Wilenskie impresje Józefa Ignacego Kraszewskiego

Wilenskie impresje Józefa Ignacego
Kraszewskiego
Jozef Ignacy Kraszewski 's
Impressions of Vilnius
Inesa
SZULSKA
Uniwersylet
Warszawski
ul. Krakowskie Przedmiescie
[email protected]
26/28, 00-927
Warszawa,
Polska
Streszczenie
Na podstawie wybranych powiesci miejskich i wspomnieñ Józefa Ignacego
Kraszewskiego refleksji historycznoliterackiej poddane zostalo wieloaspektowe
doswiadczenie Wilna jako: palimpsestu historyczncgo, uosobienie figury Babilonu, Inferna i Nekropolis, a takze paradoks stolecznosci miasta (od dawnej stolicy Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego do stolicy rosyjskiej gubcmii po WQSCC powstania 1830 roku). Szczególnie interesuje mnie, prekursorski wobec rozwoju tej
problematyki w literaturze polskicj, dotychczas malo cksponowany, charakter relacji podmiot poznajacy a przestrzeñ urbanistyczna miasta, w tym takze krajobraz
„intymncgo polis" autora Ady. Pcrspcktywa ogladu uwzglcdnia rozne jakosciowo
wrazenia i doswiadczenia wilenskie Kraszewskiego (pisarza, historyka dziejów
stolicy Litwy, amatora-malarza); calóse rozwazañ wspiera wspólezesna refleksja
kulturowo-antropologiczna o aksjotyce miasta.
Slowa kluczowe: antyarbanizm,
autobiografizm,
historia Wielkiego
Ksiqstwa
Litewskiego,
no,
podmiot
poznajacy,
retoryka
miasta,
topqfilia,
toposy
(Babilon,
Infer-
Nekropolis).
Summary
According to choosen city novels and rcminisccnes of Jozcf Ignacy
Kraszewski I would like to raise a questions for discussion and literary-historical reflection the multipronged experience of Vilnius as a historical palimpsest, Babilon, Inferno and Nekropolis personification and finally as
a state capital's portrait paradox - from the former proud and splendid capital of the Grand Duchy of Lithuania to the broken-down centre of the Russian Empire's District after the November Insurrection 1830 defeat. I
will also try to interprétate the character of the relations "objcct-rccognaizcr" against city space in the 1830s, which have been analysed rarely in the past. I am also interesting in "intimate polis" scenery contained
in autobiographical Vilnius stories and novels. My interpretation reflects various
Vilnius impressions and experiences of the Kraszewski (writer, Lithuanian his-
46
lnesa Szulska. WILENSKIE IMPRESJE J Ó Z E F A 1 G N A C E G 0 K R A S Z E W S K I E G O
torian, painter-layman). All of my researches will be supported by contemporary
culture-anthropological city reflection.
Key words: autoblographism, antiurbanism, history of the Grand Duchy of
Lithuania, object-recognaizer, city rhetoric, topophilia, thoposes (Babylon, In­
ferno, Nekropolis).
Józcf Ignacy Kraszewski, spędzając w Wilnie kilka lat swej mlodošci, spoglądal na miasto oczyma beztroskiego studentą uniwersytetu, vvięžnia politycznego, debiutantą na literackim Parnasie, historyka
Litwy i Wilna , malarza-amatora , z dalszego planu jako czlowiek-instytucja i redaktor Athenaeum. Relacje o grodzie nad Wilia ujawnialy sic pod rožnymi postaciami: analitycznych studiów historycznych
(Wüno odpoczatków
jego do roku 1750), subiektywnych relacji osobistych - pamietników i wspomnieñ, a tež tía miejskiego wplecionego
w tkankę fabularną wielu utworów literackich, z których najbardziej
bcdą mnie intcresowaly te, w których w sposób reprezentatywny bądž
szczególny pojawia się krajobraz miejski Wilna i portrety jego mieszkañców. Moim zdaniem, wyjácie poza dotychczas stosowana, autobiograficzną jedynie perspektywc interpretacji podejmowanego zagadnienia
i zastosowanie wobec niego strategu interpretacyjnych, stosowanych do
opisu mitologu miasta w literaturze (m.in. w ujęciu Wladimira Toporowa ) oraz metodologii wspólczesnych polskich prac naukowych, rozpatrujących problematykę urbanistyczną w perspektywie historycznej poetyki
kulturowej, otwiera nowe mozliwosci badawcze . Cel nadrzędny proponowancgo przczc mnie oglądu stanowi wicc kompleksowa rekonstrukcja
zjawiska micjskoáci Wilna jako fenomenu kulturowcgo, na który sklada
sic kilka komplcmentarnych wobec sicbic narracji (historyczna, wspólczcsna i autobiograficzna), co zmusza do przyjrzcnia się každcj z osobna.
1
2
3
4
5
Spojrzenie historyka na miasto
W przypadku Kraszcwskicgo wystcpujc pcwna szczcgólna forma „topofilii" , ktorą možna nazwac diachroniczną, objawiajaca się w szczcgólnym zamilovvaniu historyka do przcszlošci Wilna. W Powiesci be: tytulu
miasto jawi się jako szacowna nckropolia zbiorowych i pojcdynczych losów osobistošci znanych z kart historii, monumcntalny pomnik dorobku
pokolcú:
6
I'olccieli drapač się na Góre Zamkowa, do stcrczacych zwalisk Gónicgo Zamku, do katcdry, na grób nieznany Witolda, na Bckicszówkc, ponad Wilia do
47
VILNIUS K U L T Ū R O S IR ISTORIJOS IŠŠŪKIUOSE
gruzöw paiacu Barbary, do Ostrej Bramy - obiegali košcioly, zachwycali się
uroczymi widokami tego grodu, ktörego každa piędž ziemi przesiąkla tysią.cem pamiątek. Glowa się palik poecie na samą myšl, že depcze pobojowisko,
przez ktöre przeszly tyle wieköw, bohateröw, ludöw, zapalu i poswiecen.
Miejscem restytucji zapomnianych bohaterow, jak tež aksjotyki przestrzeni, rozumianej zarowno symbolicznie, kulturowo, jak i konkretnic,
fizycznie, staną się powiesci historyczno-obyczajowc zwiazane z dzicjami
wladcow tu panujących - Jagielly jcszcze jako księcia Litwy (Semko),
krolow: Kazimierza Jagielloriczyka Ųaszka Orfanem zwanego zywota i
spraw pamiętnik) i Zygmunta Augusta (Stanczykowa kronika, Zygmuntowskie czasy, Dwie krolowe, lnfantkd). Dochodzą do tego powiesci,
osnute wokol konfliktow na tie religijnym (Košciol Swieto-Michalski
w
Wilnie) i zatargow magnackich (konflikt majatkowy i prestizowy między rodami Chodkiewiczow iRadziwillow w latach 1559-1560 (Ostatnia z ksiąžąt shickich), gdzie zacięcie historyka zawazylo negatywnie na
artyzmie calošci, powstal bowiem przytlaczający szczegolami topogram*
obraz miasta. Do historycznych miniatur naležy Požar zamku wilenskiego - zbeletryzowany opis požaru zamku wielkoksiąžęccgo 1 lipca 1610.
