edukacja zdrowotna w kontekście różnic

edukacja zdrowotna w kontekście różnic

Nowiny Lekarskie 2011, 80, 5, 344–348
ANNA GULCZYŃSKA1, EWA KASPEREK-GOLIMOWSKA1, PATRYCJA RĄGLEWSKA2
EDUKACJA ZDROWOTNA W KONTEKŚCIE RÓŻNIC PŁCIOWYCH
GENDER DIFFERENCES IN HEALTH EDUCATION
1
Wydział Studiów Edukacyjnych, Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza
p.o. kierownika: dr Katarzyna Waszyńska
2
Zakład Fizykoterapii i Odnowy Biologicznej
Akademia Wychowania Fizycznego im. E. Piaseckiego
Kierownik: dr hab. prof. AWF Anna Straburzyńska-Lupa
Streszczenie
Wstęp. W ostatnich latach obserwuje się wzrost zainteresowania problematyką z zakresu edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia.
Obie te dziedziny mają na celu przekazywanie wiedzy o zdrowiu oraz kształtowanie postaw prozdrowotnych, które przyczynią się do
osiągania możliwie najlepszego stanu zdrowia kobiet i mężczyzn.
Cel. Podjęto badania mające na celu weryfikację hipotezy, że istnieją różnice w spostrzeganiu i definiowaniu zdrowia oraz w zachowaniach zdrowotnych kobiet i mężczyzn, w odniesieniu do kwestii ważnych z perspektywy realizacji celów edukacji zdrowotnej.
Materiał i metody. Badaniami objęto osoby przygotowujące się do zawodu nauczyciela i pedagoga, a więc tę grupę zawodową,
która wywiera, przynajmniej w założeniu, duży wpływ na kształtowanie postaw prozdrowotnych społeczeństwa, a zwłaszcza młodych ludzi. Interesujące wydało się uzyskanie odpowiedzi na następujące pytania: Czy płeć różnicuje: spostrzeganie potrzeby realizacji edukacji zdrowotnej w szkole; definiowania zdrowia oraz znaczenia przypisywanego poszczególnym wymiarom zdrowia;
deklaracje badanych w odniesieniu do realizacji zdrowego stylu życia i postrzeganie jego wpływu na własne zdrowie?
Wyniki. Płeć silnie różnicuje przekonanie o potrzebie realizacji edukacji zdrowotnej w szkole, możliwościach wpływania na zdrowie, znajomość holistycznego modelu zdrowia.
Wnioski. Akademicka i szkolna edukacja zdrowotna musi bazować na aktualnych założeniach teoretycznych i zaleceniach metodycznych wynikających z holistycznej, salutogenetycznej koncepcji zdrowia. Warto w planowaniu edukacji zdrowotnej położyć
nacisk na dobór treści i metod, które umożliwią wyrównanie poziomu wiedzy dziewcząt i chłopców oraz naświetlających problematykę zdrowotną z punktu widzenia płci, uwzględniając różne doświadczenia dziewcząt i chłopców. Należy także zadbać o większy
udział mężczyzn w realizacji edukacji zdrowotnej (wprowadzanie ekspertów także spoza szkoły).
SŁOWA KLUCZOWE: edukacja zdrowotna w Polsce, promocja zdrowia, zdrowy styl życia, nauczyciele, różnice płciowe.
Summary
Introduction. In recent years an increased interest in health education and health promotion has been observed. Both of these areas
are aimed at communicating knowledge about health and propagating healthy lifestyle. This may lead to achieving best possible state
of health of men and women.
Aim. Verification of a hypothesis that that there are major differences in perception and definition of health and healthy lifestyle
between men and women in areas significant for health promotion and education.
Material and methods. The study concentrated on a group of under-graduate teachers, i.e. this professional group, which, at least
theoretically, has major influence on shaping healthy behaviors in society, especially among young people. It appeared interesting to
investigate the following issues: does gender determine: perception of need to implement health education programs at school; definition of health and importance placed on different dimensions of health; self-assessment of your lifestyle and perception of its impact on your health.
Results. Gender strongly differentiates perception of need to implement health education programs at school, ability to influence
your health and knowledge of comprehensive model of health.
