Pobierz artykuł - Wrocławskie Studia Wschodnie

Transkrypt

Wrocławskie Studia Wschodnie
12 (2008)
Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego
GALINA I. DUDAREC
Kalendarium petersburskie
Bronisława Piłsudskiego
„Ciągną mnie bardzo do Pitra, gdzie mógłbym dostać lekką pracę przy Akademii [...] Ciągnie mnie tam [...] gdyż tu będę cierpiał
duchowe męki [...]”.
Z listów Bronisława Piłsudskiego do Benedykta Dybowskiego
„Wrażenie jest wstrząsające – zobaczyć historię tak bliskiej kultury w jej realności [...] Realny Petersburg [...] wywołuje nie tylko
wzburzenie, ale i poczucie ważności i prawdziwości tych problemów, które często uważamy za efemeryczne”.
Jarosław Iwaszkiewicz, Petersburg
Stary polsko-litewski ród Ginet-Piłsudskich miał dawne związki z północną stolicą Imperium Rosyjskiego, o czym świadczą materiały Departamentu Heraldyki Rządzącego Senatu1. Przedstawiciel tego znakomitego rodu,
szlachcic Józef Wincenty Piotr Piłsudski, był posiadaczem niemałych dóbr
ziemskich na Litwie. Kiedy zdarzało mu się bywać w Petersburgu w sprawach
handlowych, mówiono na niego Osip Pietrowicz. Miejskie przewodniki ostatniej ćwierci XIX stulecia podawały informację o „Magazynie prasowanych
drożdży zakładu zułowskiego”2, który znajdował się w najstarszej dzielnicy
miasta – „na Piaskach”, w kamienicy czynszowej nr 8 na ulicy Konnogwardyjskiej. Jeszcze w czasach carycy Katarzyny „na Piaskach” znajdował się
maneż i koszary pułku Konnogwardyjskiego, a majestatyczny pałac Taurycki najjaśniejszego księcia Potiomkina nazywał się „Konnogwardyjski Dom”.
„Daleko wokół” widać było lekkie kopuły Smolnego Monastyru, a na łagodnie
1 RGIA [Rosyjskie Państwowe Archiwum Historyczne], Fond (zespół) 1343, opis (inwentarz) 27, dieło (teczka) 2807, 2809. Zob. też G.I. Dudarec, Neskol′ko štrichov k rodoslovnoj
B. Pilsudskogo, Izvestja Instituta nasledija Bronislava Pilsudskogo, Jużno-Sachalinsk 2000,
nr 4, s. 110–114.
2 W majątku rodowym Zułowie koło Wilna 21 października 1866 r. urodził się B. Piłsudski.
Wroclawskie Studia Wschodnie 12, 2008
© for this edition by CNS
III_kor_WSW_12.indd 201
2009-05-05 15:01:20
202
Galina I. Dudarec
opadających brzegach Newy były rozrzucone budynki miejskiego wodociągu,
korpusy manufaktury barona Sztieglitza i nieogarnione magazyny, elewatory,
skrzyżowania dróg giełdy zbożowej kupców Gromowych. Agentem handlowym Piłsudskich był „dorpacki obywatel” Kondrat (Konrad) Gazze (Gaaze).
Przy magazynie trzymano zaprzęg na 5 koni. Późniejsza miejska zabudowa
całkowicie zmieniła wygląd byłej Rożdziestwienskiej części stolicy, którą połączył z historycznym centrum współczesny Prospekt Suworowa.
Pod koniec wieku O.P. Piłsudski wykupił akcje Nowokalinkińskiej Gorzelni, znajdującej się w Kołomieńskiej części stolicy w budynku nr 33 na
ul. Kurlandzkiej. Ten przepiękny wzór dawnej architektury przemysłowej
również dziś można zobaczyć pod starym adresem.
W 1885 roku najstarszy syn rodu Piłsudskich – Bronisław po raz pierwszy
ujrzał stolicę imperium. Skończył 18 lat, miał za sobą lata nauki w ojczystym Wilnie, gdzie uczył się w Pierwszym Gimnazjum, potem przeniósł się
do Drugiego Miejskiego Gimnazjum. Ciekawy jest w związku z tym fragment
książki wspomnień M.W. Dobużyńskiego3: „Drugie Gimnazjum znajdowało się na wąziutkiej, bardzo ożywionej ulicy Zamkowej i zajmowało długie
skrzydło zlikwidowanego uniwersytetu. Dom zapewne był z XVIII wieku,
może nawet starszy, ściany i podłoga były nierówne, a okna naszych klas
ogromnej wysokości i prawie do podłogi. Ogromne były także piece kaflowe,
w których do gorąca palił maleńki staruszek, nasz gimnazjalny stróż Feliks.
Obok naszego gimnazjum było Pierwsze Gimnazjum, zajmowało ono główny gmach uniwersytetu, gdzie były niezwykłej szerokości ściany i szeroki
korytarz [...], prowadzący na wyższe piętro [...] – tam mieściła się domowa
cerkiew prawosławna, wspólna dla obu gimnazjów [...] Stary uniwersytet
był dosyć skomplikowanym konglomeratem budynków z wewnętrznymi
pałacykami i przejściami. Z minionych czasów zachowała się też niewielka
wieża dawno zlikwidowanego obserwatorium z pięknym fryzem ze znaków
zodiaku. Wszystkie te budynki otaczały duży pałac Pierwszego Gimnazjum,
obsadzony drzewami; do pałacu przylegała ozdobna fasada białego kościoła
św. Jana, a obok stała czworokątna dzwonnica z barokową górą, górując nad
dachami Wilna”4. Oba gimnazja miały opinię bardzo surowych, wymagano
w nich od uczniów nienagannego zachowania. „Pomocnicy wychowawców
klasowych” śledzili gimnazjalistów na ulicach, nie wyłączając kontroli reżimu domowego podopiecznych. Na lekcjach ze szczególną pasją zaszczepiano
3 Mstisław Walerianowicz Dobużyński (1875–1957) – malarz, grafik, scenograf. Jego ojciec, uchodźca z Litwy, był wojskowym, matka – rosyjska szlachcianka – śpiewaczką. Uczył
się w gimnazjach Petersburga, Kiszyniowa, Wilna, ukończył wydział prawa Uniwersytetu Petersburskiego. Należał do stowarzyszenia „Mir iskusstwa”. W latach 20. wyemigrował, mieszkał na Litwie i w Ameryce.
4 M.V. Dobužinskij, Vospominanija, Moskwa 1987, s. 92.
2009-05-05 15:01:21
Kalendarium petersburskie B. Piłsudskiego
203
obcego tu patriotycznego ducha. Takie porządki wywoływały burzliwe protesty – „rodzaj wojskowej dyscypliny panował w ogóle w gimnazjach”, a każdy
gimnazjalista marzył o studiach na uniwersytecie, który wydawał się „rajem
wolności”5.
Kiedy latem 1885 roku Bronisław przyjechał do Petersburga, ponownie
postanowił wystawić swój los na próbę i zaczął zabiegać o przeniesienie
do jednego ze stołecznych gimnazjów. W efekcie B. Piłsudski został uczniem
ostatniej klasy Piątego Gimnazjum w Petersburgu. Mieściło się ono w samym
środku Kołomny opiewanej przez klasyków, przy moście Alarczyna, na przecięciu Kanału Jekatierinskiego z arystokratycznym Angielskim Prospektem.
W tej części Petersburga zazwyczaj osiedlali się Polacy, Litwini, wychodźcy
z północno-zachodnich nadbałtyckich guberni. Kilka minut marszu od gimnazjum znajdował się kościół św. Stanisława, do którego przylegało podwórze
Sankt-Petersburskiego Rzymskokatolickiego Seminarium Duchownego. Jego
droga do gimnazjum prowadziła obok niezwykle malowniczej Nowej Holandii i przez „muzyczną Mekkę” stolicy – Plac Teatralny z konserwatorium, Imperatorskim Mariińskim Teatrem [...] Na obrzeżach Kołomny wzdłuż dawnej
drogi Jekatierinhofskiej, przy moście Kalinkina, mieściły się liczne browary,
manufaktury, obory spędowe [...]
Bronisławowi Piłsudskiemu niełatwo było odnaleźć się w ogromnym i obcym mieście. Tutejsi gimnazjaliści nosili firmowe czarne koszule ze srebrnymi
guzikami i jednorzędowe granatowe mundury; uczniowie starszych klas lubili
skracać kurtki i nosić je bez guzików na austriacką modłę. I chociaż gimnazjalne życie i tak było mało pociągające, to pracowali tu nauczyciele słynący
ze swojego nowatorstwa – I.F. Raszewski, A.J. Gerd, W.A. Jewtuszewski6.
Dyrektorem gimnazjum był wielki znawca łaciny, magister teologii Rzymskokatolickiego Seminarium Duchownego Michał Matwiejewicz Janko, katolickim nauczycielem religii – Iwan Sanicki. Wśród kolegów z klasy Bronisława
Piłsudskiego było kilku całkiem sympatycznych młodzieńców. Wymieńmy
niektóre nazwiska – Nikołaj Bierezin, syn znanego uczonego orientalisty, oraz
bracia Iwan i Wiktor Gagen-Torn, których ojciec, zruszczony Szwed, służył
jako lekarz morski w Kronsztadzie7. W maju 1886 roku Bronisław pomyślnie
zdaje końcowe egzaminy i uzyskuje świadectwo dojrzałości.
5
Ibidem, s. 93.
Ich wysiłkiem przy gimnazjum otwarto ogólnie dostępne kursy „dla dorosłych panien
i zamężnych dam”, nazwane Publicznymi Alarczyńskimi. Były one pierwowzorem Wyższych
Bestużewskich Kursów.
7 Mikołaj Iljicz Berezin (1866–1938) – geograf, pedagog, podróżnik, pisarz. Iwan Eduardowicz Gagen-Torn (1867–1919) – doktor medycyny, chirurg, profesor Wojskowej Akademii
Medycznej, Wiktor Eduardowicz Gagen-Torn – chemik, wykładowca.
6
2009-05-05 15:01:21
204
Galina I. Dudarec
Troje przyjaciół – jedynie I.E. Gagen-Torn za przykładem ojca wybrał Wojskową Akademię Chirurgiczną – zostaje abiturientami uniwersytetu w SanktPetersburgu. Któż nie znał tego „ciemnoczerwonego piotrowskiego gmachu
Dwunastu Kolegiów z rzędem wysokich klonów przed jego długą fasadą i,
zdawałoby się, niezwykle podniosłym, zdobiącym fronton z dwugłowym
aleksandrowskim orłem złotym napisem na niebieskiej wstędze „Uniwersytet
Imperatorski”?8
29 czerwca 1886 roku B. Piłsudski został przyjęty jako słuchacz na wydział prawa, na który, według współczesnych, „walono drzwiami i oknami”,
ponieważ był on uważany za najbardziej „ogólnokształcący” i miał zapewniać
mnóstwo wolnego czasu. Z notatek byłego studenta: „Włócząc się po audytoriach i korytarzu uniwersyteckim, mogłem przyjrzeć się uniwersyteckiej braci.
Ogólnie wizerunek petersburskiego studenta był poprawny i skromny. Większość nosiła studenckie uniformy [...] dwurzędowy surdut, złote guziki z orłem
i niebieski kołnierz. Szczytem elegancji były kołnierze jasnoniebieskie lub
turkusowe albo całkiem ciemne – kruczoczarne, podobnie jak i noszenie przy
surducie szpady. Najwięksi zaś modnisie wprowadzili wtedy modę na białą
jedwabną podkładkę przy surducie i mundurze, naśladującą kawaleryjskich
oficerów, i »białopodkładnictwo«, jak nazwano tę modę, stało się w oczach
liberalnie nastawionych studentów wyrazem pustogłowia lub pogardzanych
przez nich idei monarchistycznych. Natomiast liberalni studenci na wszelkie
sposoby »demokratyzowali« uniform, nosili surdut rozpięty, a pod nim rubaszkę lub koszulę, czasami kolorową, z paskiem [...] »Białopodkładnictwo«,
zapewne, akceptowano na górze jako dowód prawomyślności”9.
Sankt-Petersburg był miastem międzynarodowym, otwartym na liczne
religie i kultury. Tu pokojowo sąsiadowały ze sobą prawosławne świątynie
z katolickimi, luterańskie (niemieckie, szwedzkie, fińskie) z reformatorskim
(holenderskim) i hugenockim (francuskim)10 [...] Pomieszanie stylów i kultur
nadawało metropolii szczególnego piękna i młode serca, które odkryły dla
siebie to miasto, stawały się jego niewolnikami – „duszę wzburzał architektoniczno-monumentalny wspaniały wygląd Petersburga, oryginalnie rozłożonego w delcie ogromnej rzeki, która budziła zachwyt swoją szerokością i szybkością nurtu, wspaniałymi nadbrzeżami, parostatkami, ze swoimi rozkosznie