W wymienionych wyzcj utworach, zmicnny w czasie krajobraz miejski najczęšciej prezentowany jest za posrednictwem chwytu przybysza z
zewnatrz: posla Semki (Semko), dworzanina Stasia (Zygmuntowskie cza­
sy), krolewskiego blazna Stariczyka {Stanczykowa kronika), co daje možliwosc ujęcia panoramicznego, ze szczcgolnym uwzglednicniem tego, co
na Litwie jest odmicnne w pieczolowicie przechowywanych rcliktach
poganstwa czy obyczajowosci. Zmiany charaktcru miasta, usytuowancgo na styku przcnikania się wplywow kulturalnych i swiatopogladowych
Wschodu i Zachodu, zawarl Kraszcwski w powiesci Semko, gdzic sugestywnic ująl dogasanie dawncj wiary w obrazic poganskiej swiatyni
w dolinic Swictoroga i wkroczenic chrzescijanstwa w rožnych obrządkach.
Kolcjnym litcrackim przybližcnicm Wilna są czasy panowania Kazi­
mierza Jagiellonczyka, w ktorych rozgrywa się historia domnicmancgo,
nicšlubncgo syna krola, wychowywancgo w micszczanskicj rodzinic Gajdysow, co pozwala w došč oszczędny sposob ukazač okolicę zamku nad
Wilia i dworu Nawojowcj na Snipiszkach Ųaszka Orfanem zwanego zywo­
ta i spraw pamiętnik). Znacznic obszcrnicjszego opisu doczekalo się Wilno
w utworach zwiazanych z panowanicm Zygmunta Augusta, gdzic krol
wspominany jest jako wiclki budowniczy miasta (tym samym pisarz wy-
48
Incsa Szulska. WILENSKIE 1MPRESJE J Ó Z E F A 1 0 N A C E G O K R A S Z E W S K I E G O
szedl poza krąg tradycyjnej tematyki - miloáci do Barbary Radzivvillówny
(Zygmuntowskie czasy)). Wprowadzenie Semki do palacu Sapiežynskiego staje sic pretekstem do przedstawienia rozbudowanej charakterystyki
szlachty litcwskiej, pod wieloma wzgledami odmiennej od polskiej. Kilka
wydarzeñ, którc wstrzasnefy žyciem miasta w czasach panowania Zygmunta Augusta (spisek kniazia Michala Gliñskiego, historia uwiezienia w
Wilnie chana Tatarów zawotzañskich Szacha Achmeta i smierč króla) zawarl Kraszewski w Stañczykowej kronice, dodatkowo ubarwionej historia
romansu królewskiego blazna z mieszczanką Kasią, choč tu nader skromnie wyglada charakterystyka samego miasta (wspomniane są klasztory
bernardyñski i franciszkañski, cerkiew Przeczystej, znachorki zbierające
ziola pod Werkami i na Antokolu).
Slaba pod wzgledem literackim mlodzieñcza powieáé miejska Košciól Swieto-Michalski w Wilnie, opowiada o konflikcie religijnym zwolcnników rcformacji z katolikami w paždzicrniku 1639 roku, z wpleciona
weñ historia tragedii rodzinnej kalwina kupca Desausa. Obrazy zamieszek
ulicznych i demolowania kalwiñskiego zboru przez fanatyczny thim, sąsiadują z makabrycznymi, rodem z Hoffmanna, opisami podziemi košciola bernardynów, profanowanymi przez rabusiów. Kilka obrazów historycznego Wilna znajdzicmy takže w powiesci Ostatnie chwile księcia
wojewody - w wileñskiej partii utworu pojawia się žebrząca pod Ostrą
Brama Wojzbunówna, bohaterowie odbywaja spacer po Starym Miešcie
od zamku ksiąžęcego do Kaplicy Ostrobramskiej, odwiedzaja Zarzeczc
i kamienice na Lotoczku; Wilno jest tu miastem naznaczonym wielowiekowa obccnošcią rodu Radziwillów.
W przypadku nestora polskiej powiesci rzadko pamicta sic, že na potrzcby Iitcratury spozytkowaf takže Icgcndy micjskie . Lokalny folklor,
budzący nickicdy zastrzcžcnia Kraszcwskiego co do swcj autentycznosci,
okazal sic wdziccznym matcrialcm literackim - powstaly opowiadania
Majster i czeladnik (o budowic koáciola áw. Anny), Disce (o dowódcy
picchoty wcgicrskicj Kasprzc Bckicszu, pochowanym na Bckicszówcc)
i obrazck Raj i piekh, strcszczający podanic o dwóch kamienicach przy
ulicy Nicmicckicj.
8
Tak wicc utwory historycznc z Wilncm w tic ujawniaja zaskakująco
zwiczly, rzcc možna skrajnic minimalistyczny, obraz miasta dawncgo,
nad którcgo minionym pickncm tak ubolcwal Kraszcwski-miloánik starožytnošci, odnotowujac wc wspomnicniach ražący rozdzwick micdzy
dawnaswietnosciaa wspólczcsnym obrazcm miasta:
49
VILNIUS K U L T Ū R O S IR ISTORIJOS IŠŠŪKIUOSE
Niegdyá mialo Wilno fizjonomic swoja wlasna, oryginalną, charakterystyczną, odrębną, której dziá bardzo bysmy w nim dostrzec radzi; což, gdy teraz,
jak wieksza częsc miast i miasteczek, którym szczególne položenie geograficzne, udzielne stosunki handlowe, naplyw cudzoziemców nie nadają fizjonomii wlaáciwej, podobne one do wielu a wiclu innych, i niczym się szczcgólnym nie odznacza.
9
Niemniej, co warto podkreslič, pisarz, narzekający na przemijanie
swietnoáci miasta, dostrzegal fakt, že Wilno z powodzeniem oparlo się tež
tej negatywnej presji przeszlošci, która nádala Krakowowi starus „wiecznego narodowego muzeum starozytnošci", malo podatnego na postęp .