Conclusions. Academic and school health education should be based on current theoretical assumptions and methodical recommendations, stemming from comprehensive, salutogenetic health conception. In planning health education process, it is important to pay
attention to selection of such content and methods that would contribute to diminishing differences in level of knowledge between
girls and boys and address health problems, taking into account different gender experiences. It is also vital to increase men’s participation in health education (also through introduction of external experts).
KEY WORDS: health education in Poland, health promotion, healthy lifestyle, teachers, gender differences.
Wstęp
Założenia teoretyczne konieczne do przeprowadzenia
badań dotyczących edukacji zdrowotnej w kontekście różnic płciowych pochodziły z czterech źródeł. Pierwszym
PRACE ORYGINALNE
były badania naukowe akcentujące znaczenie płci w psychospołecznym funkcjonowaniu człowieka [1, 2, 3, 4, 5, 6,
7, 8, 9]. Drugim – wytyczne Unii Europejskiej, ONZ
i WHO, postulujące konieczność uwzględnienia płci w prozdrowotnych strategiach i działaniach [10, 11, 12]. Trzecim
Edukacja zdrowotna w kontekście różnic płciowych
– dane statystyczne ukazujące płeć jako bardzo wyrazistą
kategorię, różnicującą stan zdrowia i funkcjonowanie
zdrowotne człowieka [13, 14, 15, 16, 17, 18]. Czwartym
źródłem wyznaczającym koncepcyjną i metodologiczną
stronę pracy były teorie wywodzące się z edukacji zdrowotnej [20, 21, 22].
Materiał i metody
W niniejszej pracy została zastosowana procedura diagnostyczna. Przeprowadzone badania miały charakter opisowy i stanowią wstęp do pełniejszego opracowania złożonej tematyki związku płci ze zdrowiem. Wyniki uzyskanych badań pozwalają dokonać opisu zmiennych o różnorodnym charakterze, mających wpływ na percepcję
zdrowia przez osoby formalnie przygotowujące się do roli
propagatorów zdrowia oraz stanowią przyczynek do stawiania następnych pytań i budowania dalszych hipotez.
Badania takie określane są jako eksploracyjne [23] i nie
uprawniają do wyciągania wniosków na temat funkcjonowania całej populacji, ale stwarzają możliwość ustalenia
związków między wybranymi zmiennymi.
W pracy wykorzystane zostały narzędzia stworzone
specjalnie na potrzeby niniejszych badań. Badani zaznaczali
swoje odpowiedzi na skali pięciopunktowej. Ich konstrukcja odzwierciedlała przyjętą perspektywę holistycznego
podejścia do zdrowia, jednocześnie spełniając warunek
poprawności metodologicznej, aby dobór narzędzi wynikał
z przyjętych założeń teoretycznych.
W pracy postawiono następujące pytania badawcze:
1. Czy płeć różnicuje spostrzeganie potrzeby realizacji
edukacji zdrowotnej w szkole?
2. Jak przestawia się poczucie wpływu na zdrowie w
zależności od płci badanych?
3. Czy płeć różnicuje sposób definiowania zdrowia oraz
znaczenie przypisywane poszczególnym wymiarom zdrowia (fizyczny, psychiczny, społeczny)?
4. Czy płeć różnicuje deklaracje badanych w odniesieniu do realizacji zdrowego stylu życia i postrzeganie jego
wpływu na własne zdrowie?
Procedura badawcza składała się z trzech etapów:
Etap selekcyjny – wybór osób do badań i zgoda na ich
przeprowadzenie. Osobom badanym przedstawiono cel
badań i sposób ich przeprowadzenia, uzyskały one również
345
wszelkie potrzebne wyjaśnienia dotyczące dyskrecji, dobrowolności i anonimowości badań.
Etap badań właściwych. Polegał na anonimowych badaniach kwestionariuszowych.
Etap opracowania wyników. Polegał na statystycznym
opracowaniu wyników w programie SPSS oraz ich interpretacji.
Badaniami objęto 303 studentów, w tym 22,1% mężczyzn i 77,9% kobiet. Wśród nich byli studenci kierunku
pedagogika, studiujący specjalności umożliwiające pracę w
szkole na różnych stanowiskach (wychowanie przedszkolne
i nauczanie początkowe, doradztwo zawodowe i personalne, pedagogika opiekuńczo-wychowawcza, promocja zdrowia i socjoterapia) oraz studenci Akademii Wychowania
Fizycznego. Badani pochodzili ze wsi – 22,8%, małego
miasta – 19,4%, średniego miasta – 32% oraz dużego miasta 25,7%. Ponad 80% badanych oceniło swój stan zdrowia
jako dobry lub bardzo dobry, 18,2% postrzega swój stan
zdrowia jako przeciętny, a tylko 1% (3 osoby) jako zły. Byli
to ludzie młodzi w wieku 19–25 lat (Tabela 1).
