Pełny tekst - Wydawnictwa NIZP-PZH

RO C ZN . PZH , 2000, 51, N R 3, 229-239
JE R Z Y F A LA N D YSZ
W IE L K O Ś Ć S P O Ż Y C IA C H L O R D A N U Z Ż Y W N O Ś C IĄ P O C H O D Z E N IA
M O R S K IE G O W P O L S C E *
CH LO RD A N E INTAKE W ITH SEA FOO D IN POLAND
Zakład Chemii Środowiska i Ekotoksykologii
Uniwersytet Gdański
80-952 Gdańsk, ul. Sobieskiego 18
Kierownik: prof. dr hab. J. Falandysz
Przedstawiono i omówiono wyniki oznaczeń pozostałości chlordanu (CHLs)
w rybach bałtyckich i w produktach spożywczych z nich otrzymywanych, opubli­
kowane dla materiału zebranego na przestrzeni lat 1970-1998. Oszacowano
wielkość spożycia chlordanu zawartego w rybach i produktach rybnych w kraju.
WSTĘP
T rw a łe i toksyczne k senobiotyki h alo g en o o rg an ic zn e m ig ru jące z zanieczyszczonego
śro d o w isk a d o żyw ności tw orzą w ażną g ru p ę w śród substan cji, k tó ry m u d o w o d n io n o
alb o k tó re są p o d ejrz ew an e o to , że zak łó cają wpływy w yw ierane p rzez w ydzielinę
g ruczołów w ydzielania w ew n ętrz n eg o (ang.: endocrine disrupters) u ludzi i d ziko
żyjących zw ierząt. Z w iązki ch em iczn e zab u rzając e w ym ien io n e wpływy nazy w an e są
e g z o estro g e n am i. N aślad u ją o n e lub h am u ją wpływ estro g e n ó w en d o g en n y ch takich
ja k 17|3-estradiol, a n ie k tó re z nich przypuszczalnie m og ą ta k że być akty w n e ja k o
eg zo an d ro g en y . D o grupy eg z o estro g en ó w zaliczany je st m .in. l,l,l-tric h lo ro -2 -(/? -c h lo ro fe n y lo )-2 -(o -ch lo ro fen y lo )c tan , czyli o ,//-D D T , a przypuszczaln ie są nim i tak że polich lo ro w a n e bifenyle (P C B s), h y droksychlorobifenyle ( Н О -P C B s), e n d o su lfa n o raz
2 ,3 ,7 ,8 -tetrachlorodibenzo-/?-dioksyna (T C D D ) i jej analo g i p rz e strz e n n e [12, 28].
W śró d bad aczy istnieją k o n tro w ersje o d n o śn ie teg o czy w y stęp u je synergizm w d z ia ła ­
niu p o m ię d zy tym i syntetycznym i zw iązkam i chloroo rg an iczn y m i zanieczyszczających
śro d o w isk o n a tu ra ln e , k tó re, p o d a n e o sobno, działają ja k o b a rd z o słab e eg zo estro g en y
[2, 12, 29].
C h lo rd a n (C H L s) je st pestycydem trw ałym w środow isku, a sp o śró d —150 sk ła d ­
ników teg o p re p a ra tu w tk a n k a c h i n arz ąd ac h org an izm ó w żywych o ra z żyw ności
zid en ty fik o w an o pozo stało ści k ilk an astu {cis-i ćrara-ch lo rd an , cis- i /ra m -n o n a c h lo r,
M C 4, M C 5, M C 6 , M C 7, U 81, U 8 2 i U 83). Jeżeli w an alizie p o zo stało ści C H L s je st
sto so w a n a je d y n ie te c h n ik a k ap ilarn ej ch ro m a to g rafii gazow ej z d e te k to re m wychw ytu
e le k tro n ó w (E C D ), to na og ó ł je s t m ożliw e o zn aczen ie tylko p o zo stało ści cis- i trans-
* Finansowane przez Komitet Badań Naukowych (DS nr 8250-4-0092-9).
