w domowym zaciszu rozmowy) a niezwykłością sposobu jej przedstawiania. W poszczególnych utworach Mrozowskiego odnaleźć można interesujące z punktu widzenia semantyki konstrukcje językowe i transformacje semantyczne, z których wyłania się wizja rzeczywistości przepełnionej przedziwną atmosferą niesamowitości i intuicyjnie odczuwanej „odmienności”. Najważniejszymi czynnikami kształtującymi ową „odmienność” zdają się wszechobecność nocy i jej różnorodne kreacje oraz niemal stałe
postrzeganie opisywanej rzeczywistości przez pryzmat odmiennego stanu świadomości.
10
WSTĘP
Sposób językowego wyrażenia i utrwalenia poszczególnych wizji jest na tyle
indywidualny i niespotykany, że stworzone przez Mrozowskiego kreacje językowe
składają się na cenny i interesujący materiał badawczy. Skomplikowane, wielopoziomowe układy semantycznych zależności między poszczególnymi jednostkami
leksykalnymi „konstruującymi” sens konkretnych utworów stanowią niemałe wyzwanie dla badacza chcącego w sposób przejrzysty i uporządkowany opisać, na
czym polega specyfika tego poetyckiego świata i dzięki jakim operacjom językowym (transformacjom semantycznym) została osiągnięta.
Dodatkowym argumentem przemawiającym za wyborem twórczości Wacława
Mrozowskiego jest poczucie niesprawiedliwego jej zapomnienia przez współczesnych badaczy. Szczególnie krzywdzące jest to w stosunku do poetyckiej autobiografii Z Johnem Barleycornem. . . , stanowiącej przejmujące i jedyne takie w polskiej literaturze studium alkoholizmu, które – mimo wyjątkowo entuzjastycznego
przyjęcia przez ówczesnych krytyków – nie doczekało się żadnego opracowania.
Bezcennym, ale zupełnie zapomnianym materiałem badawczym są również pamiętniki poety, ilustrujące życie cyganerii warszawskiej w okresie międzywojennym
oraz dokumentujące początki organizowania się i rozwój kultury polskiej na Ziemiach Odzyskanych tuż po II wojnie światowej. Szkic biograficzny, umieszczony
na początku niniejszej publikacji, jest próbą zebrania w jednym miejscu informacji na temat tego poety oraz przypomnienia jego sylwetki twórczej szerszej grupie
odbiorców.
Oprócz poetyckich tekstów Mrozowskiego materiał analityczny obejmuje także
dane leksykograficzne zebrane ze słowników języka ogólnego: słowników języka
polskiego pod redakcją Witolda Doroszewskiego [SJPDor], Mieczysława Szymczaka [SJPSzym], Stanisława Dubisza [USJPDub], Bogusława Dunaja [SWJPDun],
Elżbiety Sobol [MSJPSob] i Mirosława Bańki [ISJP], słownika frazeologicznego
Stanisława Skorupki [SFSko] oraz słowników etymologicznych Wiesława Borysia [SEBor], Aleksandra Brücknera [SEBrück] i Krystyny Długosz-Kurczabowej
[WSEJP]. Zawarte w nich informacje stanowią punkt wyjścia i odniesienia dokonanych analiz semantycznych oraz poszczególnych interpretacji. W trakcie ich
przeprowadzania niejednokrotnie cenne okazały się również informacje pochodzące z opracowań kulturoznawczych [np. Lurker 1989; Kopaliński 1990, 2003;
Herder 1992; Kowalski 1998; Cirlot 2000; Biedermann 2001], zawierających fakty
kulturowe dotyczące funkcji i symbolicznych znaczeń przypisywanych zjawiskom
i obiektom pojawiającym się w utworach Mrozowskiego. Ważnym źródłem informacji były również prace z zakresu psychologii poznawczej [np. Wojciszke 1986;
Chlewiński 1999; Mandler 2004] oraz opracowania dotyczące zagadnienia świadomości i snu [np. Kaczorowski 2004].
WSTĘP
11
∗ ∗ ∗
Na ostateczny kształt książki wpływ miało kilka osób, którym pragnę w tym
miejscu serdecznie podziękować. Panu Profesorowi Ryszardowi Tokarskiemu, promotorowi mojej rozprawy doktorskiej, dziękuję za zachętę do podjęcia badań nad
semantyką tekstu artystycznego i za opiekę naukową. Pani Profesor Annie Pajdzińskiej i Pani Profesor Kamilli Termińskiej-Korzon, recenzentkom rozprawy, za
cenne uwagi, pomocne przy redagowaniu pracy. Dziękuję również Panu Profesorowi Marianowi Bugajskiemu, którego recenzja przyczyniła się do kilku znaczących
zmian i udoskonaleń w książce.
Druk publikacji został częściowo sfinansowany przez Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie w ramach grantu Wydziału Humanistycznego.