Wyniki badań
1. Płeć silnie różnicuje przekonanie o potrzebie realizacji edukacji zdrowotnej w szkole: studiujące kobiety
są zdecydowanie bardziej niż studiujący mężczyźni
przekonane o konieczności edukacji w zakresie zdrowia
(w skali pięciopunktowej: kobiety: średnia 4,290, odchylenie standardowe: 0,862; mężczyźni odpowiednio: 3,625
i 1,084; dla p < 0,001).
4,5
4
3,5
3
kobiety
mężczyźni
Rycina 1. Potrzeba edukacji w zakresie zdrowia w szkole w grupie
kobiet i mężczyzn.
Figure 1. The need for health education at school in opinion of
women and men.
Tabela 1. Charakterystyka badanych z uwzględnieniem kierunku studiów i rodzaju kontaktu z zajęciami
z edukacji zdrowotnej w toku studiów
Table 1. Characteristics of the study with regard to field of study and type of contact with health education activities in the course of study
Kierunek studiów
Wydział:
Wychowanie fizyczne
Pedagogika
Razem
Kontakt z edukacją zdrowotną
Liczba
osób
Procent
Bez kontaktu
75
24,8
Bez kontaktu
60
19,8
Po cyklu zajęć
Studenci specjalności związanej
z ochroną i promocją zdrowia
47
15,5
121
39,9
303
100
PRACE ORYGINALNE
346
Anna Gulczyńska i inni
2. Kobiety, w porównaniu do mężczyzn, są bardziej
przekonane o możliwościach wpływania na zdrowie (w
skali pięciopunktowej: kobiety: średnia 4,130, odchylenie standardowe: 0,62; mężczyźni odpowiednio: 3,668
i 0,794; dla p < 0,001).
dla zdrowia społecznego: kobiety: średnia: 3,694, odchylenie standardowe: 0,642, mężczyźni odpowiednio: 3,164
i 0,843 zawsze przy p < 0,001).
4,2
4
3,8
3,6
3,4
kobieta
mężczyzna
Rycina 2. Poziom poczucia wpływu na zdrowie w zależności
od płci.
Figure 1. The level of self-perceived impact on health in relation to sex.
Rycina 4. Znaczenie przypisywane poszczególnym komponentom zdrowia z uwzględnieniem kryterium płci.
Figure 4. The importance attached to individual components of
health, taking into account the gender.
3a. Studentki, w porównaniu do grupy studentów,
osiągają zdecydowanie wyższe wyniki, jeżeli chodzi
o znajomość aktualnie obowiązującej koncepcji zdrowia,
wykazują lepszą znajomość holistycznego modelu zdrowia (w skali pięciopunktowej: kobiety: średnia: 4,18,
odchylenie standardowe: 0,714, mężczyźni odpowiednio: 3,522 i 0,978, dla p < 0,001).
4. Płeć nie różnicuje deklaracji badanych w odniesieniu do realizacji zdrowego stylu życia (p = 0,032).
4,4
4,2
4
3,8
3,6
3,4
3,2
3
kobieta
mężczyzna
Rycina 3. Definiowanie zdrowia w modelu holistycznym w zależności od płci.
Figure 3. Defining health in a holistic model based on gender.
3b. Kobiety osiągają zdecydowanie wyższe wyniki w
aspekcie doceniania psychospołecznych komponentów
zdrowia, mężczyźni przypisują, podobnie jak osoby bez
kontaktu z edukacją zdrowotną w toku studiów, większe
znaczenie zdrowiu fizycznemu (dla zdrowia fizycznego:
kobiety: średnia: 3,645, odchylenie standardowe: 0,612,
mężczyźni odpowiednio: 3,7164 i 0,8024; dla zdrowia
psychicznego: kobiety: średnia: 3,754, odchylenie standardowe: 0,687, mężczyźni odpowiednio: 3,213 i 0,862;
PRACE ORYGINALNE
Dyskusja
Badania potwierdziły, być może stereotypową [2, 3, 5,
7] hipotezę, że: kobiety posiadają większą, w porównaniu
do grupy mężczyzn, świadomość zdrowotną, są bardziej
przekonanie o potrzebie edukacji w zakresie zdrowia, mają
bardziej zgodną z nowoczesnymi koncepcjami wiedzę o
zdrowiu i jego aspektach (holistyczna koncepcja zdrowia),
dostrzegają i doceniają kwestie psychospołeczne bardziej
niż aspekty zdrowia fizycznego, wiedzą, że zdrowie jest
zależne w dużym stopniu od działań (stylu życia) człowieka
(poczucie wpływu), deklarują i realizują zdrowszy niż
mężczyźni styl życia.