10
Doswiadczenie wspólczesnego miasta
Podrožny z prowincji, przybywajacy do bram Wilna w wicku XIX,
uderzony byl widokicm miasta, jako przeciwieñstwa wsi i jako sicdliska
zla. Brak szczególowej charakterystyki przestrzeni micjskicj sprawia, že
w efekcie otrzymujemy obraz uniwersalny i nader generalizujacy znaczenie tego miejsca jako wymagajacej szkol žycia, niszczącej idealizm
mlodošci:
I kiedy vvježdžal do Wilna Gustaw, jak mu się dziwne wydalo miasto po
wdziecznej wsi, tak poetycznej, tak spokojnej, tak naturalnej! Mimo woli
przypomnial sobie slowa angielskiego poety:
Bóg stworzyl wieá, czlowiek zbudowal miasto!
Ten tlum ludzi zbližonych do siebie, a obcych sobie bardzicj niž gdziekolwiek
indziej [...] tlum ludzi obojctny, samolubny, gluchy na wszystko, prócz swojcj korzyšci - wydal się Gustawowi zupclnic innym swiatcm; w tych wiclkich
murach, zimnych, pustych, widzial groby, a miasto w jcgo oczach bylo cmcntarzcm žyjących.
W kosciolach nawct inny byl Bóg, nie ten, co na wsi [...].
I smutne bylo miasto día poety, bo zawszc miasto jest stolicą i sicdliskicm
handlu na wszystko: gasna. w nim wszystkic uczucia, a cgoizm królujc,
wszystko się przcdajc: rozum, wdzicki, rozkosz, szacunck, zdrowic, wszyst­
ko - zacząvvszy od funta tabaki, a skoñczywszy na modlach pogrzcbovvych za
duszc."
Postawe poety Elžbieta Rybicka uznaje za modclowy przyklad taktyki pisarza-moralisty - metody nadawania antyurbanizmowi mityeznego charaktcru , trafnic wskazujac na jcszczc oswicccniowy rodowód
opozycyjncgo modclu wics-miasto. Wilno, widzianc z tej pcrspektywy
jako wspólczcsny Babilon, paradoksalnic poglcbia uezucie wyobcowania
12
50
Inesa Szulska. WILENSKIE IMPRESJE J Ö Z E F A I G N A C E G O KRASZEWSK.IEGO
w miejskim tlumie, stąd Gustaw (imię wywohijace jednoznaczne konotacje z Mickiewiczem i wileriskim romantyzmem), demonstracyjnie sytuuje
się poza kompleksem poety uwiklanego w sprawy polityczno-narodowe.
W relacji podmiotu poznającego, obok obiegowych zastrzežen wobec
miasta jako takiego, zastanawia jeszcze j e na wymowna uwaga: mamy
miejski ttum zamknięty w mury - groby, miasto - to „cmentarz žyjących". Podobnie w Powiesci bez tytuhi - Wilno „pobojowisko historii", a
w Sfinksie miasto nieuchronnie podlega zgubnej, zacierającej šlady dziej ö w presji czasu:
A vvielež to juž wieköw przeplynęlo po nim! Každy z nich z rozgą w ręku,
mieczem w dfoni i rydlem na nowych mogil odkrycie. Jeden grzebal ludzi,
drugi gmachy, trzeci wspomnienia starožytnošci. I nie každy z nich postawil
na mogile znak, že pod nią zawarl się grob; wiele zaklęslo w ziemię szkieletöw, i ani šladu gdzie legly. Matka ziemia przerabia te szczęty na nowe žycie,
a po wierzchu się zieleni, gdy w šrodku tajny 6w proces niešmiertelnošci zakryty oczom naszym, nieustannie się odbywa.
13
Powroty do Wilna, jak ten po dwudziestu latach w polowie XIX wieku bohateröw Metamorfoz, są traumatycznym doswiadczeniem martwoty
miasta, odstraszającego zamknictymi domostwami i brakiem dzwonöw.
Takie opinie, cisnące się na usta rožnym obserwatorom, czynią zen paradoksalną Nekropolis ludzi, przeszlošci i teražniejszošci - przypomnę,
iž w europejskiej wyobrazni spoleczno-antropologicznej, miasto uzyskuj e miano nckropolii juž na przelomic XVII i XVIII vvieku . Fascynacja
historyka tylko po częšci tlumaczy obsesyjną nawrotowosc myšlcnia o
grobic, vvszakže movva o kolebce romantyzmu, rodowej siedzibie Jagiellonöw, nicgdyš dumnej stolicy panstwa, rozciągająccgo się od Baltyku
po Morze Czarne. Zastanawia uderzająca tožsamošč języka „wilenskiego
tekstu" o miešeic z lat trzydzicstych XIX wicku (Sfinks) i tekstu „litewskiego" - idei przcwodnicj trylogii Anafielas - rozkopywania groböw i
poszukiwania žycia w prochach:
14
Dlaczcgo duchcm po rodzinncj ziemi
Blądzę ja zawszc, rozkopując groby,
1 szukam žycia zgaslcgo pod niemi,
Žycia wsröd prochöw, šmicrei, wsröd žaloby?"
51
VILNIUS K U L T Ū R O S IR ISTORIJOS IŠŠŪKIUOSE
Kolejnym ogniwem scalającym wymienione teksty, jakže odmienne
w svvej tematyce, jest przekonanie o možlivvosci wskrzeszeniu i ocalenia
historii poprzez teražniejszošč:
Spojrzyj po dachach, po wiezach, po budach slomą pokrytych, a myšl ci
przyjdzie tęskna: ile tu przeszlo pokoleñ ludzkich? ile zabytych wypadków,
ile zapomnianych cnót i daremnych hcroizmów? Kto wskrzesi starožytnošč?
Kto? teražniejszošč može. Siostry to rodzone: jedna krew, jedno žycie, jedne
obu twarze, bledsza tylko tamta, krašniejsza druga. Na grobie pierwszej ona
wyrasta, na jedną forme ksztaituje się zywot nieustanny, bo šmicrc w materii,
jest zywota nasieniem.
16
Sprawa więc niecierpiącą zwloki wydaje się byó ocalenie przez historyka/pisarza/poetę w skali mikro - miasta, w skali makro — kraju od
amnezji szczególnej: utraty tožsamošci historycznej, podtrzymanie i scalenie porządku dawnego z obecnym, bowiem przenvanie tej naturalnej
lącznosci byloby šmiercią najbardziej dotkliwa . Diachroniczne ukierunkowanie perspektywy ujęcia tylko z pozoru kamufluje gorzką refleksję
17
0 mieácie doby obecnej, wielorako zagrožonym utratą resztek rangi tego
micjsca (swiadomic zacierancj i rugowancj przez zaborców) día vviclokulturowej lokalnej spolecznosci.