zielonymi w letnim sezonie wyspami. Uwagę przykuwały majestatyczne katedry, pałace, szerokie prospekty, obudowane wielopiętrowymi domami, ozdobionymi rzeźbionymi ornamentami, z lustrzanymi oknami; mosty, pomniki,
Letni Ogród z jego przepięknymi drzewami i marmurowymi posągami itd.,
8
M.V. Dobužinskij, op. cit., s. 124.
Ibidem, s. 125.
10 Listę można by wydłużyć – kościół ormiański, synagoga, świątynia buddyjska, cerkwie
staroobrzędowców, ogromny meczet.
9
2009-05-05 15:01:21
205
itd [...] Żywy pozostaje w mojej pamięci wspaniały obraz [...] od Carskiego,
Pawłowska i Peterhofu, ich parków i pałaców [...], porażająca wyobraźnię
panorama morza [...], magicznie otulona bajeczną poświatą białych nocy”11.
Jednak paradny Petersburg miał też swoją ciemną stronę, uwiecznioną w powieściach Dostojewskiego – było to miasto ciemnych podwórek-studni, zawilgoconych piwnic, nocnych koszmarów i zrodzonych przez nie „małych
biesów”.
To miasto przyciągało do siebie inteligentnych ludzi z całej Rosji. W roku
akademickim 1886/87 na Uniwersytecie Sankt-Petersburskim wszystkich studentów było 2738, w tym z wileńskiego okręgu szkolnego 483, tj. 17,7%,
z warszawskiego – 117, tj. 4,27%. Wśród studentów 66% było wyznania prawosławnego, ponad 13% – katolickiego, 6% – luterańskiego, 11,5% – mojżeszowego, 1% – ormiańsko-gregoriańskiego, 0,5% – mahometańskiego i in.12
Ale „studencka brać” była areligijna, jak napisze jemu współczesny: „ideał
chrześcijańskiego świętego, ascety [...] zmienił portret rewolucyjnego studenta”, który stworzył dla siebie nowego idola – „naród”. Uniwersytet był barometrem życia społecznego i na byłych gimnazjalistów, marzących o nieznanym i wolnym życiu studenckim, czyhały „poważne niebezpieczeństwa”13.
Student Bronisław Piłsudski wynajmował mieszkanie na Pierwszej Linii Ostrowa Wasilewskiego, niedaleko gmachu 12 kolegiów. Uniwersytet
w tych latach „zdobiły we wszystkich wydziałach nazwiska najwybitniejszych uczonych”: wydział prawa reprezentowali najwybitniejsi prawnicy14.
W roku akademickim 1886/87 prawo rzymskie wykładał prof. L.B. Dorn,
prawo cywilne – prof. N.L. Duvernoix, prawo karne – prof. I.J. Fojnicki, historię prawa rosyjskiego – prof. W.I. Siergiejewicz, prawo państwowe – prof.
A.D. Gradowski, prawo międzynarodowe – prof. F.F. Martens, ekonomię
polityczną i statystykę – prof. J.E. Janson (dziekan wydziału), encyklopedię
i filozofię prawa – doktor habilitowany N.M. Korkunow. Zachowały się karty
zaliczeniowe studentów I semestru wydziału prawa z nazwiskiem Bronisława
Piłsudskiego, zwłaszcza z prawa rzymskiego i ekonomii politycznej.
Obraz ożywi następujący opis ze wspomnień naocznego świadka: „Niektórzy profesorowie wykładali schematycznie i sucho, przypominali naszych
nauczycieli gimnazjum, i nawet nasz przesławny uczony Korkunow, który
u nas na pierwszym roku wykładał encyklopedię i filozofię prawa, zanudzał,
mamrotał coś niezrozumiale, i jedynie z rzadka nagle zapalał się i wtedy potrafił zainteresować audytorium. Był też niezwykle surowym egzaminatorem,
11 PFA RAN [Oddział Petersburski Archiwum Rosyjskiej Akademii Nauk], F. 726, op. 1,
d. 15, l. 100.
12 Godovoj akt Imp. S.-Pb. Universiteta ot 8 fevrala 1887 g., SPb. 1887, s. 12, 38–39.
13 I.M. Grevs, V gody junosti, Byloe 1918, nr 13, s. 65.
14 M.V. Dobužinskij, op. cit., s. 124.
2009-05-05 15:01:21
206
Galina I. Dudarec
czego doświadczyłem na sobie [...] Karkunow był prawdziwym inkwizytorem. Najgorsze było to, że student powinien był sam odpowiadać na pytania
zapisane na kartce, a straszny profesor milczał, patrząc na niego uporczywie ołowianym spojrzeniem wytrzeszczonych oczu, poruszał rudymi wąsami
i robił konwulsyjne miny. Egzaminowany pod tym „spojrzeniem bazyliszka” szybko wiądł i dostawał albo bezapelacyjną „pałę”, albo nieoczekiwane
„wystarczy”15. Trzeba przyznać jednak, że wielu studentów nie wyróżniało
się szczególną pilnością – za nieobecność na wykładach można było zostać
skreślonym, ale pedle, uzyskawszy określoną „łapówkę”, ratowali lenia przed
„nieuniknioną karą”; na dodatek notatki z wszystkich wykładów można było
nabyć w formie wydań litograficznych.
Ciekawy szkic życia uniwersyteckiego lat 80. pozostawił wielki uczony
akademik S.F. Płatonow: „Studencka brać przemieszczała się wewnętrznym
korytarzem, zbierając się na podeście głównych schodów przed drzwiami auli
[...] i przebywała w szatni, skąd było przejście do bufetu i studenckiej czytelni
[...] Wątpię, czy mogę dokładnie i rzetelnie scharakteryzować bardzo znanego profesora O.F. Millera, wykładającego literaturę rosyjską [...] Jego zalety
moralne oceniano bardzo wysoko, a wyjątkowy humanizm i dobroć znano
z działalności w towarzystwie pomocy studentom [...] Zupełnie inaczej należałoby ocenić K.N. Bestużewa-Riumina16. Nie nosił on munduru frakowego,
zawsze miał na sobie frak. Bestużew nosił go jak »prawdziwy pan«, człowiek
światowy. W piątki rano zawsze z zainteresowaniem obserwowaliśmy, jak szli
korytarzem, przyjaźnie rozmawiając, Bestużew i Siergiejewicz, każdy do swojej sali wykładowej. Przystojny i elegancki Siergiejewicz sprawiał wrażenie
człowieka bardzo dobrze wychowanego, te same cechy dobrego wychowania wyróżniały także delikatną, wiotką sylwetkę Bestużewa z jego charakterystycznymi szczupłymi, semickimi rysami twarzy i siwiejącymi długimi
kędziorami. Obaj profesorowie wydawali nam się wybranymi, najwyższymi
przedstawicielami kolegium profesorów, jego ozdobą i sławą [...]
Jakąś poezją naukowej pracy owiewała nas szybka, uduchowiona, niezwykle dowcipna mowa Bestużewa. I tak żal było odprowadzać go z sali wykładowej i przyjemnie było czekać na następny piątek. Było dziwnie i przykro, że nie dostaliśmy wprowadzających czy wstępnych zajęć z literatury
powszechnej, historii powszechnej, językoznawstwa ogólnego, filozofii. Zabrakło kierowniczej syntezy [...], szukałem jej u prawników, w wykładach
A.D. Gradowskiego i W.I. Siergiejewicza. Z dużym zadowoleniem wspomi15
Ibidem, s. 132.
Jeden z prekursorów kształcenia wyższego kobiet w Rosji. Na jego cześć Wyższe Kursy
dla Kobiet nazwano Bestużewskimi.
16
2009-05-05 15:01:21
207
nam te wykłady – studenci byli nazywani „miłościwymi panami”, wykładowca „prosił o ich pozwolenie”. Gradowski wykładał prawo państwowe, był
mądrym i subtelnym wykładowcą; potrafił oblec w odpowiednią formę ryzykowne w owych czasach tematy polityczne i w odpowiednim świetle przedstawiać kwestie ustroju państwa, nieakceptowane przez ówczesną cenzurę.
Swoboda i niezależność Gradowskiego podobała się słuchaczom, a kąśliwy
dowcip budził zachwyt. Porzucaliśmy jak gdyby rzeczywiste okoliczności
życia i przenosiliśmy się do świata abstrakcji i krytyki, gdzie krytyczną ocenę otrzymywała cała polityczna i społeczna rzeczywistość Zachodu i Rosji.
Po raz pierwszy na wykładach Gradowskiego ukształtowały się moje poglądy
na temat człowieka i społeczeństwa, celów państwa, stosunku państwa do jednostki oraz do dobra wolności i niezależności [...] Silny wpływ wykładów
Gradowskiego na moją duszę skłonił mnie do uznania go za jednego z moich
nauczycieli. Nieco inne znaczenie miały wykłady Siergiejewicza z historii
rosyjskiego prawa. Były one szczytem wytworności [...] Mówił wspaniale:
dźwięczna i gładka fraza zawsze zawierała precyzyjną i jasną myśl [...] Potrafił wykorzystywać intonację i osiągał dzięki temu wspaniały efekt; nie żałował
humoru i sarkazmu [...] Słuchano go, nie odrywając od niego oczu i łowiąc
każde słowo. Wydawał się majestatyczną mocą umysłu, i delektowaliśmy się
tym [...] ”17.
8 lutego 1887 roku w Sali Kolumnowej Uniwersytetu odbył się tradycyjny Roczny Akt z uroczystymi przemówieniami, wręczeniem dyplomów
i świadectw kandydackich. Stopień kandydata uzyskali przyszli akademicy
Aleksander Łapno-Danilewski i Siergiej Oldenburg oraz znany w czasach
przedrewolucyjnych dziennikarz Borys Gliński [...] W restauracji „Ermitaż”
dla studentów nakryto stoły bankietowe. Prasa dokładnie opisywała uniwersyteckie święto, nie podejrzewając przyszłych wydarzeń innego rodzaju.
„Dziwacznie-gorączkowym” nazwał swoje studenckie życie akademik
S.F. Oldenburg. W archiwum emigracyjnym teoretyka narodnictwa P.L. Ławrowa18 przechowywane jest anonimowe doniesienie z Wilna datowane na wiosnę 1887 roku: „Kilka razy szykowali się już do różnych zamachów, ale ciągłe
wsypy, aresztowania i zdrady uniemożliwiały doprowadzenie ich do końca.
Ostatniej zimy Petersburg był szczególnie ożywiony; było mnóstwo rewolucyjnej i tak zwanej sprzyjającej młodzieży, mnóstwo gorącego materiału,
17
S.F. Platonom, Neskol′ko vospominanij o studenčeskich godach, Dela i Dni, Istoričeskij
žurnal, 1921, Ks. 2, Pg. 104–105, 112.
18 Piotr Ławrowicz Ławrow (P. Mirtow) (1823–1900), filozof, socjolog, teoretyk narodnictwa. Jego najbardziej znana praca – Pisma historyczne (1870). Łączył postęp ze wzrostem
świadomości społecznej i czynnikiem ekonomicznym. Uważał, że socjalizm odpowiada ideałowi człowieczeństwa, a motorem historii jest inteligencja. Wzywał w Rosji do rewolucji „dla
dobra narodu”.
2009-05-05 15:01:21
208
Galina I. Dudarec
mnóstwo złości i nienawiści oraz mnóstwo zdecydowanych na wszystko,
oprócz terroru, ludzi. Na początku roku akademickiego wszystkie wysiłki
marnowano na próby zorganizowania się, przywrócenia dawnych kontaktów,
nawiązania nowych [...], wejścia do organizacji »Narodnaja Wola«”19. Z kolei O.M. Goworuchin, który ukrył się za granicą po wsypie 1 marca 1887
roku, informował go w listach o „młodym kółku” petersburskich studentów,
powstałym po rozpędzeniu dobrolubowskiej demonstracji 17 listopada 1886
roku. Jako niekwestionowanego przywódcę kółka wymieniał on Aleksandra
Ulianowa, o którym pisał: „Postać szczególnie wybitna [...] Sympatyczna natura, jasny umysł, wysoki stopień rozwoju i wiedzy, porażająca logika [...]
Przy całej swojej delikatnej i subtelnej naturze posiadał bardzo silny charakter. Niewysokiego wzrostu, sylwetka całkiem nieduża, nieśmiały, dobroduszny wygląd, cichy głos; zawsze spokojny, smutny”20.
A.I. Ulianow rozpoczął studia na Uniwersytecie w 1883 roku; podczas
studiów „rokował ogromne nadzieje, że zostanie wybitnym rosyjskim uczonym”. Ale wybrawszy drogę walki, „ze wspaniałą zimną krwią i spokojem
[...] kontynuował rozpoczęte dzieło”. Zdaniem Goworuchina, „młode kółko”
nie wchodziło w skład „Narodnej Woli”, chociaż przybrało nazwę Frakcji Terrorystycznej „Narodnej Woli”21. A.I. Ulianowowi ze swoimi przekonaniami