Pojawia się zatem pytanie o przyczynę: dlaczego poziom wiedzy i funkcjonowania zdrowotnego mężczyzn
jest na niższym poziomie, niż u kobiet, mimo tego samego dostępu do edukacji?
Próbę odpowiedzi stanowić będzie hipoteza, że wynika to z feminizacji działań związanych ze zdrowiem
zarówno w zakresie profilaktyki, promocji zdrowia, jak
i leczenia oraz rehabilitacji. Opieka, troska, ochrona otaczających ludzi, to tradycyjnie zachowania i cechy oczekiwane
od kobiet, stereotypowo wpisane w rolę kobiety.
Nauczyciele, pracownicy sektora edukacji i opieki to
kobiety [15, 24], które wydają się do tego dobrze przygotowane: mają większą wiedzę o zdrowiu i dostrzegają
potrzebę edukacji w tym zakresie, spostrzegają człowieka i jego potrzeby całościowo (holistycznie), doceniając
psychospołeczne aspekty funkcjonowania, wykazują łączność teorii z praktyką – ich wiedza przekłada się na
zdrowszy styl życia i dłuższe życie.
Edukacja zdrowotna w kontekście różnic płciowych
Może zatem warto pokusić się o metaforę, że ochrona zdrowia jest kobietą. Potwierdzenie powyższej hipotezy może być, w pewien sposób, zweryfikowane przez
dane statystyczne. Wskazują one, że personel medyczny
państwowych i prywatnych zakładów zdrowotnych składa się w 86% z kobiet. Na 100 osób pracujących w grupie lekarskiej jest 55 kobiet, wśród stomatologów już
75%, a farmaceutki stanowią 84% swojej grupy zawodowej. Niemal wszystkie pielęgniarki i położne to kobiety [15, 16, 17].
Ponieważ edukacja zdrowotna zawiera silny komponent
kobiecy, prawdopodobne jest, że edukowani przez kobiety
mężczyźni przyjmują rolę podopiecznego, a nie uczniapartnera, aktywnie zdobywającego wiedzę i umiejętności
„samoopieki”. Feminizacja zawodu nauczycielskiego i pielęgnacyjnego nie daje męskich wzorców zachowań i możliwości nabywania umiejętności przez modelowanie prozdrowotnych zachowań. Brak męskich wzorów niosących
przekaz, że „prozdrowotność” może być – jest męska,
a przynajmniej, że nie jest tylko kobieca. W wyniku czego
pojawia się obrona percepcyjna przed przyswajaniem treści
i zachowań kojarzonych stereotypowo z „kobiecym wzorcem”, w obawie przed utratą „męskiej tożsamości” – stereotypowo kojarzonej z „siłą i odpornością”, a nie troską
i samoświadomością.
Edukujące mężczyzn kobiety, być może, nie umieją
dotrzeć do nich z wiedzą, ponieważ przekazywane treści
nie pasują do „tradycyjnie męskiego wizerunku”. Rozbieżność zainteresowań chłopców i dziewcząt, kobiet
i mężczyzn, odmienne dziedziny życia, w których spełniają się i podejmują dominującą aktywność w różnych
etapach życia, powodują, że te same treści nie są tak
samo interesujące (i użyteczne) dla obu płci w tym samym czasie. Mężczyźni myślą o zdrowiu bardziej w
kategoriach kondycji fizycznej, a kobiety psychospołecznej (emocjonalnej) – „sprawny fizycznie znaczy
zdrowy”, niezależnie od sposobu uzyskiwania tej sprawności. Męski (deklarowany) pragmatyzm lub krótkowzroczność powoduje, że w ich świadomości troska
o zdrowie nie jest potrzebna (patogenetyczny, biomedyczny model zdrowia).
