cense - BUILD UP EU

Transkrypt

cense - BUILD UP EU

cense
Energy Performance of Buildings
www.iee-cense.eu
DOKUMENT PROJEKTOWY
Status: DOKUMENT PUBLICZNY
Podstawa, status i przyszłość norm CEN wspierających
dyrektywę w sprawie charakterystyki energetycznej
budynków (EPBD)
Dick van Dijk
TNO Built Environment and Geosciences
Delft, Holandia
E-mail: [email protected]
CENSE_WP6.1_N03_PL
29 kwietnia 2009 r.
IEE-CENSE
Wytyczamy drogę do stosowania w praktyce norm CEN dotyczących charakterystyki
energetycznej budynków
W dążeniu do zapewnienia skutecznego wsparcia we wdrożeniu i przyśpieszeniu
wprowadzania dyrektywy EPBD w państwach członkowskich UE
cense
DOKUMENT PROJEKTOWY - Publiczny, CENSE_WP6.1_N03_PL
<na odwrocie pierwszej strony; oszczędzaj drzewa i pieniądze, drukując dwustronnie>
Podstawa, status i przyszłość norm CEN wspierających dyrektywę EPBD
2/26
cense
Spis treści
1
Streszczenie wykonawcze
5
2
Projekt CENSE
6
3
Dyrektywa w sprawie charakterystyki energetycznej budynków (EPBD)
6
4
Zlecenie CEN opracowania norm europejskich wspierających dyrektywę EPBD
7
5
Status i rola norm CEN
7
6
Perspektywa globalna: ISO
8
7
Przegląd powiązań pomiędzy normami: Dokument „Umbrella” (CEN/TR 15615)
9
8
8.1
8.2
8.3
8.4
8.5
Wspólne definicje i symbole
Wstęp
Wspólne definicje
Wspólne symbole i indeksy
Granice budynku
Przykład
11
11
12
14
17
18
9
9.1
9.2
Informacje o trzech najważniejszych normach
Wstęp
EN 15217: Charakterystyka energetyczna budynków – Metody wyrażania
charakterystyki energetycznej i certyfikacji energetycznej budynków
EN 15603: Energetyczne właściwości użytkowe budynków – całkowite zużycie
energii i definicja energii znamionowej
EN ISO 13790: Energetyczne właściwości użytkowe budynków – obliczanie
zużycia energii na potrzeby ogrzewania i chłodzenia
19
19
9.3
9.4
19
21
22
10
Praktyczne zastosowanie norm CEN w państwach członkowskich
24
11
Bibliografia
25
ZAŁĄCZNIKI:
Poniższe załączniki znajdują się w odrębnym pliku (dostępnym wyłącznie w języku
angielskim):
Załącznik A – Wykaz norm CEN wspierających dyrektywę EPBD
(List of CEN standards to support the EPBD)
Załącznik B – Więcej informacji o roli i statusie norm CEN; najczęściej zadawane pytania
(More on the role and status of the CEN standards; frequently asked questions)
Załącznik C – Streszczenie projektu
(Project sumary)
Odrębny raport na temat wdrażania oraz praktycznego zastosowania norm CEN
W przygotowaniu jest odrębny raport, w którym zebrano doświadczenia, sugestie i przydatne
wskazówki dotyczące wdrażania i praktycznego zastosowania norm CEN w kontekście krajowych lub
regionalnych przepisów budowlanych. Raport ten będzie regularnie aktualizowany na podstawie
nowych informacji i coraz większej wiedzy zdobywanych dzięki opiniom państw członkowskich i
innych grup docelowych.
3/26
cense
Zastrzeżenie o wyłączeniu odpowiedzialności:
Projekt CENSE otrzymał finansowanie ze środków wspólnotowego programu Inteligentna Energia
- Europa (Intelligent Energy Europe) na podstawie umowy nr EIE/07/069/SI2.466698.
Treść niniejszego dokumentu jest odzwierciedleniem poglądów autorów. Autor/autorzy ani
Komisja Europejska nie ponoszą odpowiedzialności za jakiekolwiek sposób wykorzystania
zawartych w nim informacji.
Ponadto, z uwagi na fakt, że jest to raport okresowy, przedstawione w nim wyniki są jedynie
wstępne i w miarę rozwoju projektu mogą ulec zmianie na podstawie dalszych opinii uczestników,
nowo zebranych informacji i/lub poszerzenia wiedzy w badanym obszarze.
4/26
cense
1
Streszczenie wykonawcze
Projekt CENSE
Celem projektu CENSE (2007-2010) jest wspieranie państw członkowskich UE i innych grup
docelowych w budowaniu większej świadomości i skuteczniejszym stosowaniu europejskich norm
CEN związanych z dyrektywą w sprawie charakterystyki energetycznej budynków (Energy
Performance of Buildings Directive – EPBD).