było raczej bliżej do marksisty G.W. Plechanowa22 z jego grupą „Oswobożdienije Truda”. W Pitrze Aleksander miał „latającą drukarnię” i przystąpił
do opracowania programu partii społeczno-rewolucyjnej.
Goworuchin informował też o innych członkach nielegalnej uniwersyteckiej organizacji – na przykład P. Szewyriow „wyróżniał się niezwykłymi zdolnościami organizatorskimi, energią i wytrwałością [...] Wszędzie, gdzie się
pojawił, powstawały organizacje, począwszy od kasy zapomogowej, a skończywszy na najbardziej zakonspirowanych kółkach terrorystycznych [...] Przy
jego światowych manierach, dżentelmeńskim sposobie zachowania mógł być
19
P.L. Lavrov, Gody emigracii, Boston 1974, t. 2, s. 169.
Ibidem, s. 175.
21 Ibidem, s. 202. Narodnictwo jako nurt ideowy życia społecznego Rosji powstało w połowie XIX w. Korzenie filozofii narodnictwa tkwiły w zachodnioeuropejskich teoriach socjalizmu utopijnego i w teoriach słowianofilów o szczególnym ustroju rosyjskiego narodowego
charakteru i kultury. Rewolucyjni narodnicy A. Hercen i N. Czernyszewski zajmowali stanowisko antypańszczyźniane i antyburżuazyjne. Na przełomie lat 60. i 70. XIX w. pojawiło się
narodnictwo liberalne, u którego podstaw stała subiektywna socjologia P. Ławrowa i Michajłowskiego. Dostrzegając drogę postępu w oświacie mas, krytykowali ideologię anarchizmu
i występowali przeciw ekstremizmowi M. Bakunina, P. Kropotkina, P. Tkaczowa, przeciw
metodom walki nielegalnych terrorystycznych związków „Ziemla i Wola”, „Czornyj Pieriedieł”, „Narodnaja Wola”. W latach 80–90 rewolucyjne narodnictwo ustępuje miejsca nurtowi
marksistowskiemu.
22 Georgij Walentynowicz Plechanow (1856–1918) – teoretyk i propagator marksizmu,
działacz rosyjskiego i międzynarodowego ruchu robotniczego i socjalistycznego.
20
2009-05-05 15:01:21
209
dla grupy przydatny w sprawach finansów i innych kontaktów”. Miał w sobie
coś ze złej sławy narodnika Nieczajewa.
„Łukaszewicz – Polak, »przyrodnik« 4 roku [...] Jasna osobowość. Posiadał wszechstronną wiedzę – matematyka, nauki przyrodnicze, zagadnienia
społeczne, społeczno-rewolucyjne. Z przekonania socjaldemokrata, uczestniczył w opracowaniu programu [wspólnie z A. Ulianowem]. Był człowiekiem
czynu, ideowcem i w owym czasie znakomitym chemikiem i wynalazcą-technikiem. Kierował wszystkimi sprawami technicznymi, wykonywał i projektował bomby (różniły się one od bomb Kibalczyca23 pod względem konstrukcyjnym, były doskonalsze). Byłby z niego uczony, talent”24.
To były najważniejsze aktywne osoby, które znalazły się na ławie oskarżonych w sprawie nieudanego zamachu na cara 1 marca 1887 roku. W planach
spiskowców przewidziano przygotowanie całej serii zamachów terrorytycznych, skierowanych przeciw wielkiemu księciu Włodzimierzowi Pobiedonoscewowi, Katkowowi, hrabiemu Tołstojowi25.
Jednak nie wszyscy studenci podzielali przekonania „młodych rewolucjonistów”. W 1882 roku przy Uniwersytecie utworzono towarzystwo pod
przewodnictwem prof. O.F. Millera, powołane do pomocy w zajęciach naukowych i literackich studentów26. Należało do niego wielu utalentowanych
młodych ludzi z różnych wydziałów i lat, którzy z czasem zostali sławnymi uczonymi, wybitnymi pisarzami i działaczami społecznymi. Członkami
Studenckiego Towarzystwa Naukowo-Literackiego w latach jego działalności było nie mniej niż 600 studentów27. Zgodnie ze słowami jego uczestni23 Mikołaj Iwanowicz Kibalczyc (1853–1881) – narodowolec, kierował pracownią dynamitową. Uczestnik wszystkich najważniejszych terrorystycznych zamachów „Narodnej Woli”.
Aresztowany 17 marca 1881 r., stracony w grupie 5 „pierwszomarzystów”.
24 P.L. Lavrov, Gody emigracii..., s. 176.
25 Wielki Książę Włodzimierz Aleksandrowicz (1847–1909) – trzeci syn Aleksandra II.
Generał-adiutant, generał od infanterii. Członek Rady Państwa, dowódca wojsk gwardyjskich
i Petersburskiego Okręgu Wojskowego. Konstantin Pietrowicz Pobiedonoscew (1827–1906)
– działacz państwowy, od roku 1980 oberprokurator Świętego Synodu. Po Manifeście 17 października 1905 r. poszedł w odstawkę. Michaił Michajłowicz Katkow (1818–1887) – wydawca
konserwatywnego czasopisma „Russkij wiestnik” i gazety „Moskowskije wiedomosti”.
Dmitrij Andriejewicz Tołstoj (1818–1889) – hrabia, od 1882 r. minister spraw wewnętrznych, dowódca żandarmów.
26 Wymyślone przez administrację uczelni w celu odciągnięcia młodzieży od zainteresowania polityką Towarzystwo zdobyło popularność wśród studentów. W lutym 1887 r. obchodziło
swoje pięciolecie, w maju zostało rozwiązane, ponieważ większość aresztowanych w sprawie
1 marca 1887 r. była jego członkami.
27 Członkami Towarzystwa byli: Włodzimierz Iwanowicz Wernadski (1863–1945) – geochemik i mineralog, akademik RAN; Aleksander Siergiejewicz Łapno-Danilewski (1863–1945)
– historyk, akademik; Siergiej Fiodorowicz Oldenburg (1863–1934) – orientalista, akademik
i „nieustanny” sekretarz RAN; Fiodor Fiodorowicz Oldenburg (1861–1916) – pedagog, działacz ziemski; Konstanty Siergiejewicz Mierieżkowski (1866–1941) – pisarz, w 1920 r. wy-
2009-05-05 15:01:21
210
Galina I. Dudarec
ka W.I. Wernadskiego Towarzystwo skupiało cały kwiat pokoleń studentów.
W specjalistycznych kółkach przygotowywano referaty, artykuły, tłumaczenia; organizowano wykłady i wieczorki poetyckie. Kompletowano bibliotekę
najnowszych prac naukowych. Wśród członków Studenckiego Towarzystwa
talentem wyróżniali się absolwenci gimnazjum warszawskiego Siergiej i Fiodor Oldenburgowie – tak zwane towarzystwo warszawskie wspólnie z niektórymi zbliżonymi do niego petersburczykami założyło idealne „Prijutino”
[...] pod wpływem altruistycznego uczucia powstało „braterstwo”28. Wśród
„prijutinców” znaleźli się przyszli historycy i „orientaliści” (D.I. Szachowski, I.M. Grews i inni), przyrodnicy (W.I. Wernadski, A.N. Krasnow z przyjaciółmi). „Przedkładaliśmy ponad wszystko moralny pierwiastek” – wspominał S.I. Szachowski29. Więź duchowa między nami przetrwała długie lata30
– w październiku 1905 roku założyli partię liberalnej inteligencji i zwyciężyli
w wyborach do 1. Dumy Państwowej; latem 1917 roku Wernadski, S. Oldenburg i Szachowski weszli w skład Rządu Tymczasowego, aby spróbować
wprowadzić w życie powszechny program oświatowy31. Ale dalszy rozwój
emigrował razem z żoną Z. Gippius; Siergiej Fiodorowicz Płatonow (1860–1933) – historyk,
akademik; Andriej Mikołajewicz Krasnow (1862–1915) – geobotanik, prof. Uniwersytetu
Charkowskiego; Iwan Michajłowicz Grews (1860–1941) – historyk, profesor Uniwersytetu Sankt-Petersburskiego; Dmitrij Iwanowicz Szachowski (1861–1939) – książę, wnuk dekabrysty, działacz ziemski, sekretarz 1. Dumy Państwowej, minister w Rządzie Tymczasowym,
oraz wielu innych (S.A. Wengierow, B.B. Gliński, prof. A.A. Inostrancew, A.A. Korniłow,
W.W. Smidowicz – pseudonim Weresajew, prof. N.G. Uszyński i in.)
28 PFA RAN, F. 726, op.1, d. 17, l.1.
29 Stranicy avtobiografii V.I. Vernadskogo, Moskwa 1981, s. 15.
30 W Oddziale Petersburskim Archiwum RAN przechowywana jest korespondencja „prijutińców” – spotkania i korespondencja między nimi trwała przez całe życie. Przyjaźnili się
rodzinami i nazywali siebie nawzajem „braćmi”. Dzięki tym materiałom wyjaśnione zostają
niektóre szczegóły sprawy 1 marca 1887 r. – Wernadski zapisał na przykład, że szczególnie
przyjaźnił się ze Szewyriewem i Łukaszewiczem „być może dlatego, że obaj byli naturalistami”. Z Łukaszewiczem po jego wyjściu z jednoosobowej celi Twierdzy Szliselburskiej i przeprowadzce do Wilna prowadził korespondencję do końca życia. Najbliższym przyjacielem
Wernadskiego był A.N. Krasnow. Razem uczęszczali do gimnazjum i studiowali na tym samym
wydziale Uniwersytetu, po studiach zamierzali odbyć podróż dookoła świata. Ale wspólnym
planom stanął na przeszkodzie ożenek Wernadskiego. Krasnow wyruszył jednak w podróż,
podczas której przebywał na Sachalinie. Tu jego konsultantem i przewodnikiem był zesłaniec
L.J. Szternberg. Fundamentalne prace A.N. Krasnowa dotyczące Sachalinu i Dalekiego Wschodu bardzo interesowały B. Piłsudskiego. Niewyjaśniona pozostaje kwestia, czy spotykali się na
Sachalinie.
31 Uczony i podróżnik G.N. Potanin w sierpniu 1917 r. pisał do S.F. Oldenburga: „Uważam
za swój obywatelski obowiązek syberyjskiego patrioty pogratulować Panu z okazji wejścia
w skład Gabinetu Ministrów. Chciałbym, aby Pana pobyt w nim nie był krótkotrwały [...] Urodzeni na Syberii oczekują, że Pan [...] da początek zniesieniu pańszczyzny na Syberii [...],
aby Syberia miała swoich inżynierów, agronomów, statystyków, leśniczych itp. z urodzonych
na miejscu. Konieczne jest zwiększenie środków na oświatę mas ludowych, zwiększenie liczby
2009-05-05 15:01:22
211
wydarzeń – „barbarzyństwo” wprowadzane do życia przez socjalizm, droga
„jakobinizmu” jako negowanie wartości jednostki ludzkiej – nie odpowiadało
ich zasadom. Zgodnie z wyznaniem Wernadskiego, tylko poczucie winy wobec narodu nie pozwoliło im, członkom „braterstwa”, opuścić kraju [...]
Ale w tych „niezapomnianych dniach młodości”, mówiąc językiem S. Oldenburga, z natchnieniem zajmowali się narodową literaturą, tworzyli i rozpowszechniali tanie książki, otwierali bezpłatne czytelnie, współpracowali
z wydawnictwem Sytina, redakcjami „Niedieli” i „Wiestnika Jewropy”.
Ich oponentami byli radykalni studenci – „chęć ze strony aktywnych
grup studentów do zorganizowania zebrania, ukierunkowania jej, do działania zrodziło szereg tworów [...] o partyjnym bojowym charakterze, a później
ich połączenie w organ centralny [...] Podejmowano też próby zjednoczenia
wszystkich studentów [...] Taki stan rzeczy doprowadził do panowania w niektórych momentach [...] skrajnie lewicowych haseł politycznych. O korzyściach oświaty ciągle zapominano, ale i właściwe interesy studentów często
odsuwane były na dalszy plan [...] . Studenckie Towarzystwo Naukowo-Literackie podlegało również naciskom ze strony radykalnych studentów w celu
jego politycznego wykorzystania”32. Tę próbę wykonał A. Ulianow, który
w 1884 roku został członkiem Towarzystwa (zdaniem Goworuchina, by „zawładnąć nim” i w celu „zwerbowania rewolucjonistów”). Oto jak wspominał dużo później Wernadski, pozostawiony w 1855 roku przy uniwersytecie
w celu przygotowania do tytułu profesora: „Ostrów Wasilewski, szósta linia
[...] U mnie (w domu) niemal codziennie zbiera się Rada Zjednoczonych
Ziomkostw, której przewodniczącym byłem ja, a zastępcą A.I. Ulianow [...]
Członkami byli [P.J.] Szewyriew, I.D. Łukaszewicz i niektórzy [...] z kółka