Wnioski
W literaturze przedmiotu [7, 26] postuluje się coraz
częściej rezygnację z dychotomicznego patrzenia na płeć
i sztywnego rozgraniczania, co męskie, a co żeńskie.
Powstała koncepcja androgyni psychicznej [4, 5, 6],
a także zjawisko społeczne, jakim jest metroseksualność
mężczyzn [25], zdają się potwierdzać tę tendencję. Wydaje
się jednak, że w zakresie edukacji zdrowotnej, kwestia
może wyglądać nieco inaczej. Dotychczasowe – szkolne
i akademickie – podejście do zagadnień związanych z promocją zdrowia nie akcentowało znaczenia płci. Konsekwencją tego jest, z dość dużym prawdopodobieństwem,
niższy poziom zachowań zdrowotnych mężczyzn – we
wszystkich jego wymiarach i przejawach. Wytyczne Światowej Organizacji Zdrowia, ONZ, liczne dane statystyczne,
347
a także wyniki niniejszych badań, zachęcają do odmiennego spojrzenia na zachowania zdrowotne w kontekście płci.
W związku z tym przedstawione poniżej postulaty wydają się nie tylko atrakcyjne ekonomicznie, ale z uwagi na
istniejące rozbieżności w zachowaniach zdrowotnych kobiet i mężczyzn, bardzo istotne.
– Akademicka i szkolna edukacja zdrowotna musi bazować na aktualnych założeniach teoretycznych
i zaleceniach metodycznych wynikających z holistycznej, salutogenetycznej koncepcji zdrowia.
– Warto, w planowaniu edukacji zdrowotnej, położyć
nacisk na dobór treści i metod, które umożliwią wyrównanie poziomu wiedzy dziewcząt i chłopców
oraz naświetlą problematykę zdrowotną z punktu
widzenia płci, uwzględniając różne doświadczenia
obu grup.
– Pojawia się konieczność zwrócenia większej uwagi
na treść i formę realizacji przedmiotów związanych
ze zdrowiem, z uwzględnieniem czynnika płci
uczniów i nauczycieli, gdyż źle dobrany merytorycznie i niewłaściwie zrealizowany program zajęć
(lub osoba prowadząca) może wywierać na uczniów
wpływ odwrotny do spodziewanego.
– Należy uświadamiać stereotypowość ról płciowych
i ich konsekwencje zdrowotne.
– Cennym wydaje się większy udział mężczyzn w realizacji edukacji zdrowotnej, być może również poprzez wprowadzanie ekspertów spoza szkoły.
– Warto włączać mężczyzn do tworzenia i realizacji
programów edukacji zdrowotnej, z ich udziałem dobrać takie treści i sposób ujęcia tematyki, metod,
technik, narzędzi, aby były bardziej interesujące
i użyteczne dla chłopców.
– Aktywizować, stosować zróżnicowane techniki pracy, z naciskiem na konkretne działania w praktyce,
w mniejszym stopniu na edukację refleksyjną.
– Ukazać korzyści związane z rozwijaniem i utrzymywaniem zdrowia.
– Podkreślać instrumentalny aspekt zdrowia jako
środka, który jest przydatny w osiąganiu innych
dóbr, celów życiowych.
– Wychodząc z marketingowego stanowiska zaznaczać, że zdrowie to inwestycja, którą można dobrze
wykorzystać, a nabywanie kompetencji zdrowotnych to kapitał.
– Warto odwoływać się do nowoczesnych, kulturowych standardów „wizerunku zdrowia i piękna” jako wartości oraz nowego wzorca zdrowego
mężczyzny.
– Wprowadzić i upowszechniać w szkole, zwłaszcza
na lekcjach wychowania fizycznego ideę łączenia
fizycznej i psychospołecznej sfery funkcjonowania
człowieka, nawiązując do platońskiej idei „kalos kai
agathos” – dbałości o harmonijne połączenie doskonałości duchowej i cielesnej.
– Przygotowywać nauczycieli wychowania fizycznego, zobowiązanych w świetle nowej podstawy programowej [26, 27] do realizacji treści edukacji zdro-
PRACE ORYGINALNE
348
Anna Gulczyńska i inni
wotnej, do roli liderów „nowej kariery zdrowotnej”
mężczyzn i wzorca „męskiej troski o zdrowie”.