230
J. Falandysz
Nr 3
c h lo rd a n u , cis-i /г а ш -n o n a c h lo ru o raz o k sy ch lo rd an u i ep o k sy d u h e p ta c h lo ru . J a k k o l­
w iek, ja k to w ynika z d o stę p n e g o piśm ien n ictw a nauk o w eg o , często liczba o zn aczo n y ch
sk ład n ik ó w C H L s byw a jeszcze m niejsza. Z a sto so w an ie w an a liz ie C H L s k a p ila rn e j
c h ro m a to g ra fii gazow ej w p o łączen iu ze s p e k tro m e trią m as um ożliw ia id en ty fik ację
i rze teln y p o m ia r p rak ty c zn ie w szystkich trw ałych składn ik ó w C H L s i ich m e ta b o litó w
w ystępujących ja k o pozo stało ści w m atry cach środow iskow ych i żyw ności [30]. R zad ziej
o zn a c z a n e zw iązki c h lo rd a n u ta k ie ja k M C 5 i M C 6 są ilościow o ta k że w ażnym i sk ła­
d n ik a m i p o zo stało ści teg o pestycydu w rybach [11].
C h lo rd a n je s t w spółcześnie stałym skład n ik iem p o w ietrz a atm o sfery czn eg o , sło d k ich
w ó d p o w ierzchniow ych, w ód m orskich i oceanicznych o raz innych składow ych e k o ­
system ów m orskich n a o b u p ó łk u lach [15, 20]. N a przyk ład w tk a n c e m ięśniow ej ryb
z rejo n ó w su b tro p ik a ln y ch (A u stra lia ) i tro p ik aln y ch (In d ie ) w ykryw ano, o d p o w ied n io ,
51 ng C H L s/g m asy m o k rej (0,0 6 -7 2 0 ) i 2,4 ng/g ( < 0 ,0 1 -3 0 ) [19]. Z k o lei w w ą tro b ie
dorszy w trze ch różnych rejo n a ch M o rza P ó łn o cn e g o w ykryw ano 82 ng C H L s/g m .m .
(7 2 -9 6 ), 90 ng/g (8 ,4 -1 4 0 ) i 61 ng/g (1 3 -1 5 0 ) [3].
C elem p racy je st p rze d staw ie n ie d o stęp n y ch danych o sto p n iu sk a że n ia i sk ład zie
p o zo stało ści teg o pestycydu i je g o m e tab o litó w w częściach ja d aln y c h ryb b ałty ck ich
o ra z w ielkości spożycia C H L s z żyw nością p o c h o d z e n ia m o rsk ieg o w P olsce.
M ETODYKA
Ryby bałtyckie i ich przetwory w latach 1945-1982 były główną grupą żywności pochodzenia
morskiego w pożywieniu Polaków [4]. W zmienionej sytuacji politycznej i gospodarczej po 1989
roku na rynku krajowym oprócz ryb bałtyckich i ich przetworów w większym stopniu niż było
to w latach 1945-1989 dostępna jest także importowana żywność pochodzenia morskiego
pozyskiwana poza Morzem Bałtyckim. Niemniej, w piśmiennictwie naukowym brak jest dosta­
tecznie dokładnych danych o strukturze spożycia wszelkiej żywności pochodzenia morskiego
w Polsce - uwzględniającej wielkość spożycia poszczególnych gatunków organizmów morskich
i słodkowodnych oraz ich pochodzenie (miejsce złowienia). Poza strukturą spożycia ryb i prze­
tworów rybnych na przestrzeni lat 1970-1997 nieco zmieniała się także wielkość spożycia tej grupy
żywności ogółem w kraju. Na przykład, spożycie ryb i przetworów rybnych wyniosło 6,3 kg w roku
1970; 7,2 kg w 1975; 8,1 kg w 1980; 7,8 kg w 1985; 6,1 kg w 1989; 5,4 kg w 1990; 6,2 kg w 1991;
6,4 kg w 1992; 6,7 kg w 1993; 6,7 kg w 1994; 6,5 kg w 1995 i 6,6 kg w 1996 r. [27]. Wielkość
spożycia chlordanu zawartego w rybach i przetworach rybnych w Polsce oceniono w oparciu
o średnią arytmetyczną ważoną stężenia pozostałości tego pestycydu w rybach bałtyckich ogółem
(tab. I) oraz wymienione dane o spożyciu ryb i przetworów rybnych. Z uwagi na brak w do­
stępnym piśmiennictwie naukowym danych statystycznych o strukturze spożycia żywności pocho­
dzenia morskiego w kraju, dla potrzeb tej pracy przyjęto, że połowa wielkości spożywanych ryb
to gatunki o względnie dużej zawartości lipidów w tkance mięśniowej, tj. > 5% (śledź, szprot,
makrela), a pozostała część to gatunki zawierające <5% lipidów. Ryby słodkowodne z wód
śródlądowych Polski, zaliczone do grupy zawierającej mniej niż 5% lipidów w tkance mięśniowej,
stanowią —10-15% wielkości spożycia ryb i innych grup organizmów morskich ogółem.