Przechadzki po IVilnie i jego okolicach - taki tytul widnieje na
pierwszym dziewictnastowiecznym przewodniku po mieácie autorstwa
Adama Honorcgo Kirkorą . Częste przechadzki po mieácie, którym
chctnic oddawal się niegdyš Kraszcwski w czasach studenckich, pozostawily swój alad w literaturze; spaccr, wcdrowanic, a nickicdy bląkanie się w przestrzcni miasta dominują w zachowaniach bohatcrów wileñskich utworów pisarza . Przcmierzają oni ulicc, place, odwiedzaj ą znane košcioly i micjsca rozrywkowe na Starym Mieácie, spaccrują
po bulwarach ciągnących się na Antokol, ku slynncj restauracji Tivoli
18
19
1 Sapiczyñskicmu ogrodowi, chodzą marzyc nad Wilie, nicmnicj często z
konkrctncj przestrzcni micjskicj pozostajajcdynic naz\vy zwiazanc z topo­
grafía miasta . Na przyklad wnetrzc antokolskicgo kosciofa sw. áw. Piotra
i Pawla, pcrly wilcñskicgo baroku, to tylko fantazyjna gra cieni: „Wnętrzc
koáciola, oblanc zmrokicm wicczornym, dzivvacznic się wydawalo się
w pokrzyzowanych cicniach i áwiatlach mdlych od kilku lamp i áwicc,
i od kilku okicn" . Rozpisana na wielc povvieáci wcdrówka, pomimo žc
odbywa się w przestrzcni oswojoncj, tvvorzy wrazenic bycia nicustannym
przybyszcm, nigdzie do koñea niczadomowionym, obeym (wickszoáó bo20
21
52
Inesa Szulska. WILENSKIE IMPRESJE J Č Z E F A I G N A C E G O K R A S Z E W S K I E G O
haterow utworow wspolczesnych to tymczasowo mieszkający w Wilnie
studenci bądž podrožni, zatrzymųjący się tu na krotko, jak doktor Fantazus, upostaciowienie Žyda wiecznego tulacza ). Dominacja otwartej
przestrzeni publicznej (slynnych traktierow), odartej ze szczegolow architektonicznych czy emocjonalnych zwiazkow z danym miejscem sprawia,
žc Wilno utrwalonc w literaturze przez autora Ady da się ocenič jako swego rodzaju makietę, mapę, projekt miasta jako takiego.
22
Wsrod licznych utworow literackich z Wilnem w tie jest jeden, niekoniecznie wymieniany jako pierwszy z tych „wileriskich", a ktory, moim
zdaniem, streszcza w kilku sugestywnych obrazach autorskie doswiadczenie miasta jako przestrzeni urbanistycznej i Wilna, realnej przestrzeni
owczesnie najwiekszego litewskiego miasta. Wdziecznym laboratorium
myšli i doswiadczania miasta jest powiesc Sfinks, gdzie Wilno shižy za
model mysTowy miasta uniwersalnego, miasta chaosu, labiryntu, gdzie
poszczegolne etapy rozwoju przynosily zarowno rozwoj jak i zagladę,
gdzie šmierč nieustannie sąsiaduje z žycicm, a organizacja miasta upodabnia się do procesow zachodzących w zywym organizmie. Wshjchajmy
się zatem w rozmowe Jana Rugpiutisa z Jonaszem Palmerem, Litwina i
Žyda, z oddali spoglądających na miasto:
W dole, micdzy gorami, šcisnęlo się i siadlo nad rzekami dwiema, u stop
wzgorz gliniastych, stare grodzisko litewskie. Czemu tak nisko? dlaczego tak
šcišnięte? Czemu wiczyce kosciolow jak lodygi olbrzymich trawisk strzelają
w gorę, niby chcąc się bližcj sloncu i niebiosom przypatrzeč?
Czemu ciasnc uliczki wiją się opasanc wysokimi kamienicami, poprzerywane wystajacymi domostwami, nicwyprostowanc, nicrowne? Cze­
mu do kola rynku taki tlum domow, gdy takic pustki na przedmicšciach?
a wiatr nicopodal piaskami miata na rozlogu?
Czemu? czemu? Miasta rosną jak grzyby, ani dojdzicsz, czemu ktory z nich
ma krągly lub spiczasty, szary lub czcrwony kapclusz. Snadž tcmu grzybowi
wypadalo tu i tak a nic inaczcj urosnac, zaslonionymi gorami, odwilzoncmu
\vodą. I do kola ogniska, zamczyska, u rynku, skupily się budy, domy, gmachy, kramy, košcioly z sięgającymi ponad g6ry lodygami rozkwitlymi w krzyže, powstal gr6d i stoi.
23
Sposob patrzcnia na Wilno j e s t uzalcžniony od w r a z l i w o šci occniająccgo, nicprzypadkowo wicc rozmowa malarzy na micjskim wzgorzu (nota bene tam wlasnic sam pisarz chadzal na malarskic plencry) brzmi niczym wyznanic impresjonisty, pragnąccgo
53
VILNIUS K U L T Ū R O S IR ISTORIJOS IŠŠŪKIUOSE
w slowie utrwalic chwile feerii barw zachodu sloñca nad grodem nad Wilią:
Oto jesienne slotíce zachodzi jaskrawe za góry, podnoszą się z kominów
dymy szarc; wierzcholki wiezyc na sinym niebie malująsię, blyszczącc jakby
nieziemskim áwiatlem, šciany podniostych domostw blyszczą šnicžną bialoáciaj dalej we mrokach nižsze chaty, zapadlejsze dachy pokomych lepianek,
tylko gdzieniegdzie od szyby odbity iskrzy się blask zachodu. Góry sinieją w
dali, a obloki ubrane jak dziewczeta na niedzielę, pokladly na się wszystkie
barwy teczowe.
O! Pan Bóg tylko tak malowac umie, jak czasem ukazuje się niebo, myšleli
malarze, czlowiek nigdy! Wszystkie tam barwy idealne zlane, idealnego natęženia i sily, harmonijnie poženione, zdają. się tymi odblyski jakąš wielka, nie
wyraznie nam się czytaó dającą myšl odbijaó.
24
W Sfinksie odnajdziemy jeszcze jedno tajemniczc miasteczko, otoczonej górami - czyžby znowu Wilno, día odmiany jego wizerunck jako
malej prowincjonalnej miesciny?
Lat temu kilka przeježdžalem przcz male w naszej starcj, poczciwej Litwic
miasteczko (nazwisko pozwólcic mi zataié, jak ja wam pozwalam je zgadywaé), - miasteczko, u którego przedmicscia, w pewnym od wrzawy mieszczañskiej i rynkowej oddalcniu, wznosza się biale i czcrwone mury kapucyñskiego klasztoru i kosciola.
Miešcina ta zewszad wzgórzystym i pięknym otoczona krajem, któren
zamyka prawie dookola widok sinych, cicninych lasów sosnowych i jodlowych, wznosi się na dolinie opasancj gajami dotad niewytrzebionymi,
brzóz podszytych jalowccm. [podkr. -1. Szulska]
15
W omawiancj powiesci, obok opisów stricte malarskich, znajdzicmy
zapis akustyczncj kakofonii miasta, która jcdnostcc trudno oswoié i pojac.