Do głównych działań podejmowanych w ramach projektu należą: udzielanie wskazówek w kwestii
norm oraz zbieranie uwag i przykładów dobrych praktyk, co pozwoli wyeliminować utrudnienia w
procesie wdrożenia, jak również przygotowanie zaleceń dla CEN.
Celem dyrektywy w sprawie charakterystyki energetycznej budynków (EPBD) jest popularyzacja
dążenia do poprawy charakterystyki energetycznej budynków, w związku z czym dyrektywa ta
ustanawia wobec państw członkowskich wymagania w zakresie: ogólnych ram metodologii obliczania
charakterystyki energetycznej budynków, zastosowania minimalnych wymagań dotyczących
charakterystyki energetycznej wybranych kategorii budynków, certyfikacji energetycznej budynków
oraz kontroli wybranych systemów technicznych w budynkach.
Zlecenie Europejskiemu Komitetowi Normalizacyjnemu CEN opracowania norm europejskich
wspierających dyrektywę EPBD
Komisja Europejska zleciła CEN opracowanie metodologii obliczania zintegrowanej charakterystyki
energetycznej budynków zgodnie z warunkami określonymi w dyrektywie EPBD. Wspomniane normy
europejskie mają na celu zwiększenie przystępności, przejrzystości i obiektywizmu oceny
charakterystyki energetycznej w państwach członkowskich.
Przepisy budowlane stanowią obszar, w którym państwa członkowskie UE korzystają z przywileju
tworzenia ustawodawstwa krajowego. Jest to zgodne z zasadą subsydiarności obecną w dyrektywie
EPBD.
Regionalne różnice w klimacie, tradycjach w budownictwie, regulacjach prawnych, systemie kontroli
jakości i zachowaniu użytkowników w Europie wpłyną na dane wejściowe, procedury obliczeniowe, a
w konsekwencji także na charakterystykę energetyczną.
Rolą norm EPBD-CEN jest ujednolicenie europejskiej koncepcji oraz metod certyfikacji energetycznej
i kontroli energetycznych budynków. W dłuższej perspektywie większa harmonizacja tych metod
będzie korzystna dla wszystkich państw członkowskich.
Rozwój w obszarze norm CEN może także doprowadzić do powstania norm CEN-ISO. Normy ISO są
powszechnie uznawane i mogą nawet zwiększyć możliwości rynkowe europejskiego przemysłu.
Ogólny zarys powiązań pomiędzy normami: Dokument „Umbrella” (CEN/TR 15615)
Opublikowano dokument ramowy – w formie raportu technicznego CEN w sprawie zastosowania
norm, CEN/TR 15615 – tak zwany Dokument „Umbrella”. Wskazuje on główne (hierarchiczne)
powiązania pomiędzy normami.
5/26
cense
Wspomniany raport CEN zawiera także wykaz (ponad 100) terminów i definicji oraz wykaz
podstawowych symboli i indeksów wraz z podstawowymi zasadami ich stosowania. Owe definicje i
symbole dotyczą danych przekazywanych z jednej normy do drugiej. W ten sposób stworzony został
ujednolicony „język budowlany” dla różnych specjalistycznych dziedzin wiedzy, który pozwala uniknąć
chaosu na wzór wieży Babel.
W niniejszym raporcie pokrótce omówimy trzy najwyższe w hierarchii normy, ponieważ odgrywają
one kluczową rolę w zbiorze norm CEN wspierających dyrektywę EPBD.
Praktyczne zastosowanie
wskazówki dotyczące wdrażania i praktycznego zastosowania norm CEN w kontekście krajowych lub
regionalnych przepisów budowlanych.
2
Projekt CENSE
Celem projektu CENSE (2007-2010) jest wspieranie państw członkowskich UE i innych grup
docelowych w budowaniu większej świadomości i skuteczniejszym stosowaniu europejskich norm
CEN, związanych z dyrektywą w sprawie charakterystyki energetycznej budynków (EPBD).
Normy te publikowano kolejno w latach 2007-2008 i na dzień dzisiejszy już zostały lub wkrótce
zostaną wdrożone w wielu państwach członkowskich UE, czasem w wersji gotowej zapisanej w
regulacji, jednak częściej „w wymiarze praktycznym”.
Do głównych działań podejmowanych w ramach projektu należą:
1) przekazywanie informacji o roli, statusie i treści tych norm tak, by dotrzeć do możliwie
najszerszego grona odbiorców oraz udzielanie wskazówek co do ich wdrażania;
2) zbieranie uwag i przykładów dobrych praktyk od państw członkowskich, aby wyeliminować
utrudnienia w procesie wdrożenia oraz zbieranie i uzyskanie wyników odnośnych projektów
SAVE i FP6;
3) przygotowanie zaleceń dla CEN.
Więcej informacji na temat projektu znajduje się w Załączniku C.