A.I. Ulianowa, dokładnie teraz nie pamiętam [...] Potem zrozumiałem, że Ulianow organizował spotkania swojej organizacji na naszym zebraniu [...] Szewyriew bywał u mnie bardzo często w pracowni mineralogicznej [przy której
było laboratorium chemiczne – G.D.], i w ostatnim czasie nie tylko domyślałem się, ale i ostatecznie zrozumiałem, że należał on do komórki terrorystycznej [...] Sprzeczałem się z nim na temat terroryzmu [...] Niemiło zaskoczyła
mnie radość zabijania [...] Terroryści byli mi obcy ideowo i nie odczuwałem
bohaterstwa ich czynów”33.
W maju 1887 roku po straceniu pięciu skazanych Towarzystwo Studenckie zostało zamknięte. U siebie w mieszkaniu bracia Oldenburgowie znaleźli
pozostawiony przez Ulianowa materiał wybuchowy, którego dyskretnie się
instytutów naukowych i seminariów. Należy skończyć z zapomnieniem w sferze oświaty o tubylcach, mieszkańcach tajgi i tundry” (PFA RAN, F. 208, op. 3, d. 480, l. 24–27).
32 PFA RAN, F. 726, op. 1, d. 282, l. 5–6.
33 V.J. Vernadskij, op. cit., s. 56.
2009-05-05 15:01:22
212
Galina I. Dudarec
pozbyli34. Wernadskiemu zaproponowano podanie się do dymisji, a Siergieja Oldenburga wydział orientalistyki szybko wysłał do Europy do pracy nad
arabskimi rękopisami. Z Cambridge i Oxford do Petersburga do rąk prof.
W.R. Rozena popłynął strumień listów: „A co tam na Uniwersytecie? Kiedy
myśli się o nim, mimo woli ściska się serce. Przecież doczekamy wolności
i my [...] kiedy można będzie swobodnie oddychać w Rosji, a nie teraz, kiedy
wszystko, co jest uczciwe, wszystko, co się myśli [...] przygniata się i dusi
[...], kiedy profesorowie są wypędzani albo odchodzą”35.
Syn akademika W.I. Wernadskiego, Georgij, urodzony w 1887 roku,
uczeń W.O. Kluczewskiego i S.F. Płatonowa, został wybitnym historykiem.
W 1920 roku wyemigrował, wykładał historię na uniwersytetach Ameryki.
W roku 1931 ukazała się jego książka w języku angielskim W. Lenin – czerwony dyktator, oparta nie tylko na źródłach dokumentalnych, lecz także
bezpośrednich wrażeniach naocznych świadków. Oto co pisze: „W rodzinie
Ulianowów dwóch było napiętnowanych szczególnym losem – starszy brat
Aleksander i drugi – Włodzimierz. Aleksandra natura szczodrze obdarzyła.
Wyrósł na utalentowanego, uduchowionego człowieka, Włodzimierz pod
tym względem wyraźnie mu ustępował [...] Obaj bracia świetnie się uczyli
[...] Aleksander jeszcze w gimnazjum zainteresował się nauką, a w czasie
studiów zaczął zajmować się polityką. Nie urządzał go nieokreślony radykalizm polityczny rodziców, postanowił niezwłocznie przejść do czynów.
Po wstąpieniu do kółka terrorystycznego usiłował dokonać zamachu na cara
Aleksandra III. Uczestnicy zostali aresztowani na miejscu przestępstwa, postawieni przed sądem i skazani na śmierć. Kara śmierci zawsze jest okrutna, a w tym przypadku szczególnie niesprawiedliwe było zniszczenie utalentowanego młodzieńca, który zdecydował się na coś takiego w imię idei
(choć utopijnej), »dla dobra narodu«. Jednak A. Ulianow był duszą spisku,
grupę schwytano z bombą w rękach. Oto dlaczego skazanie ich na śmierć,
jak okrutne by się nie wydawało, było nieuchronne według prawa każdego państwa [...] Samą rodzinę objęto szczególnym nadzorem policyjnym,
ale przed osądzeniem działań administracji konieczne jest przeniesienie się
myślami do praktyki realizowanej 30 lat później [...] Wtedy po zamachu
na Lenina zginęła nie tylko F. Kapłan, ale dziesiątki i setki niewinnych zakładników”36.
Oddając hołd czasom, Bronisław Piłsudski nie uniknął poszukiwań światopoglądowych. Okryty złą sławą terrorysta Nieczajew zauważył kiedyś,
34 Po pojawieniu się w prasie doniesienia o wykonaniu kary śmierci do Siergieja Oldenburga przychodził Władimir Ulianow i wypytywał o swojego starszego brata. W 1891 r.
W.I. Ulianow ukończył jako ekstern wydział prawa Uniwersytetu Petersburskiego.
35 PFA RAN, F. 777, op. 1, d. 152, l. 5–6, 20 ob.
36 G.V. Vernadskij, V. Lenin – krasnyj diktator (tłum. z ang.), Moskwa 1998, s. 18–19.
2009-05-05 15:01:22
213
że ochotników do Armii Rewolucji należy werbować spośród studentów
pierwszych lat, jako że z upływem czasu entuzjazmu ubywa. Tuż po przestąpieniu progu uniwersytetu Bronisław został wciągnięty do konspiracyjnych działań tajnej organizacji bojowej. Jakże można pominąć wynurzenia
Goworuchina o tym, że wskutek „straszliwego rozproszenia, biedy, ciągłych
wsyp [...] nawet za ważne sprawy musiała brać się młodzież, niezahartowana
jeszcze w sprawach konspiracji”. Także wpływ Ulianowa był nieodparty – on
„wzbudzał we wszystkich sympatię i szacunek powagą i szczerością. Był milczący i powściągliwy, było w nim coś, jakby surowego lub melancholicznego,
ale coś twardego, mocnego, mądrego”37.
W notatniku Aleksandra Ulianowa znajdą w formie zaszyfrowanej wileński
adres Piłsudskiego. Jest oczywiste, że w polu widzenia Ulianowa Bronisław
znalazł się za pośrednictwem swojego krajana Józefa Łukaszewicza. W toku
dochodzenia zostanie ustalone, że B. Piłsudski jadł obiady w jadłodajni Kleczyńskiego na Ostrowie Wasilkowskim, gdzie P. Szewyriew rozprowadzał talony na bezpłatne obiady. Był to swojego rodzaju klub polityczny, w którym
wszyscy się znali (z zeznań Szewyriewa).
Dosyć trudno, nie dysponując udokumentowanymi świadectwami, rozważać, do jakiego stopnia bliskie były młodemu Bronisławowi problemy
rosyjskich studentów; być może bardziej interesowało go młodzieżowe stowarzyszenie przy popularnej polskiej jadłodajni studenckiej (w latach 90.
tu założono Koło Polskiej Młodzieży Petersburga). Jednak wyrazista humanistyczna orientacja Studenckiego Towarzystwa Naukowo-Literackiego z jednej
strony i bezkompromisowość starszych towarzyszy z „Młodego Kółka” z drugiej nie mogły nie wywrzeć wpływu na wrażliwego młodzieńca (przypomnijmy, z jakim entuzjazmem kompletował on społeczną bibliotekę na Sachalinie,
jego nieodpartą skłonność do prac naukowych, oświaty i „kulturalnej” pracy,
a jednocześnie jego przywiązanie do L.J. Szternberga, autora „samizdatowego” traktatu Terroryzm polityczny w Rosji38).
Bronisława Piłsudskiego aresztowano 3 marca i osadzono w pojedynczej
celi w Twierdzy Pietropawłowskiej. W tajnym procesie przed specjalnym sądem, zwołanym w Senacie, trwającym od 15 do 19 kwietnia, stanęło 15 młodych ludzi. Przedstawiono mu zarzut „współudziału w wejściu w posiadanie
materiałów do przygotowania pocisków”. Po upływie pół wieku w Moskwie
zostaną opublikowane zeznania uczestników tego głośnego procesu. B. Piłsudski został w nich przedstawiony w niekorzystnym świetle – jako człowiek
słaby i bezwolny. Jednak oryginalne zeznania Bronisława Piłsudskiego, za37
I.M. Greps, op. cit., s. 86.
W korespondencji ze Szternbergiem B. Piłsudski żywo oceniał wydarzenia związane
ze studenckimi rozruchami w Sankt-Petersburgu połowy lat 90., co świadczyło o jego głębokim
zrozumieniu istoty wydarzeń i ich przeżywaniu, zob. Dorogoj Lev Nikolaevič..., s. 116.
38
2009-05-05 15:01:22
214
Galina I. Dudarec
chowane zapiski Aleksandra III mówią co innego – szkicują portret śmiałego
młodzieńca, pełnego zalet i szlachetności, do tego znającego zasady konspiracji. W swoich zeznaniach nie powie on nic „zbędnego”, co dawałoby funkcjonariuszom żandarmerii podstawę, aby nazwać je „nieprawdopodobnym”.
W notatkach z wyników dochodzenia został wydany jednoznaczny werdykt:
„Bronisław Piłsudski doskonale przyswoił rewolucyjne przekonania”39.
Ojciec Bronisława dołożył niesamowitych starań, by uratować syna przed
szubienicą.
27 maja 1887 roku zakutego w kajdany Bronisława Piłsudskiego odprawią
ze stolicy w aresztanckim wagonie. Wspólnie z nim na katorgę zostanie zesłany więzień Iwan Juwaczow oraz uczestnicy procesu w sprawie z 1 marca 1887
roku, byli studenci uniwersytetu: Piotr Gorkun, Michał Kanczer i Stepan Wołochow. O okrutnych cierpieniach, które przypadły Piłsudskiemu, mówią jego
listy do ojca – te z twierdzy oraz późniejsze, z drogi na Sachalin. Ale „mimo
wszystko czasów swoich niedługich studenckich nie zapomnę”40 – czytamy
w jednym z nich. Czyż nie o tym napisze po wielu latach inna męczennica:
Korytarz Piotrowskich Kolegiów
Niekończący się, gwarny i prosty
I choćby nie wiem co się zdarzyło,
On wciąż śnić się będzie uparcie
Tym, którzy dziś nim przechodzą41.
Korytarz Głównego Gmachu stał się symbolem Petersburskiego Uniwersytetu – ze swoimi weneckimi oknami, portretami profesorów i niekończącym
się rzędem szaf z książkami. Była to główna arteria, jego nerw – tutaj zawsze
wrzało wytężone życie naukowe i kipiały ogromne namiętności.
Następne 19 lat – okres wygnania, katorgi i zesłania Bronisław Piłsudski
spędzi na Dalekim Wschodzie. Ciekawe, że dla wielu osób z jego otoczenia
na długo pozostanie „petersburskim studentem”. Na przykład Iwan Juwaczow napisze o swoich sympatiach do Litwina P., studenta uniwersytetu. „Był
on łagodniejszego serca, bardziej sentymentalny i wykształcony niż inni”42.
Na zesłaniu Piłsudskiego ratowała praca; była to pasja, talent badacza i te
nieoczekiwane możliwości, które dała mu „nieludzka ziemia” w postaci katorżniczego Sachalinu. I paradoksalnie, jego prace naukowe i bezprzykładne
poświęcenie znalazły wsparcie akademickiego Petersburga.
W kalendarium petersburskim podejmowana jest próba ustalenia chronologii wydarzeń z życia polskiego uczonego, zmuszonego w określonym cza39 GARF [Archiwum Państwowe Federacji Rosyjskiej], F. 102, op. 249,l d. 9, l. 119–124,
147–148, 162, 199–201, 235–238.
40 Dear Father, Pilsudskiana de Saporro, wg 1. Sapporo, 1999, s. 80.
41 A.A. Achmatova, Stichi i proza, Lwów 1977, s. 446.
42 I.P. Mirolubov, Vosem let na Sachaline, SPb. 1901, s. 39.
2009-05-05 15:01:22
215
sie występować w roli rosyjskiego badacza, uczonego, podróżnika. Z opinii
prof. W.W. Bartolda43: „W osobie Bronisława Piłsudskiego, zamieszkałego
obecnie na wyspie Sachalin, rosyjska nauka znajduje gorliwego i ofiarnego
zbieracza materiału etnograficznego”44.
W roku 1898 sachaliński zesłaniec Piłsudski uzyskał zezwolenie na wyjazd do Władywostoku do pracy w Muzeum Towarzystwa Badania Kraju
Amurskiego. Posiadana przez niego zadziwiająca wiedza na temat życia aborygenów, talent badawczy i subtelny słuch językoznawcy zostały docenione
w środowisku naukowym Petersburga. Wkrótce dostaje zaproszenie, by zajął
się zbiorem kolekcji dla Muzeum Etnograficznego Imperatorskiej Akademii
Nauk, a następnie, zgodnie z programem Rosyjskiego Komitetu ds. Badania