Metafora „wrzaeego kotla" oraz aluzja do Boga i jego wybrañców skladająsic na infcrnalnawizje tego micjsca:
Dzwony odzywaja. się róznymi glosy jakby sobic odpowiadaly, pytaly się i
dražnily. Jcdnc dobranymi dzwicki zgodnic sobic wtóruja, dnigic sie sprzeciwia, a starzee Smolcñski z wysokicj wiczy powaznie, powolnie, žalobnic,
zdaje się gromič cienko wyšpicwującąmlodzicž. [...]
Tcraz z miasta jak z wrzaeego kotla na wielkim ognisku, slychač szum gotująccgo sie ludu. Nie rozpoznasz w nim pojedynezego glosu! Wszystko zlane,
nicwyraznc, pomicszanc, a tysiaca ludzi szmcr, jęki, smiechy, rozmowy plyną
w gorę jcdnym gloscm.
26
54
Inesa Szulska. WILEÑSKIE IMPRESJE J Ó Z E F A 1 G N A C E G 0 K R A S Z E W S K I E G O
Przestrzeñ prywatna w mieácie daje mozliwoác szczególnych relacyjno-przestrzennych doáwiadczeñ zadomowienia. Nowy dom malarza Szyrki za Ostrą Bramą staje się pretekstem do konstatacji psychicznego przežycia przestrzcni, która niczintcrioryzowana, nieoswojona przez rzcczy
znane, przypomina przcžycia proustowskiego bohatera w „Grand Hotel"
w Balbec:
W naturze, utworze Boga, pustynia jest zachwycajaca i rozkosznąj w dziele ludzkim dziewiczosc ta przez brak wspomnieñ staje się nagoscią zimną
i smutną. Dzielo czlowieka potrzebuje može postarzeé, aby wypieknieé i z
otaczającym się áwiatem zlaé w jednosc. Ogromne izby okrutnie biale, nagie, wilgotne, przeražary svvą niczym niesplamioną nowoscia, niezamieszkaniem.
27
Jak się wydaje, wlasnie w Sfinksie w pelni dochodzi do totalnosci doswiadczenia fenomenu przestrzeni miasta, rozumianego, za Yi-Fu Tuanem, jako przežycie wieloaspektowe, wszystkimi zmyslami oraz aktywna
i refleksyjną myšlą .
Józef Bachórz w artykule „Miasto z perspektywy Kraszewskiego"
podkrcála ambiwalentny stosunck pisarza do miasta, oscylująccgo między
niechęcią a zachwytem . Do przedstawionych tu przez mnie czastkowych
zblizeñ chimerycznych portretów Wilna - Nekropolis, Babilonu, chaotycznego labiryntu, dodaé wypada te calkiem odmienne vv tonie. To samo
miasto jest miniatura prowincjonalizmu, obszarem malych spraw i waskich horyzontów mentalnych, doáé vvdziccznym prototypcm Wielkiego
swiata malego miasteczka:
28
29
Ale jak chcąc przypatruj się miastu, gdy go z innymi porównasz, nie znajdzicsz w nim najmnicjszcgo podobicñstwa do najmnicjszej stolicy, chociaž
nią bylo kicdyá. Dosc" ludnc (1830-1835) w stosunku do swcj obszemosci,
jcdnak jakby bylo pustym, bawi się z najvviększym smakicm plotkami, szpicgujc i obgadujc jak mala micšcina; wstajc doáé rano, ¿pi w nocy po parafiaiísku, nie zna się wcalc na modach (dowodcm tcgo, žc nikt strojów w Wilnic
nie sprawia, oprócz tych, co się na nich nie znają) i w prostocic ducha rozumic, ¿c jest malym Paryžcm.'
0
Co ciekawc, z jcdncj strony pisarz nie ukryvva aspiracji wiclkomicjskich miasta i jcgo sily przyciągajaccj szlachtę z okolicznych dworóvv
(która wnosila tradycyjnc zasady moralnošci), z drugicj zdajc się zjawisko
to ignorowac, postrzcgając miasto jako sicdlisko zla.
55
VILNIUS K U L T Ū R O S IR ISTORIJOS IŠŠŪKIUOSE
Wažną rolę w doskonaleniu warsztatu opisu miasta vve vvczesnym
okresie tworczošci Kraszewskiego, Bachorz przypisuje došvviadczeniu,
zdobytemu podczas prac nad popularnymi „fizjologiami", na poly dokumentarnymi obrazkami prozą (te wileriskie zostaly zebrane w osobny
cykl Obrazy z žycia i podrožy^). Kronikarz codziennošci, niedocenianej
i pomijanej, uwiecznial wyrožniające się malovvniczošcią typy: przekupkę z kramikiem dewocjonaliow przy Ostrej Bramie (Žycie sieroty, Cale
žyde biednd), wlašcicieli zajazdow czy žebrakovv, ktorych parateatralne
zachovvania zawarl pisarz w kreacji Marty Žmudzinki (Powiešč bez tytulu).
Niejednokrotnie Wilno z lat trzydziestych XIX vvieku przygnębialo
observvatora obrazami zaniedbania, brzydoty i ubostvva, szczegolnie zatnvažający widok przedstavviala dzielnica žydovvska. Pisarz do svvoich
powiešci odwažnie wprowadzal Izraclit6w, zarovvno w roli bohaterovv
piervvszoplanovvych (Poetą i šwiat, Powiešč bez tytuht), jak i tla (Žydow sprzedawcow ksiąžck przy Uniwersytccic, przekupek na Lotoczku).
Szczeg61owy opis kamienicy Bialostockiego i jej mieszkancovv przy ulicy
Niemieckiej stanovvi vvymovvną ilustrację rožnych postaw wobec otaczającej rzeczyvvistošci trzech pokoleh žydovvskiej rodziny: od ortodoksyjnych dziadkow, poprzez dzieci godzących się na częšciovvą asymilację,
až po wnuczkę Sarę, rezygnującej z wlasnej tožsamošci. Stosunkowo
wczesne (Poetą i šwiat zostal wydany w 1839 roku) zasygnalizovvanie
problemow vvspolistnienia odmicnnych mcntalnie, religijnie i obyczajovvo
narodowošci we wspolncj przcstrzcni, asymilacji i jcj skutkov/, sytuujc
Kraszcwskicgo w gronic pisarzy, nowatorsko intcrprctujących zjawisko
kocgzystcncji narodowošciowcj .