WYNIKI I ICH O M Ó W IEN IE
C h lo rd a n je st pestycydem , k tó reg o p o zo stało ści są w ykryw ane w częściach ja d aln y c h
ryb b ałtyckich i otrzym yw anych z nich p rze tw o ra ch co n ajm n iej o d 1970 r. - łą cz n ie z
krajow ym i i im p o rto w an y m i tra n a m i leczniczym i [1, 5, 9, 10, 14, 17-19, 2 4 -2 6 , 3 1 -3 3 ].
D o stę p n e d a n e o zaw artości C H L s (su m a o d trzech d o trzy n a stu sk ład n ik ó w i m e ta ­
Spożycie chlordanu z żywnością pochodzenia morskiego
Nr 3
231
b o litó w ch lo rd a n u plus h e p ta c h lo r z epoksydem h e p ta c h lo ru ) w rybach b ałtyckich,
tra n a c h o ra z w innych jad aln y ch p ro d u k ta c h rybnych zestaw io n o w tab eli I. W tra n a c h
w y p ro d u k o w anych z w ątró b bałtyckich ryb dorszow atych d o m in u jący m sk ład n ik iem
C H L s je s t cw -chlordan, a w tra n a c h otrzym yw anych z w ątro b y dorszy złow ionych
w M o rzu P ó łnocnym , M o rzu N orw eskim i w szelfie Islandii ris-n o n a c h lo r i cis-ch lo rd an
(ryc. 1 i 2). C /s-n o n a ch lo r i o k sychlordan d o m in u ją sp o śró d p o zo stało ści C H L s w k o n ­
serw ach z w ątro b y dorszy [10]. Z analizy tran ó w bałtyckich (ryc. 3) o ra z b a d a ń p rz e ­
p ro w ad zo n y ch w F in lan d ii [24] w ynika, że d o o koło 1980 r. o b serw o w an o p o w ięk szan ie
się zaw arto ści C H L s w rybach bałtyckich, a po 1980 r. zw iązki te w ykryw ano w n ieco
m niejszym stężen iu . B a d an ia ro zm ieszczenia p rz e strz e n n e g o ch lo rd a n u w B asen ie
P ó łn o cn o -W sc h o d n im O c e a n u A tlan ty ck ieg o p rze p ro w ad z o n o w la tach 1980-tych [9].
T ra n leczniczy otrzym any z w ątro b y dorszy złow ionych w różnych rejo n a ch w B asen u
P ó łn o cn o -W sc h o d n ie g o O c e a n u A tlantyckiego w ykazały p o d o b n ą sk alę sk ażen ia C H L s
(ryc. 4). W zg lęd n ie m ałe ró żn ic e w sto p n iu skażen ia C H L s w ym ienionych tran ó w
m o ż n a tłum aczyć n an o sze n iem tych zw iązków d ro g ą atm o sfery czn ą z p rz e strz e n n ie
odległych ź ró d e ł o raz p o d o b n ą w ielkością ich d e p o n o w a n ia (n a m 2) z a tm o sfery n a
całym o b sz arze om aw ian eg o akw enu [9].
Tabela
I.
Zawartość chlordanu w rybach bałtyckich i otrzymywanych z nich środkach
spożywczych (ng/g masy mokrej)
Chlordane content of Baltic fish and fish products (ng/g wet weight)
232
T a b e la I cd.
J. Falandysz
Nr 3
Nr 3
Spożycie chlordanu z żywnością pochodzenia morskiego
233
T a b e la I cd.