Azji Centralnej i Wschodniej, by kontynuował na Sachalinie badania etnograficzne i językoznawcze. Wówczas to, jako znawcę języka ajnuskiego, pozyskano go do udziału w ekspedycji etnograficznej Imperatorskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego na wyspę Hokkaido. Zaczynający nasilać się
w tym czasie konflikt rosyjsko-japoński nie usposabiał do pracy naukowej,
do tego pojawiła się możliwość pożegnania niewolniczego życia i na początku 1906 roku Piłsudski na zawsze opuszcza Rosję [...].
Ale Europa okazała się nie całkiem gościnna. Często musiał zmieniać
miejsce zamieszkania – Austro-Węgry, Szwajcaria, Francja, Anglia [...] Okres
adaptacji przeciągał się męcząco: „Bardzo chciałbym wrócić na Litwę [...],
mieszkać tam jest spokojniej, utrzymując stosunki ze światem nauki dzięki
nawiązanym przyjaźniom, i oczywiście ze starymi przyjaciółmi”45. Za życia
ojca marzył o powrocie, ale z upływem lat coraz bardziej oddalał się od rodziny. Kiedyś pojawił się pomysł, aby urządzić się w Finlandii, która nie podlegała jurysdykcji Departamentu Policji. O zamiarze odwiedzenia Litwy będzie
pisał w latach 1912, 1913 [...].
Powracając myślami do dni młodości, B. Piłsudski wspominał rówieśników, kolegów z gimnazjum i uniwersytetu. W swoich listach nie jeden raz
wymieniał Nikołaja Berezyna, z którym uczył się w 5. gimnazjum. Nikołaj
43
Kilka cytatów z letniej (wakacyjnej) korespondencji profesora Uniwersytetu Petersburskiego V.V. Bartolda z kolegą prof. V.R. Rezonem w latach 1903–1906: „Brać studencka jak
dawniej sprawia przygnębiające wrażenie”; „profesorowie otrzymali okólnik od przedstawicieli dwóch „organizacji studenckich”, w którym mowa jest między innymi o tym, że „nadchodząca rewolucja wyrzuci was, niegodziwych kapłanów nauki, jak nieprzydatną acz szkodliwą
szmatę”; obiecali oni zwołać zebranie, aby pokazać, jak „myśląca część studentów odnosi się
do was, panowie profesorzy”, ale obiecali jednak, że „wykłady będą odbywać się bez przeszkód”, PFA RAN, F. 777, op. 2, d. 21, l. 10.
44 Izvestija IRGO [Imperatorskie Rosyjskie Towarzystwo Geograficzne], t. 15, wyd. 5
(uzup.), SPb. 1904, s. 70.
45 Bronislav Pilsudskij. „Dorogoj Lev Nikolaevič...” (Piśma Šternbergu. 1893–1917),
oprac. B.M. Łatyszew, Jużno-Sachalińsk 1996, s. 279.
2009-05-05 15:01:22
216
Galina I. Dudarec
dorastał w rodzinie turkologa i wydawcy I.N. Berezina, znanego w Europie
uczonego46. Był młodszym synem. Po ukończeniu 5. Męskiego Gimnazjum
rozpoczął studia na uniwersytecie na wydziale przyrodniczo-geograficznym
i ukończył je w stopniu kandydata nauk. Po otwarciu Uczelni Tieniszewskiej
Nikołaj Iljicz wykładał w niej geografię, wiele podróżował z uczniami po ojczystym kraju. W tym czasie on, członek Uniwersyteckiego Towarzystwa
Naukowo-Literackiego, wydał wiele książek z serii „Biblioteka młodego
czytelnika”, „Książka za książką”, „Biblioteka podróży po lądzie i morzu”,
„Szkice geograficzne w opowiadaniach i obrazkach”, szkice etnograficzne
z życia narodów Rosji i inne, redagował czasopismo „Letopis sriedniej szkoły” [...]
Zgodnie z Aktem Imperatorskiego S. Petersburskiego Uniwersytetu z dnia
8 lutego 1891 roku świadectwa ukończenia otrzymali uniwersyteccy koledzy
B. Piłsudskiego (abiturienci 1886 roku) – Nikołaj Bierezin i Wiktor Gagen-Torn (w dziedzinie nauk przyrodniczych); spośród prawników – Wasilij Gajdeburow (syn znanego wydawcy), Michał Palibin (syn znakomitego przyrodnika), Dmitrij Gołowaczew [...]
Na początku nowego wieku znany rewolucjonista D.M. Gołowaczew
współpracował z czasopismem „Sibirskije woprosy”, które w latach 1906–
1909 redagował jego brat P.M. Gołowaczew47. Był to niezależny tygodnik
wydawany w drukarni Altszulera na Fontance. Poruszano w nim tematy, które
interesowały B. Piłsudskiego, np. dotyczące nowych przepisów w szkołach dla
autochtonów i nauczania w nich w języku ojczystym czy notatki o Pierwszym
zbiorku poezji gilackiej48. Wiadomo, że do „Sybirskich woprosow” Piłsudski
46
Ilia Nikołajewicz Bierezin (1819–1896) – prof. Uniwersytetu Kazańskiego i Petersburskiego. W 1845 r. odbył podróż do Konstantynopola razem z Wielkim ks. Konstantym. Autor
podręcznika dla studentów orientalistyki. Wydawca orientalnych rękopisów i słowników encyklopedycznych. Został wybrany na stanowisko skarbnika Literaturnogo fonda i korespondował
z F. Dostojewskim oraz innymi znanymi pisarzami. Jego synowie uczyli się w 5 Gimnazjum
w Sankt-Petersburgu. Syn Mikołaj jako specjalizację wybrał geografię i obronił pracę doktorską u prof. D.N. Anuczina. Podręczniki geografii N.I. Bierezina dla szkoły średniej wznawiane
były kilkakrotnie. Po rewolucji zajmował się geografią gospodarczą Uralu, Syberii, Azji Środkowej; opracował perspektywy budowy sieci kolei, zwłaszcza BAM-u.
47 Dmitrij Michajłowicz Gołowaczew (1866–1914) – uczony, badacz Zabajkala. Za działalność rewolucyjną siedział w „Triestach”, odbył karę zesłania na Syberii. Według niektórych
danych został wykluczony z Uniwersytetu Petersburskiego. Autor prac z ekonomii Syberii,
członek IRGO. Przyjaźnił się z „oldenburgowcami”. Wdowa po nim wyszła za mąż za owdowiałego S.F. Oldenburga. Piotr Michajłowicz Gołowaczew (1862–1913) – historyk, docent
Uniwersytetu Moskiewskiego, autor fundamentalnych prac z historii Syberii. Dmitrij i Piotr
Gołowaczewowie byli absolwentami 5. gimnazjum SPb.
48 W uwadze za podpisem „E.P.” – Edwarda Piekarskiego chodziło o Materialy po izučeniju giliakskogo jazyka i fol′klora, sobrannye i obrabotannye L.J. Šternbergom, t. 1”, SPb. 1908,
„Sibirskie Voprosy”, nr 39/40 z 18 listopada 1908, s. 46–49.
2009-05-05 15:01:22
217
wysłał swój projekt administracyjnych postanowień dotyczących zarządzania
autochtonicznymi etnosami wyspy Sachalin.
Petersburg z jego możliwościami zawsze przyciągał B. Piłsudskiego, a do tego
tu zostali jego dawni koledzy. Niektórzy zrobili wspaniałą karierę, np. Iwan (Johann) Eduardowicz Gagen-Torn został znanym chirurgiem, profesorem Wojskowej Akademii Chirurgicznej. Według opowiadań jego córki, ojciec przyjaźnił się
z przywódcami lewokadeckiego ruchu, Dmitrijem Nabokovem i Piotrem Struwe49. Dziwnie ułożyło się życie samej Niny Iwanowny Gagen-Torn50, która studiowała na uniwersytecie na roku z L.J. Szternbergiem. O swoim nauczycielu
i jego sachalińskim przyjacielu B. Piłsudskim napisze książkę, w której po raz
pierwszy sięgnie po spuściznę epistolarną polskiego uczonego.
Dzięki nowym badaniom stało się wiadome, że wśród korespondentów
B. Piłsudskiego był znany narodowiec W.L. Burcew51, który w 1908 roku
proponował mu napisanie wspomnień, ale wskutek zaistniałych okoliczności
Piłsudski nie mógł zaprzestać swoich badań.
W kwietniu 1909 roku Piłsudski napisze do akademika W.W. Radłowa52:
„Jesienią ubiegłego roku wysłałem opracowane przeze mnie słowniczki narzecza Oroków (na Sachalinie), Olczów i Goldów oraz kilka tekstów z uwagami
gramatycznymi. Znacznie więcej mam materiału językoznawczego narzeczy
Gilaków i Ajnów. Ale ten [materiał] leży tylko w połowie uporządkowany.
Ta okoliczność mocno mnie męczy, bowiem praca włożona w jego zebranie
nie jest doprowadzona do końca i leży bez jakiejkolwiek korzyści dla nauki
[...] Do tej pory nie mogę opracować słowniczka języka gilackiego, który byłby bardzo przydatny do porównania i uzupełnienia dla L.J. Szternberga, choć
mu to obiecałem [...] Zwracam się do Pana z najpokorniejszą prośbą, aby pomóc mi znaleźć jakieś subsydium, abym mógł wyłącznie zająć się pracą nad
materiałami zebranymi z takim trudem w ciągu wielu lat spędzonych na Dalekim Wschodzie. Najpierw opracowałbym słownik gilacki i przygotowałbym
49
Dmitrij Nikołajewicz Nabokov (1862–1922) – działacz polityczny. Sekretarz, minister
sprawiedliwości, członek Rady Państwa, senator. Po rewolucji zamieszkał na emigracji. Piotr
Bernhardowicz Struwe (1879–1944) – polityk, publicysta, ekonomista, filozof. Autor Manifestu RSDPR. Lider rosyjskiego liberalizmu. Opuścił Rosję na „okręcie profesorów”.
50 N.I. Gagen-Torn, ur. w 1901 r. – etnograf. Odsiedziała dwa wyroki w stalinowskich
łagrach. Pisała wiersze, uważała się za uczennicę A. Biełogo. Autorka książek: Lev Jakovlevič
Šternberg, Moskwa 1975; Memoriał, Moskwa 1994.
51 Włodzimierz Lwowicz Burcew (1862–1942) – narodowiec, działacz Fondu Wolnej Prasy, wydawca czasopism „Byłoje”, „Narodniczestwo”, „Szybownik”. Skompletował duże archiwum emigracyjne przekazane do GARF. Pozostawił wspomnienia o J. Piłsudskim, szkice
o M. Piłsudskiej, K.M. Turskim. W jego archiwum zachował się przepiękny portret B. Piłsudskiego z czasów pobytu w Japonii oraz kilka jego listów.
52 Wasiliew Wasilewicz Radłow (1837–1917) – turkolog, akademik Imperatorskiej Akademii Nauk, dyrektor Muzeum Antropologii i Etnografii im. Piotra Wielkiego, przewodniczący
Rosyjskiego Komitetu Badania Środkowej i Wschodniej Azji.
2009-05-05 15:01:22
218
Galina I. Dudarec
teksty [w dalszej części wymienione jest pogrupowane według rodzaju 179
tekstów – G.D.] [...] Oprócz tego męczy mnie, że nie wiem, gdzie mogę wydrukować swoje ajnuskie teksty, słownik i gramatykę. Są już dwa słowniki
Dobrotworskiego i Batchelera, ale mój będzie pełniejszy niż pierwszy, i być
może taki jak drugi [...] Gdybym miał pewność, że wydadzą go w Rosji, stopniowo kontynuowałbym jego opracowanie po rosyjsku i prosiłbym o pewne
wskazówki i rady, kto mógłby wydać, pod czyją redakcją i czy można liczyć
na to, że za tę pracę otrzymam wynagrodzenie. Niestety, okoliczności nie ode
mnie zależne nie pozwoliły mi do tej pory i jeszcze nie pozwalają przyjechać
do Petersburga i osobiście wszystko wyjaśnić”53.
Zauważyć należy, że Radłow nieoczekiwanie zajął się badaniem języka
Ajnów na podstawie zapisów Piłsudskiego i nawet osiągnął w tej dziedzinie
sukces. Na ile poważny był pomysł rosyjskiego wydania „ajnuskich materiałów”, świadczy o tym odnaleziony niedawno list Bronisława Osipowicza
do prof. K.H. Zalemana54. W tych dawnych czasach, kiedy Piłsudski studiował na Uniwersytecie Petersburskim, Karol Hermanowicz był doktorem habilitowanym na wydziale języków orientalnych. S.F. Oldenburg, uważający
się za ucznia Zalemana, wspominał: „W okresie swojego długiego doświadczenia szkoły wyższej nie spotkałem profesora, którego mógłbym postawić
obok niego. Pryncypialność jego stosunku do pracy naukowej była wyjątkowa55”. I dalej: „Prace Karola Hermanowicza w dziedzinie filologii irańskiej,
a zwłaszcza perskiej, cieszyły się i cieszą ogromną popularnością. O wiele