32
Przybližanic codziennošci žycia miasta przcz zwięzlc ujęcia, wyrastającc z malych form narracyjnych, powtarzalnošč bohaterovv i typovv
trafiających w obszar zaintcrcsovvania observvatora, w cfckcic przynosi
obraz došč jcdnostajny i fragmcntaryczny, ignonijący pcvvnc vvažne jego
obszary, jak praca w miešeic czy žycie publiczno-administracyjnc. Nicskryvvanc rozczarovvanic vvobcc vvspolczcsncgo obrazu Wilna jest slusznic
traktovvanc przcz badaczy jako konsckvvcncja niezgody pisarza na spoIcczno-kulturalnc marginalizovvanic miasta przcz Rosjan, z rzadka jedynie
przcblyskująccj vv movvic czopovvcj .
33
56
Inesa Szulska. WILENSKIE IMPRESJE JOZEFĄ I G N A C E G O K R A S Z E W S K I E G O
Šladami wlasnej biografii
Do analizy osobistych związkow pisarza z grodcm nad Wilią przydatna jest kategoria „topofilii", w znaczeniu zaproponovvanym przez Jakuba A. Malika, jako „szczegolnego umilovvania topograficznego odniesienia, kojarzącego sic z rzeczami wažnymi, istotnymi
i niepovvtarzalnymi, z momentami žyciovvych cezur, przelomovv w bio­
grafii duchovvej, dojrzewanie švviadomošci" ' . Niclubiane miasto bcdzie
zavvsze kojarzone z czasem vvlasnej miodošci, do ktorej się powraca po
latach w nostalgicznym vvspomnieniu, ale takže došvviadczeii traumatycznych (miiosnych rozczarovvan czy aresztu).
3 1
Większošč utworow vvilenskich pisarza okrešlič možna vvspolnym
tytulem „vvspomnienia akademickiego", bowiem dzieje ich prawdziwych
bądž fikcyjnych bohaterovv i vvątki fabularne, mają bezpošredni z\viązek z
kilkuletnim okrcsem pobytu Kraszewskiego-studenta Alma Mater Vilnensis. Ze vvzględu na specyfikę narracji i nasycenie clementami vvspomnieniovvymi proponųję podzielič j c na dvvie grupy.
Do pierwszcj nalcžalyby tc utvvory, gdzie piervvszoosobovva narracja, status narratora i sposob prczcntacji rzcczywistošci niezbicic
vvskazują na ich autobiograficzny charaktcr: Adam, Historia
prawdziwa o Janie Dubeltowym, Abracadabra, Trzej krolowie. Wiarygodnošci
opisywanym wydarzcniom dodają komentarze nawiązujące do faktow
z vvlasnego žycia (jak ten „w domu Orlovvskiej, na vvysokošeiach, \v ktorych mi tak bylo dobrze"), natomiast fikcyjnc vvątki są provvadzone rownolcgle (jak ma to micjsce w opovviadaniu Adam - historii nieszezęšiivvej
milošei przybylcgo do Wilna studentą). Podobnic lokalny zvvyczaj odvvicdzania vv Wielkim Tygodniu košeiola bonifratrovv staje sic pretekstem
do opisania historii choroby szlachcica Jana, cicrpiąccgo na rozdvvojenie
jažni (Historia prawdziwa o Janie Dubelto\\ym), a vvspomnicnia tradycji
akademickiej szopki iniejują prezentaeję fantastyczncgo pocmatu Trzej
krolowie.
Drugą grupę, znacznic obszcrnicjszą i bardzicj zrožnicovvaną pod
vvzględcm przctvvorzonych \vydarzcn z wilciiskicgo okresu žycia pisa­
rza, stanovvilyby ut\vory, gdzic postacic fikcyjnc są projekeją wybranych clcmcntovv vvlasnej biografu (Poetą i šwiat, Powiešč bez tytidu,
Metamorfozy, Dwa bogi, dwie drogi, Bez serca) lub takic, gdzic vvraženia z czasovv studenckich są jedynie clcmcntcm tla. Wątki autobiografiezne związane z miastem nad Wilią zostaly tu potrakto\vanc jako
dogodny punkt \vyjšcia, obszar potencjalnych možlivvošci, a tež nie-
57
VILNIUS K U L T Ū R O S IR ISTORIJOS IŠŠŪKIUOSE
watpliwych manipulacji, koniecznych do wyzyskania realnych faktöw
na potrzeby literatury.
W proponowancj klasyfikacji status pošredni przyslugiwalby Pamiątnikom nieznajomego, gdzie do charakterystyki swiata fikcyjnych bohateröw zostalo w calošci wykorzystane „wspomnienic akademickie" Adam.
Niektörc utwory Kraszewskiego o podložu autobiograficznym mają
podobną kompozycjc fabularną - pisarz kilkakrotnie, w opowiadaniach i
povviešciach, wykorzystal schemat opisu studiöw w akademickim miešcie
i spotkania davvnych žakovv po latach (Historia prawdziwa o Janie Dubeltowym, Abracadabra, Metamorfozy, Dwa bogi, dwie drogi). Tak więc rozwöj fabul osadzonych w tym miešcie odbywa się nie tylko poprzez opis
wyrazistosci miejsca, budowanego przez kontrast w obszarze przestrzeni,
ale zestawienie czasu (dawnej švvietnošci wilcnskiego uniwersytetujeszcze
za czasöw Mickiewicza, następnie z lat trzydziestych XIX wieku i dalėj z
polowy stulecia). W rozpisanym na wiele odslon obrazic akadcmickiego
Wilna (Poetą i swiat, Powiesc bez tytuht, Metamorfozy) barvvnie utrvvalona zostala panorama idealistycznie postrzeganej mlodošci spędzonej
w murach uniwersytetu. Zamicšcil Kraszewski wspomnienia o konfliktach ideowych, jakie powstawaly w umyslach studentöw na tie rožnic
między wyniesionym z domu tradycyjnym swiatopogladem a racjonalistycznym, laickimi wplywami studiöw uniwersyteckich. Bohatcrowie powiesci (Gustaw, Stanislaw Szarski, Tcofil Sorolowski) wybieraj ą te same kierunki, co niegdyš mlody Kraszewski, w podobny sposöb
doswiadczaja pierwszych zawodöw literackich i milosnych, oddają sic
tu pasji poznawania historii miasta. Czcsto rözni bohatcrowic powiesci
Kraszewskiego micszkają na tych samyeh ulicach co pisarz (Trockicj,
Ostrobramskicj, sw. Jana ), odwiedzaja te same zaprzyjažnionc domy.