wzięto lub zaadaptowano (obilczono z wyników podanych w przeliczeniu na masę lipidów)
liczba próbek i liczba ryb (w nawiasie)
a cis- i /гаш -chlordan oraz /rans-nonachlor
eh epoksyd heptachloru
Ż yw n o ść je st głów nym źró d łe m p o b ra n ia C H L s dla p o p u lacji g en e raln e j lu dności,
a w specyficznych sytuacjach, w zw iązku ze sto so w an iem C H L s d o g leb o w o - ja k o
fu m ig a n ta w zw alczaniu m ró w ek w budynkach, w ażnym źró d łe m p o b ra n ia teg o zw iązku
je st sk a żo n e p o w ietrz e w po m ieszczen iach m ieszkalnych [13]. W Polsce, w zw iązku
z globalnym c h a ra k te re m zanieczyszczenia środow iska c h lo rd a n e m , p o zo stało ści teg o
pestycydu (p o za rybam i bałtyckim i) są w m ałym stę że n iu o b ec n e ta k że w p o w ietrzu
atm osfery cznym , glebie, w od ach pow ierzchniow ych, o sa d ac h d en n y ch o ra z w m ięsie
zw ierząt rzeźnych i dzikich [6 -8 , 21, 22]. M o ż n a z a te m p rzypuszczać, że p o zo stało ści
C H L s są w m ałych ilościach o b e c n e tak że i w żywności p o c h o d z e n ia ro ślin n eg o o raz
w rybach słodkow odnych w k raju - jakkolw iek b ra k je st d anych fak to g raficzn y ch dla
o b u tych g ru p środków spożywczych.
Ś re d n ią w ażo n ą stę że n ia C H L s w śledziach bałtyckich w yliczono n a 9,0 ng/g m asy
m o k rej (435 zbad an y ch ryb). T a k ą sam ą w ielkość stę że n ia p o zo stało ści C H L s ja k dla
234
J. Falandysz
Nr 3
śledzi p rzy jęto dla szprotów , czyli 9,0 ng/g m .m ., co je st p o d y k to w an e b ra k ie m orygi­
n aln y ch w yników b a d a ń z je d n e j strony i p o d o b n ą ja k u śledzi za w arto ścią lipidów
w tk a n c e m ięśniow ej z drugiej. D la dorszy śre d n ia stę że n ia p o zo stało ści C H L s w tk a n ­
ce m ięśniow ej w ynosi 0,63 ng/g m .m . (d o stę p n e d a n e o b ejm u ją tylko 6 o k azó w tego
g a tu n k u ), d la ryb płaskich (sto rn ia, gładzica, tu rb o t) 1,2 ng/g m .m . (18 zb ad an y ch ryb),
a dla ryb innych g atu n k ó w ogó łem 5,7 ng/g m .m . (149 zb ad an y ch ryb). W p rzy to c zo ­
nych w yliczeniach nie uw zg lęd n io n o dostęp n y ch danych o p o zo stało ścia ch C H L s w ik rze i m leczu śledzi, ikrze dorszy o raz w tk a n c e m ięśniow ej szczu p ak a (tab . I).
Nr 3
Spożycie chlordanu z żywnością pochodzenia morskiego
235
Ryc. 2. Skład (% ) pozostałości CHLs w tranach z Północno-Wschodniego Basenu Oceanu
Atlantyckiego [9]
Composition (% ) of CHLs residues in cod-liver oil from the North-Eastern Basin of
the Atlantic Ocean [9]
Ryc. 3. Tendencje zmian zawartości CHLs w tranach bałtyckich [18]
Time-trends of CHLs in cod-liver oil of the Baltic origin [18]
W ielk o ść spożycia c h lo rd a n u i je g o m e tab o litó w zaw artych w rybach i p rze tw o ra ch
rybnych o szaco w an o na: 36 jjg n a o so b ę rocznie w 1970 r.; 41 n g w 1975; 47 fj.g w 1980;
45 ц ё w 1985; 35 n g w 1989; 31 n g w 1990; 36 ^ g w 1991; 37 Hg w 1992; 39 jig w 1993
236
J. Falandysz
Nr 3
Rye. 4. Geograficzne rozmieszczenie i stężenia CHLs w tranach różnego pochodzenia z Oceanu
Atlantyckiego (Bp, Bałtyk południowy; Bz, Bałtyk zachodni; MP, Morze Północne; MN,
Morze Norweskie; SI, szelf islandzki) [9]
Geographical distribution and concentrations of CHLs in cod-liver oil of differennt
origin in the A tlantic Ocean (Bp, southern Baltic; Bz, western Baltic; MP, North Sea;
MN, Norwegian Sea; SI, Shelf of Island) [9]