mniej jest znana druga strona jego działalności naukowej [...] Mam tu na myśli badania naukowe języków narodów Syberii [...], kultywując tym stare akademickie tradycje, które zawsze były mu tak drogie. Widzimy, jak kolejno,
z jego bezpośrednim bliskim udziałem, pojawiają się prace o narzeczu ostiackim (Patkanow i Anderson), czukockim (Bogoraz), jukagirskim (Jochelson),
gilackim (Szternberg), narzeczach mandżurskich związanych z tunguskim
(Iwanowski) [...] Nasi badacze języków narodów Syberii słusznie uważają się
za uczniów Karola Hermanowicza”56.
Niestety, nie znamy odpowiedzi profesora na list Piłsudskiego. Rosyjski
Komitet Badania Azji jak dawniej udzielał pewnej pomocy materialnej uczonemu mieszkającemu poza granicami kraju.
53
PFA RAN, F. 148, op. 1, d. 53, l. 38–39.
Karol Hermanowicz Zaleman (1849–1916) – filolog, orientalista, profesor Uniwersytetu Sankt-Petersbuskiego. Dyrektor Muzeum Azjatyckiego, członek Imperatorskiej Akademii
Nauk. Zob. publikacja A.M. Reszetowa w Izvestijach Instituta Bronislava Pilsudskogo nr 4,
2000 r., s. 72–74.
55 SPFA RAN, F. 208, op. 2, d. 15, l. 5.
56 PFA RAN F. 208, op. 2, d. 15, l. 5.
54
2009-05-05 15:01:23
219
Zachowała się specjalna notatka Rosyjskiego Komitetu Badania Azji
o jego działalności w latach 1903–190957, w której znaczące miejsce poświęcone zostało opisowi zasług B. Piłsudskiego. Dokument ten jest interesujący również dlatego, że wyjaśniono w nim też materialny aspekt badań.
Ogółem na prace Piłsudskiego z programu Komitetu przeznaczono 2500 rubli. Można spróbować z udokumentowaną dokładnością odtworzyć kwoty
subsydiów, przeznaczone na inne prace naukowe Bronisława Piłsudskiego
na Dalekim Wschodzie. Na przykład zbiór sachalińskiej kolekcji etnograficznej dla Muzeum Piotra Wielkiego w 1902 roku został wyceniony przez
Imperatorską Akademię Nauk na 1000 rubli, a przygotowanie ekspedycji
na Hokkaido w 1903 roku kosztowało Imperatorskie Towarzystwo Geograficzne 1200 rubli.
W ostatnich latach życia B. Piłsudski nie interesował się tym, co działo się
w Piotrogrodzie, jednak natychmiast zareagował na wydarzenia lutego 1917
roku widokówką „dla drogiego Lwowa Jakowlewicza”.
Petersburskie kalendarium Bronisława Piłsudskiego oparte jest na faktach i okolicznościach życia i twórczości uczonego, potwierdzonych materiałami archiwalnymi albo ustalonymi w wyniku badania spuścizny epistolarnej i opublikowanymi pracami naukowymi. Spośród źródeł archiwalnych
wymieńmy dokumenty GARF – Państwowego Archiwum RF (zbiory Departamentu Policji, Głównego Urzędu Więziennictwa, emigracji rosyjskiej),
RGASPI – Rosyjskiego Państwowego Archiwum Historii Społeczno-Politycznej (zbiory rodziny Ulianowów), RGIA – Rosyjskiego Państwowego
Archiwum Historycznego (zbiory Ministerstwa Sprawiedliwości, Kancelarii
Ministra Spraw Wewnętrznych, Departamentu Policji, Komendanta Twierdzy Pietropawłowskiej, Rosyjskiej Ochotniczej Floty i in.), PFA RAN –
S. Petersburskiego Oddziału Archiwum RAN (zbiór Rosyjskiego Komitetu Badania Azji Środkowej i Wschodniej, osobiste zbiory L.J. Szternberga,
W.W. Radłowa, W.L. Kotwicza, S.F. Oldenburga, I.M. Grewsa i in.), Archiwum Naukowego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego (zbiór Kancelarii, materiały ekspedycji i in.), CGIA SPb – Centralnego Państwowego
Archiwum Historycznego m. Sankt-Petersburg (zbiory Uniwersytetu Petersburskiego, Piątego Gimnazjum, Zarządu Miejskiego Towarzystwa Kredytowego i in.). Wymieńmy następnie kolekcje listów i rękopisy Działów
Rękopisów Rosyjskiej Biblioteki Państwowej (Moskwa), Rosyjskiej Biblioteki Narodowej (Sankt-Petersburg), IRLI (Instytutu Literatury Rosyjskiej
RAN), Biblioteki Naukowej im. Gorkiego Sankt-Petersburskiego Uniwer57
Sprawozdanie IRGO dotyczące części finansowej za lata 1902–1903, SPb. 1904, s. 62.
Sprawozdanie... 1903–1904, s. 48. Izvestija Russkogo komiteta Obščestva izučenija Sr. i Vost.
Azii, nr 10, SPb, marzec 1910, s. 16.
2009-05-05 15:01:23
220
Galina I. Dudarec
sytetu Państwowego oraz materiały byłego Muzeum Azjatyckiego Imperatorskiej Akademii Nauk (Oddział Sankt-Petersburski Instytutu Orientalistyki
RAN). Z innych zbiorów należy wymienić liczne historyczne informatory,
a wśród nich stołeczne księgi kupieckie, zbiory statystyczne i przeglądy ekonomiczne, roczniki „Wes Petersburg”, księgi adresowe Sankt-Petersburga,
kalendarze „Wsia Wilna” i in. Niezwykle ciekawym źródłem są informacje
w przedrewolucyjnych periodykach, z których wyodrębnimy tylko najbliższe rozpatrywanej tematyce wydania – Wiadomości Imperatorskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. Wiadomości Rosyjskiego Komitetu
Badania Centralnej i Wschodniej Azji w aspekcie historycznym, archeologicznym, językoznawczym i etnograficznym oraz czasopismo Działu Etnograficznego IRGO „Żywaja starina”. Szczególnie należy wspomnieć ostatnie
publikacje i badania, które ukazały się na łamach czasopisma „Izwiestija Instituta Nasledija Bronisława Piłsudskiego” oraz książkę Drogi Lwie Jakowlewiczu..., będącą zbiorem listów B.O. Piłsudskiego do Szternberga, która
stała się podręczną lekturą dla wielu badaczy.
Poszukiwania w archiwach prowadziły czasami w ślepą uliczkę. Na przykład, okazało się, że dokumenty 5. Petersburskiego Gimnazjum zaginęły
w czasie powodzi w 1924 roku; że w zbiorze S.-P. UP osobista teczka studenta
Bronisława Piłsudskiego wprowadzona została do inwentarza, ale nie udało
się jej odnaleźć (?). Bez śladu zniknęły także listy Bronisława Piłsudskiego
do towarzysza katorgi i oddanego przyjaciela Iwana Pawłowicza Juwaczowa.
Osobiste archiwum Juwaczowa, petersburskiego literata i mieszkańca stolicy,
z niezrozumiałych powodów znalazło się na przechowaniu w prowincjonalnym archiwum w Twerze. W rodzinie Juwaczowów do nazwiska Bronisława Piłsudskiego odnoszono się z szacunkiem, co w znacznym stopniu widać
w twórczości Charmsa (Danił Iwanowicz Juwaczow). Tym bardziej dotkliwa
jest strata tej korespondencji.
Jeszcze jeden irytujący fakt – w dniach rewolucji lutowej 1917 roku uległy zniszczeniu liczne archiwa policji, w tym również Petersburskiej Ochrany
i Domu Aresztu Zapobiegawczego.
Należy też wspomnieć o tym, że dopiero niedawno udało się odnaleźć recenzję L.J. Szternberga dotyczącą krakowskiego wydania książki Piłsudskiego, ale, niestety, nie został odnaleziony sporządzony przez niego nekrolog
Piłsudskiego, o którym wiadomo, że z pewnością istnieje.
W Kalendarium petersburskim Bronisława Piłsudskiego daty wydarzeń
XIX wieku odpowiadają staremu (juliańskiemu) kalendarzowi; z nastaniem
XX wieku daty podawane są w nowym (gregoriańskim) kalendarzu, w wielu
wypadkach – w nowym i starym porządku (w nawiasach).
2009-05-05 15:01:23
221
Lata 80. XIX wieku
Pierwsza połowa lat 80. Józef Piotrowicz Piłsudski założył w Petersburgu
firmę handlową z logo: „Magazyn drożdży prasowanych zakładu zułowskiego. Piaski. ul. Konnogwardiejskaja nr 38”.
Pierwszy stołeczny informator... A. Anglina, SPb., 1886, s. 19.
1885
Koniec sierpnia. Bronisław Piłsudski zostaje przyjęty do ósmej klasy Petersburskiego 5. gimnazjum (obecnie Jekateringowskij Pr., nr 73). Jego nazwisko figuruje w Wykazie uczniów, którzy ukończyli 5. gimnazjum w latach
1851–1895 – wśród uczniów XXXVI rocznika w roku 1886.
50-lecie S. Petersburskiego 5. gimnazjum. 1845–1895..., SPb., 1895, Wykaz..., s. 28.
1886
29 lipca. B. Piłsudski zostaje przyjęty do Imperatorskiego Sankt-Petersbuskiego Uniwersytetu na pierwszy rok wydziału prawa. Jego nazwisko figuruje
w wykazach studentów wydziału prawa jesiennego półrocza roku akademickiego 1886/1887.
CGIA Spb., F. 515, op. 1, d. 8026, l. 174; F. 14, op. 3, d. 14226, op. 27,
d. 656.
17 listopada. Odbyła się demonstracja studentów Petersburga z okazji 25
rocznicy śmierci N.A. Dobrolubowa, którą rozpędziła policja, stosując później represje. W grudniu Frakcja Terrorystyczna „Narodnej Woli”, kierowana
przez studentów uniwersytetu, P.J. Szewyriowa i A.I. Ulianowa, rozpoczęła
przygotowania do zamachu na cara Aleksandra III.
Pervoe marta 1887 g. Delo P. Ševyreva, A. Ulianova, P. Andreyuškina, V.
Generalova, V. Osiponova i dr., M.-L., 1927, s. 347, 348, 370, 380.
1887
8 lutego. Na Imperatorskim S.-Pb. Uniwersytecie odbył się tradycyjny doroczny akt.
Godičnyj akt ot 8 fevrala 1887 g., S.-Pb., 1887, CGIA Spb., F. 14., op. 1,
d. 8810.
27 lutego – 1 marca. W mieszkaniu u B. Piłsudskiego (Ostrów Wasilewski,
Pierwsza linia, nr 4, m.7) A. Ulianow z towarzyszami (ich nazwisk nie ustalono) usiłował zrealizować za pomocą „latającej drukarni” druk Programu Frakcji Terrorystycznej „Narodnej Woli” i rewolucyjnych proklamacji.
2009-05-05 15:01:23
222
Galina I. Dudarec
Pervoe marta 1887 g [...] . s. 27, 28, 236, 254, 355, 373–379.
1 marca. Na Newskim Prospekcie zostali zatrzymani „miotacze” z grupy
P. Szewyriowa – studenci P. Andrejuszkin, W. Generałow i W. Osipanow.
RGIA, F. 1280 op. 1, d. 636, k. 381, 399, 492, 409.
3 marca. W mieszkaniu B. Piłsudskiego znaleziono tajną drukarnię, on
sam został uwięziony w jednoosobowej celi Trubeckiego rawelinu Twierdzy
Pietropawłowskiej, skąd wożono go na przesłuchania do Wydziału Śledczego
Gubernialnego Urzędu Żandarmerii na ulicy Grochowej. W trakcie procesu
sądowego przebywał w więzieniu na ulicy Szpalernej.
RGIA, F. 1280, op.1 za 1887 g., d. 636, k. 400; 642, k. 24, 25, 27–29.
30 marca. „Szlachcic guberni wileńskiej Bronisław Piłsudski” został pozbawiony praw obywatelskich. 31 marca poinformowano go o wyznaczeniu
obrony w sądzie, a 1 kwietnia doręczono kopię aktu oskarżenia.
RGIA, F. 1405, op. 521 za 1887 g., d. 425, k. 359, F. 1280, op. 1, d. 643,
k. 1, 6.
15–19 kwietnia. Odbył się zamknięty proces przed specjalnym sądem zwołanym w Senacie w sprawie wydarzeń 1 marca 1887 roku. W akcie oskarżenia Senatu Rządowego wszystkich 15 oskarżonych skazano na karę śmierci.
23 kwietnia na mocy Ukazu Imperatora w sprawie złagodzenia wyroku dla
10 oskarżonych – Bronisław Piłsudski został skazany na 15 lat prac katorżniczych na Sachalinie.
Stenogram Nadzwyczajnego Posiedzenia Senatu w sprawie 1 marca 1887
roku. M.-L. 1927 r., s. 343–360.
23 kwietnia. O.P. Piłsudski złożył do Aleksandra III prośbę o ułaskawienie
swojego syna Bronisława. Znane są też późniejsze jego prośby do cara – prośby o łaskę z dnia 27 kwietnia 1887 roku, z 1892 roku (o zastosowanie wobec
B. Piłsudskiego Najwyższego Ukazu z dnia 17 kwietnia 1891 r.), z 1894 roku