Taką odautorską, bardzo subiektywna monografic inteligencji miejskicj
lat trzydziestych XIX wieku, stanowi Powiesc bez tytidu, gdzie nakrcšlil
pisarz barwny portret žycia intelcktualncgo uniwersytetu, uwicczniajac
jego profesoröw, wydawcöw i waznicjszc osobistošei z lokalncgo swiatka
umyslowo-kulturalncgo. Ponadto odwzorowal wiernic studenckie obyczaje i miejsca, chctnie odwicdzanc przcz studentöw (traktiemic i zajazdy), dlatcgo tež Powiesc bez tytitlu ma dzisiaj waznc znaezenic dokumentarnc. Gwoli šcislošci dostrzcc nalcžy spccyficzny rys autobiografizmu
wilcriskich dziel pisarza: zastanawiajaca nawrotowosö tych wspomnicii
w twörezosei Kraszewskiego (utwory z Wilncm w tlc powstaja od lat
trzydziestych do początku lat osicmdzicsiątych XIX wieku, ostatnic - w
35
58
Inesa Szulska. WILENSKIE IMPRESJE J Ö Z E F A 1 G N A C E G 0 K R A S Z E W S K I E G O
twierdzy magdeburskiej). Dodač naležy, že „wilenski tekst" Kraszewskie­
go jest znaczący takže w swych przemilczeniach, jak w przypadku Pamietniköw nieznajomego (1846), gdzie swoja ukrytą nošnošč semantyczną posiada nawet przerwa w narracji, aluzyjnie wskazujaca na powstanie
listopadowe.
Twörczy wysilek Kraszewskiego zaowocowal powstaniem swoistego
narracyjnego palimpsestu Wilna jako miasta o chimerycznym obliczu skarbnicy historii, uosobienia uniwersalnych toposöw miejskošci (Babi­
lonu, Nekropolis, Inferna), wreszcie stolicy z rysem prowincjonalizmu. Z
bogactwa wrazen powstawary często jakže niespojne efekty osobowosciowe dla podmiotu poznającego, zmuszające do nieustannej refleksji - kirn
jestem jako kronikarz przeszlošci i teražniejszošci miasta, jego mieszkaniec, artysta. Pisarz, jako prekursor wprowadzenia wilenskiej problematyki do polskicj powiesci dziewietnastowiecznej , w swoich diagnozach
micjskiej semantyki przestrzcni kulturowej wyprzedzal wspölczesna mu
epokę, powielajac te doswiadczenia w opisach innych miast (Warszawy,
Lublina, bezimiennych często prowincjonalnych miasteczek). Wedrujac
po dzisiejszym Wilnie, natrafimy na ulicę imienia Kraszewskiego - nie
ulega watpliwosci, že wszystkie wymienione powody znakomicie potwierdzaja zasadnošč wystawienia tak symbolicznego pomnika Boleslawicie.
36
Przypisy
Zob. Feliks Kiryk, Jözefa Ignacego Kraszewskiego historia miasta Wilna, in:
Zblizcnia historycznoliterackie. Prace ofiarowanc Profcsorowi Stanislawowi Burkotowi, pod redakeją T. Budrcwicza, M. Busią i A. Gurbicla, Krakow:
Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogiczncj, 2003; Jerzy Borowczyk,
„Amalgama" narodöw i dzicjöw. Wilno, Odessa i Neapol w dziennikach podrožy i pracach historycznych Kraszewskiego. (Kilka zarysöw)", Europcjskošč i rodzimošč. Horyzonty twöivzosci Jozefą Ignacego Kraszewskiego,
redakeja W. Ratajczak, T. Sobicraj, Poznan: Wydawnictwo Poznaiiskicgo Towarzystwa Przyjaciöl Nauk, 2006.
W Wilnic zacząl Kraszewski rozwijac swoje zdolnošci plastycznc, poznając tajniki malarstwa w klasic profesora Jana Rustcma. Do oryginalnych
prac pisarza nalcžą: projekt litografii Plan miasta Wilna (1840), Zamek dolny Wilenski (1841), rysunki: Duska iilica w Wilnic, Na ulicy Wilna - scena
tvdzajowa (1841); projekty drzcworytöw, dolączonc do dziela Konstantcgo
Tyszkicwicza Wilija ijej brzegi. W ramach poparcia lokalnych przcdsicwzicč kulturalnych Kraszewski pozytywnic zaopiniowal Album wilenskie Jana
K. Wilczynskicgo, zawicrajaey m.in. widoki stolicy Litwy. Jözeflgnacy Kras-
VILNIUS K U L T Ū R O S IR ISTORIJOS IŠŠŪKIUOSE
3
zewski, „O Album wilenskiem", TygodnikPetersburski, 1849, nr 58, 364-366;
1850, nr. 52, 335-338; Listy ze wsi X. List do Redakcji Tygodnika Petersburskiego, „Athenaeum", 1849, t. 6, 211-228 (wydanie osobne).
Biograficzne zwiazki pisarza z Wilnem omawiali: Jözef Bachörz, Litwa - ojczyzna Kraszewskiego, in: Romantyzm, Janion, fantazmaty. Prace ofiarowane
profesor Marii Janion na jej siedemdziesięciolecie, pod redakcją D. Siwickiej
i M. Bienczyka, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Badaii Literackich, 1996;
Jadwiga Kudirko, „J. I. Kraszewski. Fenomen twörczosci", Wilno w ich
iyciu. Litwa w ich twörczosci. Wilenskimi sladami wybitnych Polaköw, Wil­
no: Wydawnictwo Polskie w Wilnie, 1999; Stanislaw Burkot, „Kraszewski
w Wilnie", Žycie literackie i literatūra w Wilnie XIX-XX wieku, pod redakcją
T. Bujnickiego i A. Romanowskiego, Krakow: Collegium Columbinum, 2000;
Maria Niedzwiecka, „Jözef Ignacy Kraszewski w Wilnie", Wilno i swiat.
Dzieje srodowiska intelektualnego, pod redakcją E. Feliksiak, M. Lesia, t. II,
Bialystok: Zaklad Teorii i Antropologu Literatury w Instytucie Filologu Polskiej, Uniwersytet w Bialymstoku, 2002.
Wladimir Toporow, Miasto i mit, wybral, przcložyl i wstcpcm opatrzyl B. Žylko, Gdansk: Slowo/Obraz/Terytoria, 2000.
Zob. Miasto - kultūra - literatūra. Wiek XIX, Materialy sesji naukowej, pod
redakcją J. Daty, Gdansk: Wydawnictwo Gdanskie, 1993; Pisanie miasta - czytanie miasta, pod redakcją A. Zeidler-Janiszcwskiej, Poznan: Wydawnictwo
Fundacji Humaniora, 1997; Elžbieta Rybicka, Modernizowanie miasta. Zarys
problematyki urbanistycznej w nowoczesnej literaturze polskiej, Krakow: Universitas, 2003; Hanna Buczynska-Garewicz, Miejsca, strony okolice. Przyczynekdo fenomenologii przestrzeni, Krakow: Universitas, 2006.