i 1994; 37 |ig w 1995 i 38 n g w 1996 r., tj. o d p o w ied n io , o d 0,09 d o 0,13 jig n a o so b ę
d zien n ie . W y m ien io n e w ielkości spożycia p o zo stało ści ch lo rd a n u zaw arty ch w tk a n c e
m ięśniow ej ryb w chodzących w skład całodziennych racji żyw nościow ych P o lak ó w n ie
w ydają się być d u że - naw et, jeżeli przyjąć, że w n iek tó ry ch p rz y p a d k ach d la n iew iel­
kiego u ła m k a p o p u la cji spożycie tej grupy żyw ności m o że być 1 0 -k ro tn ie w ięk sze od
p rz e c ię tn e g o . Przy ta k dużym ja k n a p olskie w aru n k i spożyciu ryb, w ielk o ść p o b ra n ia
C H L s z tą g ru p ą żyw ności w ynosiłaby 31 0 -4 7 0 n g n a o so b ę ro czn ie, tj. o d 0,9 d o 1,3
|ig n a o so b ę d zien n ie. S ytuacja o d n o śn ie w ielkości spożycia C H L s i innych k se n o b io tyków h alo g en o o rg an iczn y ch p rze d staw ia się m niej k orzy stn ie d la o só b szczególnie
p referu jąc y ch alb o uzupełn iający ch skład sw ojej dzien n ej racji żyw ności o p rze tw o ry
z w ątro b y dorszy. Z a w a rto ść C H L s w bo g atej w lipidy w ą tro b ie do rszy b ałtyckich o raz
w k o n serw ach z w ątro b y dorszy i tra n a c h je st zn aczn ie w iększa niż w tk a n c e m ięśniow ej
ta k dorszy ja k i innych g atu n k ó w ryb bałtyckich. W ielkość spożycia C H L s zaw artych
w w ą tro b a c h dorszow ych w P olsce w cześniej o c e n io n o n a 0,28 n g , 3,0 fig i 2 ,7 -4 ,7 jag
n a o so b ę ro cz n ie - zak ład ając, że w ielkość spożycia tych p ro d u k tó w w yniosła, o d p o ­
w iednio: 10 g, 105 g i 9 5 -1 6 0 g n a o so b ę ro czn ie [10].
J a k to w ynika z ze sta w ien ia w tab eli I o raz z ryciny 4 ró żn ica w sto p n iu sk ażen ia
p o zo stało ścia m i C H L s tran ó w p o c h o d z e n ia bałtyckiego, a tra n a m i no rw esk im i, an g iel­
skim i czy islandzkim i je st n ie d u ża. O d 1980 r. tra n y p o d u k o w a n e w P o lsce są n ie d o ­
s tę p n e w a p te k a c h i m ogły być d o stę p n e je d y n ie dla b a rd z o m ałej gru p y o só b zw iąza­
nych z p rzem ysłem rybnym . T ra n y p ro d u k o w a n e w w ym ienionych trze ch k raja ch spro-
Spożycie chlordanu z żywnością pochodzenia morskiego
Nr 3
237
w ad z an o d o P olski w la tac h 1980-tych (jako tzw. dary), a n ie k tó re (Lysi, Isla n d ia ) są
im p o rto w a n e w dalszym ciągu. W ielkość spożycia C H L s zaw artych w tra n a c h islan ­
dzkich o c e n io n o na —40 |ig n a o so b ę rocznie - przy spożyciu 200 g tra n u (1 o p a k o ­
w an ie).
T o le ra n c ja dla p o zo stało ści C H L s w w ą tro b ie dorszow ej w N iem czech w ynosi 10
ng/g, a w F in lan d ii 100 ng/g [33]. Z kolei w ielkość to le ran cji o d rę b n ie d la h e p ta c h lo ru
plu s ep o k sy d u h e p ta c h lo ru w ynosi 50 ng/g (N iem cy) i 100 ng/g (F in la n d ia ) [24].
W św ietle w ym ienionych d anych tru d n o byłoby zaliczyć w ątro b y d o rszo w e d o gru p y
p ro d u k tó w p o żą d an y c h w pożyw ieniu człow ieka. N iem n iej, ta k ja k w p rzy p a d k u w iel­
kości spożycia C H L s zaw artych w rybach i p rze tw o ra ch rybnych, o c e n ę w ielkości ryzyka
k o m p lik u je fakt, że p o za tym pestycydem części ja d a ln e ryb w sp ó łcześn ie w ró żnym
sto p n iu p o z o sta ją jeszcze zanieczyszczone w ielom a innym i toksycznym i i pok rew n y m i
ch lo rd a n o w i su b stan cjam i h alo g enoorganicznym i.