– Utrzymywać, wzmacniać, doceniać kobiecy wymiar edukacji zdrowotnej sprzyjającej świadomej
praktyce zdrowego życia i dobrostanu kobiet.
Piśmiennictwo
1. Skubacz J., Nęcka E.: Eksperymentalna analiza zachowania dziewcząt i chłopców w warunkach wymagających selektywności i podzielności uwagi. Prz. Psychol.,
1995, 38.
2. Miluska J.: Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia.
Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1996.
3. Silverstein B., Lynch A.D.: Gender differences in depression: the role played by paternal attitudes of male
superiority and maternal modeling of gender-related
limitations. Sex Roles, 1998, 38, 539-555.
4. Miluska J.: Role płciowe człowieka w cyklu życia.
Przegląd koncepcji i badań. Psychol. Wych., 1999, XLII,
5, 385-399.
5. Bem S.: Męskość i kobiecość. O różnicach wynikających
z płci. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk
2000.
6. Kendler K.S., Thornton L.M., Prescott C.A.: Gender differences in the rates of exposure to stressfullife events
and sensitivity to depressogenic effects. J. Psychiatry,
2001, 158, 587-593.
7. Chomczyńska-Miliszkiewicz M.: Edukacja seksualna w
społeczeństwie współczesnym. Konteksty pedagogiczne
i psychospołeczne. Wydawnictwo UMCS, Lublin 2002.
8. Kwak A.: Rodzina w dobie przemian. Małżeństwo i kohabitacja. Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa
2005.
9. Melosik Z.: Tożsamość, ciało i władza w kulturze instant.
Wydawnictwo Impuls, Warszawa 2010.
10. http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:
2006:146:0004: 005:PL:PDF, z dnia: 05.10.2011
11. http://osha.europa.eu/pl/publications/reports/20, z dnia
12.10.2011.
12. http://www.parpa.pl/index.php?option=com_content&tas
k=view&id=188&Itemid=20, z dnia: 05.10.2011
PRACE ORYGINALNE
13. http://www.mz.gov.pl/wwwfiles/ma_struktura/docs/1503
2007_raport.pdf, z dnia: 05.10.2011
14. http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_lu_trwani
e_zycia_w_polsce_w_2008r.pdf, z dnia 06.10.2011
15. www.undp.org.pl, z dnia 06.10.2011
16. http://www.bezuprzedzen.org/doc/polityka_rownosci_plc
i_raport.pdf, z dnia 06.10.2011
17. http://www.zus.pl/files/dpir/20091221_Analiza_dotyczac
a_chorob_zawodowych_w_latach_2005_2007.pdf, z dnia
07.10.2011
18. http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_stan_zdro
wia_2004.pdf, z dnia 07.10.2011
19. http://www.prawapacjenta.eu/var/media/File/streszczenie
_raportu_pzh_dla_portalu.pdf, z dnia 08.10.2011
20. Karski J.B.: Praktyka i teoria promocji zdrowia. Wydawnictwo Cedetu, Warszawa 2006.
21. Cendrowski Z., Czerska E., Frołowicz T., Madejski E.,
Pośpiech J., Przybylski W., Przysiężna B., Woynarowska
B.: Podstawa programowa z komentarzami. Komentarz
do podstawy programowej przedmiotu. Wych. Fiz., 2008,
tom 8, MEN.
22. Wojnarowska B.: Edukacja zdrowotna. PWN, Warszawa
2008.
23. Brzeziński J.: Metodologia badań psychologicznych. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997.
24. http://www.cmkp.edu.pl/dok_medrat_ue/zasadarownosci
szans.pdf, 08.10.2011
25. Melosik Z.: Kryzys męskości w kulturze współczesnej.
Wydawnictwo Impuls, Warszawa 2006.
26. Rozporządzenie MEN z dnia 26 lutego 2002 r. w sprawie
podstawy programowej wychowaniaprzedszkolnego i kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U.
z 2002 r., nr 51, poz. 458), z dnia 01.10.2011.
27. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23
grudnia 2008 r. w sprawie podstawyprogramowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnychtypach szkół (Dz. U. z 2008 r., Nr 4, poz.
17), z dnia 01.10.2011.
Adres do korespondencji:
Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii, WSE, UAM
ul. Szamarzewskiego 89, budynek D
61-568 Poznań