(amnestia związana ze śmiercią cara) i z 1896 roku (amnestia z okazji koronacji Mikołaja II).
B.P. Polewoj, Zabytye prošenija Pilsudskogo Iosifa Petroviča o pomilovanii syna Bronislava v 1887, 1892 i 1896 godach, Izvestija Instituta nasledija
Bronislava Pilsudskogo, nr 3, Jużno-Sachalińsk 1999, s. 160–162.
8 maja. Został wykonany orzeczony przez Nadzwyczajny Sąd wyrok
śmierci w sprawie wydarzeń 1 marca 1887 roku – skazani Pachom Andrejuszkin, Wasilij Generałow, Wasilij Osipanow, Aleksander Ulianow, Paweł
Szewyriow zostali powieszeni w Twierdzy Szliselburskiej [...]
2009-05-05 15:01:23
223
RGASPI, F.11, op. 10, d. 3 (adnotacja na okładce osobistej teczki studenta
Ces.S.–Petersburskiego Uniwersytetu Aleksandra Ulianowa).
12 maja oraz 23 i 31 marca, 8 kwietnia, 2 i 5 maja. O.P. Piłsudskiemu
zezwolono na widzenie z synem Bronisławem. Na widzenie z siostrzeńcem
2 maja przyszła także Stefania Lippman.
RGIA, F. 1289 za 1887 rok, op. 1, d. 640, l. 49, 56, 71, 76, 79.
27 maja. B. Piłsudski został wysłany z Petersburga. Razem z nim na katorgę na Sachalin udali się I. Juwaczow, M. Kanczer, P. Gorkun, S. Wołochow
– koleją do Odessy, a potem drogą morską wokół Azji. Jego młodszy brat
Osip (Józef) Piłsudski, który także pojawił się w sprawie 1 marca 1887 roku
został zesłany w trybie administracyjnym na Syberię Wschodnią. Po powrocie
z zesłania ukrył się za granicą, pod koniec lat 90. powrócił. W Cytadeli Warszawskiej uznano go za psychicznie chorego i przewieziono do Petersburga
do szpitala św. Mikołaja, stamtąd uciekł i przeszedł do konspiracji. Wydawał
w tajnej drukarni rewolucyjną gazetę „Robotnik”.
RGIA, F. 98, op. 1, d. 2868. Dziennik pokładowy parost. „N.Nowgorod”
1887 g.
GARF, F. 122, op. 5, 1268, l. 1–11; F. 5802, op. 1, d. 1979, l. 104.
1896
14 maja. Zgodnie z Najmiłościwszym Manifestem z okazji koronacji okres
odbywania robót katorżniczych przez B. Piłsudskiego został skrócony o jedną
trzecią.
GARF, F. 102, d.p, d. 6910a.5 d/Pr, l. 32, 41.
1898
Lato. Szlachcic guberni wileńskiej O.P. Piłsudski, zamieszkały w umeblowanych pokojach w domu na rogu Newskiego Prospektu i ulicy Puszkińskiej
S.-Petersburga, zwrócił się do Departamentu Policji z prośbą o zezwolenie
na wyjazd syna Bronisława Piłsudskiego do Władywostoku.
GARF, F. 102, d. 5, op. 127, d. 6910, cz. 3.l.50.
Koniec 1898 roku. Departament Policji (S.-Petersburg) zezwolił „zesłańcowi wyspy Sachalin B. Piłsudskiemu” wyjechać do Władywostoku do pracy
w Muzeum Towarzystwa Badania Amurskiego Kraju.
RGADW, F. 107, op. 4, d. 492, 496, 497.
2009-05-05 15:01:23
224
Galina I. Dudarec
Koniec XIX–początek XX wieku
Ojciec i brat B. Piłsudskiego – Józef Piotr Piłsudski i Kazimierz Józef Piłsudski nabyli kontrolny pakiet akcji stołecznego Nowo-Kalinkinkskiej Spółki
Udziałowej (produkcja drożdżowo-gorzelniana, rektyfikacyjna i spirytusowo-likierowa). W 1902 r. po śmierci ojca Kazimierz Piłsudski wycofał się z interesu.
Księga adresowa miasta S.-Petersburga za rok 1901. Roz. 1905. Statystyka
spraw akcyjnych w Rosji, lata 1901–1902, SPb., s. 101, roz. 1308. Cały Petersburg za rok 1904, SPb., 1904, s. 363.
1902
Maj. B. Piłsudski, konserwator Muzeum Towarzystwa Badań Kraju Amurskiego, oddelegowany przez Imperatorską Akademię Nauk na wyspę Sachalin
w celu zebrania ajnuskich i orockich kolekcji dla Muzeum Etnograficznego
im. Piotra Wielkiego. Na jego nazwisko został wystawiony list otwarty, rekomendacje i subwencja w kwocie tysiąca rubli.
11 lipca. Przybywa na post Korsakowski na parostatku „Zea” Towarzystwa Wschodniochińskich Kolei.
Koniec roku. Departament Policji (S.-Petersburg) zostaje zawiadomiony,
że na mocy rozporządzenia gubernatora wojskowego wyspy Sachalin z dnia
8 października 1902 roku „zesłaniec-osiedleniec z przestępców politycznych
B. Piłsudski, bardzo dobrego sprawowania, został przepisany do stanu chłopskiego z pozostawieniem w okręgu Tymowskim”.
PFA RAN, F. 282, op.1, d. 24, l. 70; d. 35, l. 2; d. 160, l. 173.
GARF, F. 102, d.–5, op. 127, d. 6910, cz. 3, s. 55.
1903
26 kwietnia. Rosyjski Komitet Badania Wschodniej i Centralnej Azji
w aspekcie historycznym, archeologicznym, etnograficznym i językoznawczym (dalej: Komitet) wysłał na nazwisko B. Piłsudskiego zaproszenie
do kontynuowania jego pracy naukowej – „mając na względzie życzenie Pana
Piłsudskiego pozostać na Południowym Sachalinie jeszcze na rok [...] udzielić pomocy materialnej B. Piłsudskiemu, badaczowi Ajnów zamieszkujących
Sachalin, w celu zakończenia rozpoczętych przez niego prac nad badaniem
folkloru i etnografii tego plemienia”.
Izvestija Komiteta..., nr 1, SPb. 1903, s. 17; nr 3, 1904, s. 14.
24 maja. Wiceprzewodniczący „Imperatorskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego (dalej: IRGO) P.P. Semionow-Tian-Szanski telegrafował
2009-05-05 15:01:23
225
do nadamurskiego generał-gubernatora D.I. Suboticza o konieczności pomocy
dla B. Piłsudskiego w jego wyjeździe na wyspę Jesso w charakterze tłumacza
ekspedycji zorganizowanej przez Akademię Nauk i Rosyjskie Towarzystwo
Geograficzne. Na początku czerwca uzyskano zezwolenie na wyjazd.
Archiwum Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, F. 1 za 1902 r.,
op.1, d. 10, l. 46, 48.
GARF, D.P.d. 6910a, cz.1.5e d/p, l. 66.
4 sierpnia. B. Piłsudski zawiadomił Komitet, że zgadza się kontynuować
na Sachalinie zbieranie materiałów dotyczących folkloru Ajnów i Oroków
(listem z Sachalinu, w którym pisał również o wysłaniu „ajnuskich baśni
w 6 zeszytach nr 1–11 z tłumaczeniem”).
23 listopada. Z listu do Szternberga (sekretarz Komitetu) stało się wiadome o wysłaniu przez Piłsudskiego „współczesnych gilackich pieśni nr 28–31;
dawnych pieśni nr 1–5, poświęconych jemu – nr 1–5; kilku baśni i dla Komitetu – 3 ajnuskich legend i ajnuskie baśnie z Hokkaido nr 1–11.
PFA RAN, F.148, op. 1, d. 2, l. 2; ibidem, d. 16, l. 31.
27 września. Sekretarz Komitetu L.J. Szternberg zapoznał jego członków
z treścią listu Piłsudskiego z Sachalinu, wyciągi z którego (oraz innych listów)
postanowiono opublikować pod tytułem „Informacje o B.O. Piłsudskim”.
PFA RAN, F. 282, op. 1, d. 12, l. 3. Izvestjia Komiteta [...] nr 2, SPb., 1904,
s. 2, 5, 18–19.
23 listopada (z listu do L.J. Szternberga). Z entuzjazmem przyjął B. Piłsudski wiadomość o przygotowaniu przez wydawnictwo stołeczne Wiadomości
Rosyjskiego Komitetu Towarzystwa Badania Azji pierwszej publikacji na temat badań na Sachalinie, w związku z czym „Bronisław Osipowicz zaczął
powoli opracowywać słownik ajnusko-rosyjski i wyjaśniać przy tym, wprowadzając do systemu, reguły gramatyczne”.
PFA RAN, F. 282, op. 1, d. 16, l. 59.
1904
21 stycznia. B. Piłsudski otrzymuje mały srebrny medal Imperatorskiego
Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego „za wysiłek na rzecz nauki”.
Z uzasadnienia nagrody: „Kolekcja etnograficzna dotycząca sachalińskich
Ajnów, znajdująca się w Muzeum Etnograficznym Imperatorskiej Akademii
Nauk, zebrana wyłącznie wysiłkiem Bronisława Osipowicza; przez niego
również został zebrany w roku ubiegłym na zlecenie Rosyjskiego Komitetu
Badań Centralnej i Wschodniej Azji etnograficzny i lingwistyczny materiał
2009-05-05 15:01:23
226
Galina I. Dudarec
w celu zbadania tegoż narodu, nadesłane przez niego teksty zostaną wydrukowane w wydawnictwach Imperatorskiej Akademii Nauk. Bronisław Osipowicz brał czynny udział również w działalności IRGO jako pełniący obowiązki sekretarza i kustosza Muzeum Towarzystwa Badań Kraju Amurskiego
we Władywostoku. Ponadto Bronisław Osipowicz latem 1903 roku uczestniczył w zorganizowanej na zlecenie IRGO wyprawie W.L. Sieroszewskiego
na wyspę Jesso”.
Izvestija IRGO, t. XL, Wyd.V. (dop.), SPb., 1904, s. 70. Otčet o dejstvijach
IRGO, za 1903 g., SPb., 1904, s. 48.
Noc na 27 stycznia (9 lutego). Japońskie okręty zaatakowały Rosyjską
Eskadrę Pacyfiku w Porcie Artura. Rozpoczęła się wojna rosyjsko-japońska.
Wielka encyklopedia rosyjska, Moskwa 2004, s. 360.
31 stycznia. Komitet przyjął uchwałę – Piłsudskiemu przyznano subwencję pieniężną na kontynuację „etnograficznych i lingwistycznych prac” na Sachalinie; uzyskane od niego 3 zeszyty anujskich tekstów z tłumaczeniami
i skrzynkę z fonogramami etnograficznych zapisów przekazać do Azjatyckiego Muzeum Akademii Nauk.
Izvestija Komiteta..., nr 3, SPb., czerwiec 1904, s. 10–11.
Luty. Czerwiec. Decyzją Komitetu B. Piłsudskiemu przesłano subsydia
pieniężne w kwocie 750 rubli.
PFA RAN, F. 148, op. 1, d. 33, l. 2, 5.
2 listopada. Na adres Komitetu wpłynęły jednocześnie dwa listy od B. Piłsudskiego; na Sachalin wysłano w odpowiedzi telegram o „wielce pożądanej
kontynuacji jego pracy w roku następnym” i o dodatkowej subwencji na badania w kwocie 1 tys. rubli.
PFA RAN, F. 148, op.1, d. 2, l. 3; ibidem, d.17, l.12, 29,44. Izvestija Komiteta [...] nr 5, SPb., maj 1905, s. 6, 21, 24–30.
1905
9 (22) lutego. Krwawa Niedziela – rozpoczęła się Rewolucja 1905–1906 r.
WER, M., 2004, s. 360.
Luty. Decyzją Komitetu B. Piłsudskiemu wysłano subwencję pieniężną
w kwocie 500 rubli.
PFA RAN, F. 148, op. 1, d. 33, l. 8.
2009-05-05 15:01:23
227
18 marca. Na adres Komitetu wpłynął list B. Piłsudskiego z posterunku
w Korsakowie, w którym pisze on, że w warunkach wojny „spokojna praca
jest niemożliwa” i „sądzi, że najlepszym wyjściem jest wyjazd z Sachalinu”.
26 marca list został odczytany członkom Komitetu.
PFA RAN, F. 148, op. 1, d. 2, l. 4. Izvestija Komiteta..., nr 6, SPb., grudzień
1906, s. 2, 4.
20 kwietnia. Na adres Komitetu wpłynęła przesyłka od B. Piłsudskiego
– z książkami, zeszytami, rysunkami i szkicami, japońskimi i ajnuskimi, które
zostały przekazane na przechowanie Azjatyckiemu Muzeum Akademii Nauk.
Izvestija Komiteta..., nr 6, SPb., grudzień 1906, s. 7, 15.
Lipiec. Japoński desant zajął wyspę Sachalin.
WER, M., 2004, s. 360.
14 lipca. B. Piłsudski wysyła z Chabarowska list na ręce W.W. Radłowa,
w którym opisuje swoją podróż na trasie Sachalin – Nikołajewsk – Mariińsk
– Chabarowsk do Ajnów Przyamurskiego Kraju. Cytat z listu: „Zasmuciła
mnie wiadomość, że nie można mi przysłać obiecanego biletu na bezpłatny
przejazd do Rosji”.
24 września list rozpatrzono na zebraniu Komitetu.
PFA RAN, F. 148, op. 1, d. 28, l. 66. Izvestija Komiteta..., nr 7, SPb., grudzień 1907.
23 sierpnia (5 września). Zawarcie pokoju w Portsmouth, zgodnie z którym Rosja przekazała Japonii południową część wyspy Sachalin.
WER, M. 204, s. 360.
1 listopada. B. Piłsudski uzyskał zgodę na wyjazd do części europejskiej