J.
Falandysz
C H LO RD A N E INTAKE W ITH SEA FOO D IN POLAND
Summary
An attem pt has been made to assess intake of chlordanes (CHLs) with seafood in Poland
in 1970-1998. The average mean weighted concentration of chlordanes in Baltic fish has been
calculated for 9.0 ng/g wet weight in herring and sprat, 0,63 ng/g wet weight in cod flesh, 1.2
ng/g in flatfish and 5.7 ng/g in other edible fishes. Intake of chlordanes with fish in Poland has
been assessed for 31 to 47 ng/person/year, i.e. from 0.09 to 0.13 |ig/person/day.
PIŚMIENNICTW O
1. Andersson Ó., Linder C-E., Olsson М., Reutergardh L., Uvemo U-В., Wideqvist U:. Spatial
differences and temporal trends of organochlorine compounds in biota from the northw e­
stern hemisphere. Arch. Environ. Contam. Toxicol. 1988, 17, 755-765.
2. Arnold SF., Klotz DM., Collins BM., Vonier PM., Guillette LJ., McLachlan JA.\ Synergistic
activation of estrogen receptor with combinations of environmental chemicals. Science 1996,
272, 1489-1492.
3. De Boer
Organochlorine compounds and bromodiphenylethers in livers of Atlantic cod
(Gadus morhua) from the N orthern Sea, 1977-1987. Chemosphere 1989, 18, 2131-2140.
4. Falandysz J.: Badanie występowania pozostałości polichlorowanych dwufenyli (PCB)
w żywności pochodzenia morskiego oraz próba oszacowania dziennego spożycia tych
związków w Polsce w latach 1970-1982. Studia i Materiały, Seria D, nr 16. Wyd. Morskiego
Instytutu Rybackiego, Gdynia 1997.
5. Falandysz J.\ Związki chloroorganiczne w węgorzycy Zoarces viviparus z Zatoki Gdańskiej.
Bromat. Chem. Toksykol. 1995, 28, 401-402.
6. Falandysz J., Brudnowska B., Iwata H., Tanabe S.: Pestycydy chloroorganiczne i polichlorowane bifenyle w wodzie wiślanej. Roczn. PZH 1999, 50, 123-130.
7. Falandysz J., Brudnowska B., Iwata H., Tanabe S.: Pestycydy chloroorganiczne i polichlorowane bifenyle w powietrzu atmosferycznym w Gdańsku. Roczn. PZH 1999, 50, 39-47.
8. Falandysz J., Kannan K.: Organochlorine pesticide and polychlorinated biphenyl residues in
slaughtered and game animal fats from the northern part of Poland. Z. Lebensm. Unters.
Forsch. 1992, 195, 17-21.
238
J. Falandysz
Nr 3
9. Falandysz J., Kannan K., Tanabe S., Tatsukawa R .: Organochlorine pesticides and polychlo­
rinated biphenyls in cod-liver oils: North Atlantic, Norwegian Sea, North Sea and Baltic
Sea. Ambio 1994, 23, 288-293.
10. Falandysz J., Kannan K , Tanabe S., Tatsukawa R.\ Persistent organochlorine residues in
canned cod-livers of the southern Baltic origin. Bull. Environ. Contam. Toxicol. 1993, 50,
929-934.
11. Falandysz J., Strandberg L., Strandberg B., Bergqvist P-А., Rappe C.: Pozostałości chlordanu
w rybach z Zatoki Gdańskiej. Roczn. PZH 2000, 51, 119-128.
12. Gillesby BE., Zacharewski TR.: Exoestrogens: mechanisms of action and strategies for
identification and assessment. Environ. Toxicol. Chem. 1998, 17, 3-14.
13. Hirai Y., Tomokuni K:. Reationship between termicide treatm ent and human pollution by
chlordane, oxychlordane, and nonachlor. Bull. Environ. Contam. Toxicol. 1993, 51, 814-819.
14. Huschenbeth E.: Uberwachung der speicherung von chlorierten Kohlenwasserstoffen in
Fisch. Arch. Fisch. Wiss. 1977, 28, 173-186.
15. Iwata H., Tanabe S., Sakai N., Tatsukawa R.: Distribution of persistent organochlorines in
the oceanic air and surface seawater and the role of ocean on their global transport and
fate. Environ. Sci. Technol. 1993, 27, 1080-1098.