W rozumieniu Hanny Buczynskicj-Garewicz jako „szczegölnego doswiadczenia przestrzeni". Buczyriska-Garewicz, 216-217.
Kraszewski, Powicsc bez tytulu, przygotowal do druku i przypisami opatrzyl
J. Kajtoch, redaguje Komitct pod przcwodnictwem J. Krzyzanowskicgo, t. I,
Krakow: Wydawnictwo Literackie, 1973, 67.
Ostatnio przypomnianc zostaly w zbiorze Legcndy Wilenskicl Vilniaus legendos.
Spisali litewsey i polscy dzialaczc sztuki i uczeni: Albert Wijuk-Kojalowicz,
Jözef Ignacy Kraszewski, Vytautas Misevičius, Tcodor Narbutt, Gcnrikas Songinas, Macicj Stryjkowski, Juozas Tumas-Vaižgantas, Wladyslaw Zahorski, opr.
S. Lipskis, Vilnius: Žuvėdra, 1998 (II wydanie - 2003).
Kraszewski, „Wspomnicnia Wilna (1830-1835)", Pamiqtniki, opracowal W.
Danck, Wroclaw: Zaklad Narodowy im. Ossolinskich, 1972, 87.
Por. charaktcrystykc Krakowa w powicsci Pan major.
" Kraszewski, Poetą i swiat, 1.1, Krakow: Universitas, 2002, 33-34.
Rybicka, 55-56.
Kraszewski, Sfinks, t. IV, Warszawa: S. II. Mcrzbach, 1847, 160.
Tadeusz Slawek, Akro/nekro/polis: wyobrazenia miejskiej przestrzeni, in: Pi­
sanie miasta - czytanie miasta, 26-27, 29-30.
Kraszewski,- „Witoldowc bojc", Anafielas. Picini z podan Litwy, wyd. 2 przerobionc i powickszonc, Wilno: wyd. A. Zawadzkicgo, 1846, 9.
4
5
6
7
8
9
10
12
13
14
15
60
Inesa Szulska. WILENSKIE 1MPRESJE J Ô Z E F A I G N A C E G O K R A S Z E W S K I E G O
16
Kraszewski, Sfinks, t. IV, 160.
Zob. szerzej Stefan Wrzosek, Klio, siostra Kaliope i Polihymnii. Granice historii i literatuty w twôrczosci Jôzefa Ignacego Kraszewskiego i wypowiedziach
na jej temat, in: Obrazy kultury polskiej w twôrczosci Jôzefa Ignacego Kras­
zewskiego, pod redakcją B. Czwôrnôg-Jadczak, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Sklodovvskiej, 2004.
Pierwsze wydanie przcwodnika Przechadzki po Wilnie ijego okolicach przez
Jana ze Èliwina [Adama Honorego Kirkorą] ukazalo się w Wilnie w 1856,
drugie, opatrzone dedykacją J. I. Kraszewskiemu - w roku 1859.
" Do autobiograficznego aspektu postawy wedrowca nawiazala w swoim czasie
Jôzefa Hennelowa w tytule artykulu „Z J. I. Kraszewskim i Napoleonem Roubą na przechadzkach po Wilnie", Wilno i swiat. Dzieje srodowiska intelektualnego, t. II.
Wymienione zostaly: ulice (Bakszta, Dominikanska, Franciszkanska, Niemiecka, Trocka, Wielka, Zamkowa, zaulek Sw. Michalski), rejony (Antokol,
Koriski Targ, Lokieé, Lotoczek, Pohulanka, Snipiszki, Zakret, Zarzecze), restauracje (Fiszcra, Tivoli); palace (Oginskich, Sluszkôw), ogrody (Sapiežynski,
Tyszkiewicza), košcioly (Augustianôw, Bernardynôw, Bonifratrôw, Dominikanôw, Franciszkanôw, Kapucynôw, Kaplica Ostrobramska, šw. Jana (biorą tu
šlub Ludwika z profesorėm Variusem w Sierocych dolach), šw. Piotrą i Pawla
(ženią sic tu Bazylewicz w Powiesci bez tytalu i bohaterka Adama), sw. Anny,
sw. Jana, sw. Michala, Katedra, klasztory Bernardynek i Wizytek)), cmentarzc
Rossa i bernardynski.
Kraszewski, „Adam (wspomnienie akadcmickie)", Nowele, obrazki ifantazje, poprzedzone wstçpem krytycznym P. Chmielowskiego, Warszawa: [b. w.],
1894,224.
Wojciech Piotrowski, „Miasto w literaturze „ahasvverycznej", Miasto - kultū­
ra - literatūra. [ViekXIX, 40-42.
Kraszewski, Sfinks, t. IV, 158-160.
Tamie, 160-161.
Tamie, 1.1, 6-7.
Tamie, t. IV, 162-163.
Tamže, 1.1, 182.
Yi-Fu Tuan, Przestrzen i miejscc, przeložyla z j . angielskiego A. Morawiiiska,
wstçpem opatrzyl K. Wojciechowski, Warszawa: Panstwowy Instytut Wydawniezy, 1987, 30-31.
^ Jôzef Bachôrz, „Miasto z pcrspcktywy Kraszewskiego", Miasto - kultūra - li­
teratūra. lllekXlX, 78.
Kraszewski, Wspomnienia mina (1830-1835), 97.
Bachôrz, 70-73.
Zob. Jcrzy Fiečko, „Kwcstia zydowska wc wspôlczcsnych powiesciach Kra­
szewskiego. „Latamia czanioksiçska", „Powiešd bez tytulu", „Žydu", Ettmpcjskošč i mdzimoič. Horyzonty twôrczosci Jôzefa Ignacego Kraszewskiego,
233-248.
Por. Borowczyk, 77.
17
18
20
21
22
23
24
25
26
27
28
30
31
32
33
VILNIUS K U L T Ū R O S IR ISTORIJOS IŠŠŪKIUOSE
Jakub A. Malik, „Lalka". Historie z róznych swiatów, Lublin: Wydawnictwo
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 2005, 65.
Studenckie mieszkanie pisarza pojawia si? w Improwizacjach día moich przyjaciól. Ksiqzeczce do zapalania fajek, Pamiqtnikach nieznajomego, Dwóch bogach, dwóch drogach. W Powiesci bez tytulu, jak wynika z ustaleñ Stanistawa
Burkota, z adresów Szarskicgo tylko studencka bursa przy ulicy Trockiej ma
bezposrednie potwierdzenie w liscie do ojea z czerwca 1830 roku. St. Burkot,
Kraszewski w Wilnie, 17.
Zob. ustalenia Malgorzaty Stolzman, Nigdy od ciebie miasto..., Dzieje kultury wileñskiej lat miedzypowstaniowych (1832-1863), Olsztyn: Pojezierze,
144-145.
62