Rosji na podstawie Manifestu Mikołaja II z dnia 11 sierpnia 1904 r. W liście
z dnia 19 listopada 1905 r., adresowanym do sekretarza Komitetu, wyraził
swoje zmartwienie z powodu niemożności uzyskania przez niego bezpłatnego
przejazdu przez Syberię.
GARF, F.102, d.p.d. 6910–a, cz.1, 5–e, d.pr, l. 69.
Podsumowanie roku. Ze sprawozdania Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego z działalności za rok 1905: „Towarzystwo Badania Kraju Amurskiego, filia Przyamurskiego Oddziału IRGO, w 1905 r. weszło w 22. rok swojego
istnienia [...] Szczególnym zainteresowaniem wyróżniała się dysputa o autochWroclawskie Studia Wschodnie 12, 2008
2009-05-05 15:01:24
228
Galina I. Dudarec
tonach wyspy Sachalin i wyspy Hokkaido B. Piłsudskiego, która odbyła się
5 i 12 sierpnia 1905 r. [...] Pan Piłsudski przybliżył kwestię prehistorycznej
przeszłości Sachalinu – mieszkańców epoki kamiennej, legendarnego plemienia Tończów, stopniowym pojawieniu się Ajnów, Gilaków, Oroków i,
na końcu, niedużej liczby Tunguzów i Jakutów, wzajemnych ich stosunków
i życia. W ogólnych zarysach przedstawione zostało życie rodzinne, stosunki małżeńskie i rodzinne, wychowanie młodego pokolenia, próbki ich pieśni
itd. W roku 1904 Towarzystwo przyznało B.O. Piłsudskiemu niewielkie subsydium pieniężne na opracowanie kolekcji dotyczących życia sachalińskich
autochtonów”.
„Živaja starina”, XV, Wyd. IV, SPb., 1906, s. 83.
1906
1 lutego. Na adres Komitetu wpływa ostatni list B. Piłsudskiego z obszaru
Imperium Rosyjskiego – z Chabarowska; następny list, który wpłynie do kancelarii w maju, zostanie wysłany z Tokio.
PFA RAN, F. 148, op. 1, d. 2, l. 5.
3 marca. Z kancelarii Ministra Komunikacji wysłano 2 bilety I klasy
na bezpłatny przejazd koleją z Władywostoku do S.-Petersburga na nazwisko
członka Rosyjskiego Komitetu Badania Azji Centralnej i Wschodniej, pana
Piłsudskiego.
19 marca. L.J. Szternberg (sekretarz Komitetu) otrzymał telegram od
N.P. Matwiejewa z Władywostoku, że B. Piłsudski przebywa w Tokio.
Izvestija Komiteta..., nr 8, SPb., marzec 1908, s. 15–16.
PFA RAN, F. 148, op. 1, d. 11, l. 24; d. 3, l. 14; d. 40, l. 16, d. 43, l. 25.
Grudzień. Decyzją Komitetu do Krakowa na nazwisko B. Piłsudskiego
wysłano subsydium pieniężne w kwocie 100 rubli.
PFA RAN, F. 148, op.1, d. 33, l. 16.
1907
Luty. Marzec. Sierpień. Październik. Na nazwisko B. Piłduskiego z kwot
Komitetu wysłano przekazy na kwotę 175 rubli.
PFA RAN, F. 148, op.1, d. 33, l. 17–20.
Grudzień. Opublikowano Sprawozdanie B. Piłsudskiego z delegacji
do Ajnów i Oroków, [w:] Sachalin w latach 1903–1905 (z mapą trasy podróży
po Sachalinie).
Izvestija Komiteta..., nr 7, SPb., grudzień 1907, s. 20–52.
2009-05-05 15:01:24
229
[W trakcie roku]. B. Piłsudski wysłał do redakcji czasopisma „Żiwaja starina” swoje artykuły – Aborygeni w Sachalinie i Poród, ciąża i poronienie
u tubylców Sachalinu (pierwotny tytuł).
Ze sprawozdania działu etnografii IRGO za rok 1907, „Živaja starina”,
XVII, wyd. 4, SPb., 1908, s. 526.
1908
9 lutego. Na zebraniu Komitetu na wniosek L.J. Szternberga przyjęto
uchwałę o przyznaniu subsydium pieniężnego (bez podania kwoty) na kontynuację prac z kolekcjami.
PFA RAN, F. 148, op.1, d. 42, l. 15.
Izvestija Komiteta..., nr 9, SPb., kwiecień 1909, s. 7.
Październik. B. Piłsudski pisze list na adres Rosyjskiego Towarzystwa
Geograficznego z prośbą o przyznanie mu subsydium na kontynuację prac,
w roku 1909 również prosił o subsydium. Pomoc obiecał mu wiceprezes Towarzystwa P.P. Siemionow Tianszański i kierownik działu etnograficznego
W.I. Lamański (jednak obaj byli w dosyć podeszłym wieku i wkrótce zrezygnowali z działalności).
B. Piłsudski, Dorogoj Lev Jakovlevič..., Jużno-Sachalińsk 1996, s. 238, 256.
13 listopada. Na zebraniu Komitetu podjęto uchwałę o przyznaniu
B. Piłsudskiemu subsydium pieniężnego w kwocie 200 rubli na opracowanie danych dotyczących narzeczy tunguskich. Z notatki prof. W.L. Kotwicza:
„B.O. Piłsudski podczas swoich podróży po Sachalinie i obwodzie przymorskim [...] zebrał pewne materiały dotyczące języka plemion tunguskich:
Oroków na Sachalinie, Olczów nad Dolnym Amurem i częściowo Goldów.
Materiał ten przedstawia znaczną wartość, ponieważ na temat języka Oroków
nie mamy żadnych danych, a język Olczów jest bardzo mało znany”.
PFA RAN, F. 148, op.1, d. 33, l. 32; d. 42, l. 33.
Izvestija Komiteta..., nr 10, SPb., marzec 1910, s. 3–4.
1909
11 lutego. W.L. Kotwicz powiadomił członków Komitetu, że otrzymał
od B. Piłsudskiego materiały dotyczące narzeczy tunguskich, które postanowiono przekazać Muzeum Azjatyckiemu Akademii Nauk.
Izvestija Komiteta..., nr 10, SPb., marzec 1910, s.10.
16 kwietnia. B. Piłsudski wysłał list do profesora S.Pb Un-tetu K.G. Zalemana z prośbą o udzielenie pomocy w przygotowaniu i wydaniu jego maWroclawskie Studia Wschodnie 12, 2008
2009-05-05 15:01:24
230
Galina I. Dudarec
teriałów dotyczących języka i folkloru Ajnów. Nieco wcześniej z taką prośbą
zwrócił się do akademika W.W. Radłowa.
PFA RAN, F. 87, op. 3, d. 295, l. 1, 2.
20 kwietnia. Na zebraniu Komitetu na wniosek W.W. Radłowa przyjęto
uchwałę o „specjalnym subsydium pieniężnym dla p. Piłsudskiego” w kwocie
300 rubli na uporządkowanie gilackich materiałów.
Izvestija Komiteta..., nr 10, SPb., marzec 1910, s. 16.
[Koniec roku]. Z notatki Rosyjskiego Komitetu Badania Azji Centralnej
i Wschodniej w aspekcie historycznym, archeologicznym, językoznawczym
i etnograficznym za lata 1903–1909 (w MSZ Rosji): „Najbardziej znaczące
z wydatkowanych kwot lingwistyczne i etnograficzne przedsięwzięcia komitetu dotyczyły tak zwanych Paleoazjatów – ludów zagadkowego pochodzenia,
pozostałości niegdyś licznych i potężnych plemion [...] Na zlecenie komitetu
B.O. Piłsudski badał język i życie Ajnów zamieszkujących Sachalin i dolne
dorzecze Amuru [...] kilka lat. Łącznie Komitet wydał w pierwszym przypadku (chodzi o badania Piłsudskiego – G.D.) 2549 rub. 82 kop.”
PFA RAN, F. 148, op.1, d. 52, l. 4.
[W trakcie roku]. Opublikowano artykuł B. Piłsudskiego Aborygeni wyspy
Sachalin.
„Živaja starina”, XVIII, wyd. II–III, SPb. 1909, s. 3–16.
[Pod koniec roku]. B. Piłsudski przygotował dla Nowego słownika encyklopedycznego F. Brockhausa (Lipsk) u J. Efrona (S.Pb.) artykuł Ajnowie.
NSE, t. 1, SPb., [1911–1912], kol. 600–603. Dorogoj Lev Jakovlevič...,
s. 255–256.
1911
Dokładna adnotacja N. Witaszewskiego zapoznawała rosyjskiego czytelnika z pracą B. Piłsudskiego Szamanizm u aborygenów Sachalinu, opublikowaną na łamach czasopisma „Lud” (Lwów) w 1909 r.
„Živaja starina”, t. XX, SPb., 1911, s. 508–520; cd. w „Živoj starine”
za 1914 r., s. 441–452.
1912
Koniec 1912–początek 1913 r. Pojawiło się pierwsze oficjalne doniesienie
o wydaniu książki B. Piłsudskiego o języku i folklorze Ajnów.
2009-05-05 15:01:24
231
Ze sprawozdania z działalności Komitetu za 1012 r.: „Rosyjski Komitet
Badań Azji Centralnej i Wschodniej w aspekcie historycznym, archeologicznym, lingwistycznym i etnograficznym dowiedział się o wydaniu pracy pana
Piłsudskiego Materiale for the Study of the Ainu Language and Folklore, Edited under the Subrevision of J. Rozwadowski, Ph.D. Professor in Jagellonian
University”, wydanie I.K. Krakowskiej Akademii Nauk.
Izvestija Komiteta..., Serie II, nr 3, Pg, 1914, s. 12.
1913
W trakcie roku. Zielnik Rosyjskiej Flory Muzeum Botanicznego Imperatorskiej Akademii Nauk został uzupełniony o zielnik – Bronisław Piłsudski.
Sachalin. Lata 1894–1895 w ilości 114 eksponatów.
Otčet o dejatelnosti Imperatorskoj Akademii nauk po fiziko-metematičeskomu i istoriko-filologičeskomu otdeleniju s 1913 goda, SPb., 1913, s. 89.
1914
17 (30) lipca. Car Mikołaj II ogłosił powszechną mobilizację; dwa dni
później Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji. Stolica Imperium Rosyjskiego
została przemianowana na Piotrogród.
WER, Moskwa 2004, s. 366.
Pojawił się w prasie artykuł B. Piłsudskiego Na niedźwiedzim święcie Ajnów z wyspy Sachalin.
„Živaja starina”, t. XXIII, wyd. 1–2, Pg., 1914, s. 67–162.
1917
23 lutego (8 marca). W Rosji zaczęły się najważniejsze wydarzenia Rewolucji Lutowej.
WER, M., 2004, s. 367.
16 kwietnia. Stempel poczty Vevey. Bronisław Piłsudski wysyła ostatni
ze znanych jego listów do Piotrogrodu.
Dorogoj Lev Jakovlevič..., s. 287–288.
Z języka rosyjskiego przełożył Jerzy Rossienik
2009-05-05 15:01:24
232
Galina I. Dudarec
Петербургский календарь Бронислава Пилсудского
Резюме
Петербургский календарь Бронислава Пилсудского это хронологический реестр событий из жизни польского ученого, связанного с городом на Неве, формальной столицей Российской империи. Бронислав Пилсудский прожил в Петербурге два года, с августа 1885. По делу 1 марта 1887 он был осужден на каторгу и в мае 1887 г. был сослан
на каторжные работы на остров Сахалин. Бронислав Пилсудский никогда не вернулся
в Санкт-Петербург, но сложилось так, что он долгое время был связан с политическим,
административным и научным центром Российской империи. Для подготовки календаря
были использованы все доступные документы, хранящиеся на территории Российской
Федерации, а также книги из фондов российских библиотек.
Перевёл Ежи Россеник
Petersburg calendar of Bronisław Piłsudski
Summary
Petersburg calendar of Bronisław Piłsudski is a chronological register of the Polish scientist’s life connected with the city on the Neva River, the formal capital of the Russian Empire.
Bronisław Piłsudski lived in Saint Petersburg for two years, from August 1885. In May 1887 he
was sent to the Sakhalin penal colony under a special court sentence, case dated 1 March 1887.
Bronisław Piłsudski never returned to Saint Petersburg, but for a long time he was associated
with the political, administrative and scientific centre of the Russian Empire. All available archive documents of the Russian Federation and book collections of Russian libraries were used
to prepare the calendar.
2009-05-05 15:01:24

Pobierz artykuł - Wrocławskie Studia Wschodnie

Transkrypt

Podobne dokumenty

Pobierz artykuł - Wrocławskie Studia Wschodnie

Wykaz adresów Punktów Obsługi Klienta Domu

Zdjęcia zwierząt wyłapanych w kwietniu 2016 roku na terenie

Punkty Obsługi Klienta Domu Maklerskiego PKO Banku Polskiego

nowy film w TiWi Pultusk

lista sponsorów mikołajkowej loterii fantowej

Dał Polsce wolność, granice, moc i szacunek

ŻYWIEC, dn

11 listopada - Muzeum Józefa Piłsudskiego

Show publication content!