16. Jansson В., Andersson R., Asplund L., Litzen K , Nylund K , Sellstrom U., Uvemo U-B.,
Nahlberg K., Wideqvist U., Odsjó Т., Olsson М.: Chlorinated and brom inated persistent
organic compounds in biological samples from the environment. Environ. Toxicol. Chem.
1993, 12, 1163-1174.
17. Jansson В., Vaz R., Blomkvist G., Jensen S., Olsson М.: Chlorinated terpenes and chlordane
com ponents found in fish, guillemot and seal from Swedish waters. Chem osphere 1979, 8,
181-190.
18. Kannan K , Falandysz J., Yamashita N., Tanabe S., Tatsukawa R.\ Tem poral trends of
organochlorine concentrations in cod-liver oil from the southern Baltic proper, 1971-1989.
Mar. Pollut. Bull. 1992, 24, 358-363.
19. Kannan K , Tanabe S., Tatsukawa R:. Geographical distribution and accumulation features
of organochlorine residues in fish in tropical Asia and Oceania. Environ. Sci. Technol. 1995,
29, 2673-2683.
20. Kawano М., Inoue Т., Wada Т., Hidaka H., Tatsukawa R.: Bioconcentration and residue
patterns of chlordane compounds in marine animals: invertebrates, fish, mammals, and
seabirds. Environ. Sci. Technol. 1988, 22, 792-797.
21. Kawano М., Falandysz J., Brudnowska B., Wakimoto Т.: Persistent organochlorine pesticides
and polychlorinated biphenyls in soils in Poland. Organohalogen Compd. 1998, 39, 337-342.
22. Kawano M , Falandysz J., Brudnowska B., Wakimoto T:. Organochlorine residues in freshwa­
ter sediments in Poland. Organohalogen Compd. 1998, 39, 331-336.
23. Moilainen R., Pyysalo H., Wickstrom K , Linko R.: Time trends of chlordane, D D T, and PCB
concentrations in pike (Esox lucius) and Baltic herring (Clupea harengus) in the Turku
Archipelago, N orthern Baltic Sea for the period 1971-1982. Bull. Environ. Contam. Toxicol.
1982, 29, 334-340.
24. National pesticide residue limits in foods. Chemical Evaluation Division Bureau of Chemical
Safety, Food D irectorate, H ealth and Welfare, Canada, 1990.
25. Pyysalo H., Wickstrom K , Litmanen R.: A baseline study on the concentrations of chlordane-,
PCB- and DDT-com pounds in Finnish fish samples in the year 1982. Chem osphere 1983,
12, 837-842.
26. Pyysalo H., Wickstrom K , Litmanen R.: Contents of chlordane-, PCB-and D D T-com pounds
and the biotransformation capacity of fishes in the lake area of eastern Finland. Chem osphe­
re 1981, 10, 865-876.
27. Rocznik Statystyczny. GUS Warszawa, 1971-1998.
Nr 3
Spożycie chlordanu z żywnością pochodzenia morskiego
239
28. Safe S H Dietary and environmental estrogens and antiestrogens and their possible role in
human disease. Environ. Sci. & Pollut. Res. 1994, 1, 29-33.
29. Simons. S.: Environmental estrogens: Can two “alrights” make a wrong? Science 1996, 272,
1451.
30. Strandberg B., Strandberg L., Falandysz J., Bergqvist P-А., Rappe C:. Concentrations and
biomagnification of 17 chlordane compounds and other organochlorines in harbour porpoise
Phocoena phocoena from southern Baltic Sea. Chemosphere 1998, 37, 2513-2523.
31. Strandberg B., Strandberg L., van Bavel B., Bergqvist P-А., Broman D., Falandysz J., N a f C.,
Papakosta O., R olff C., Rappe С.: Concentrations and spatial variations of cyclodienes and
other organochlorines in herring and perch from the Baltic Sea. Sci. Total Environ. 1998,
215, 69-83.
32. Vuorinen PJ., Paasivirta J., Piilola Т., Surma-Aho K., Tarhanen J.: Organochlorine compounds
in Baltic salmon and trout. Chemosphere 1985, 14, 1729-1740.
33. Wickstrom K., Pyysalo H., Perttil,, М.: Organochlorine compounds in the liver of cod (Gadus
morhua) in the northern part of Baltic. Chemosphere 1981, 10, 999-1004.
Otrzymano: 1999.03.16