Więcej informacji na temat projektu można także znaleźć w ulotce informacyjnej P86, The CENSE
project. Leading the CEN Standards on Energy performance of buildings to practice. A project (20072010) under the Intelligent Energy Europe programme.
Jest to jeden z serii dokumentów informacyjnych, które można pobrać ze strony internetowej
(www.iee-cense.eu).
3
Dyrektywa 2002/91/WE (EPBD, z 2003 r.) Parlamentu Europejskiego i Rady dotycząca efektywności
energetycznej (została przyjęta 16 grudnia 2002 roku, a weszła w życie 4 stycznia 2003 roku.
Dyrektywa w sprawie charakterystyki energetycznej budynków jest uważana za niezwykle ważny
element ustawodawstwa Unii Europejskiej w zakresie efektywności energetycznej.
Dyrektywa, która ma na celu popularyzację dążenia do poprawy charakterystyki energetycznej
budynków, ustanawia wobec państw członkowskich wymogi w zakresie:
6/26
cense
⎯ ram ogólnych dla metodologii obliczania zintegrowanej charakterystyki energetycznej budynków;
⎯ zastosowania minimalnych wymagań dotyczących charakterystyki energetycznej nowych
budynków;
⎯ zastosowania minimalnych wymagań dotyczących charakterystyki energetycznej dużych
budynków istniejących, poddawanym większym renowacjom;
⎯ certyfikacji energetycznej budynków;
⎯ regularnej kontroli kotłów i systemów klimatyzacyjnych w budynkach oraz dodatkowo oceny
instalacji grzewczych, w których kotły mają ponad 15 lat;
⎯ wymagań wobec ekspertów i inspektorów dotyczących certyfikacji budynków, opracowania
rekomendacji towarzyszących oraz kontroli kotłów i systemów klimatyzacji.
Spośród tych ogólnych zasad i założeń każde państwo członkowskie UE ma obowiązek wybrać
środki, które najlepiej odpowiadają jego indywidualnej sytuacji (zasada subsydiarności). Jasne jest
jednak, że współpraca i wymiana informacji może znacząco ułatwić wprowadzenie w życie dyrektywy.
Wniosek o przekształcenie dyrektywy EPBD
W dniu 13 listopada 2008 roku Komisja Europejska złożyła wniosek o przekształcenie dyrektywy w
sprawie charakterystyki energetycznej budynków (EPBD) [4]. Przekształcenie to ma służyć
wzmocnieniu skuteczności i wpływu dyrektywy EPBD. Ulotka Buildings Platform, P149, zawiera
więcej informacji o ewentualnym wpływie tego przekształcenia na metodologię obliczeń.
Więcej informacji można znaleźć na stronie: www.buildingsplatform.eu (w pierwszej połowie maja
2009 r. zmiana adresu: www.buildup.eu).
4
Zlecenie CEN opracowania norm europejskich wspierających dyrektywę
EPBD
Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Energii i Transportu (DG TREN) i Dyrekcja Generalna
ds. Przedsiębiorstw i Przemysłu (DG Enterprise and Industry) udzieliły CEN mandatu 343 (2004 r.).
Na jego podstawie CEN zlecono opracowanie metodologii obliczania zintegrowanej charakterystyki
energetycznej budynków zgodnie z warunkami określonymi w dyrektywie 2002/91/WE (dyrektywie w
sprawie charakterystyki energetycznej budynków - EPBD).
Dostęp do tej metodologii w formie Norm Europejskich umożliwia koordynację różnych środków
służących poprawie efektywności energetycznej budynków, stosowanych w państwach
członkowskich. Zwiększy to przystępność, przejrzystość i obiektywizm ocen charakteru
energetycznego budynków w państwach członkowskich (co wskazano w punkcie (10) preambuły
dyrektywy EPBD).
5
Normy CEN wspierające dyrektywę EPBD były kolejno publikowane w latach 2007-2008 (bardziej
uporządkowane zestawienie informacji zawiera Dokument „Umbrella”, o którym mowa w rozdziale 7).
Rolą norm EPBD-CEN jest ujednolicenie europejskiej koncepcji oraz metod certyfikacji energetycznej
i kontroli energetycznych budynków.
Wdrażanie norm CEN w państwach członkowskich UE nie jest jednak proste: normy obejmują duży
zakres poziomów i szeroką gamę powiązanych ze sobą zagadnień wywodzących się z różnych
7/26
cense
dziedzin wiedzy. Charakteryzują się różnym stopniem złożoności i pozwalają na zróżnicowanie i
dokonywanie krajowych wyborów na różnych poziomach dla różnych zastosowań.
Komisja wsparła proces kształtowania norm CEN poprzez udzielenie CEN mandatu w zakresie
opracowania norm koniecznych do wsparcia procesu wdrażania dyrektywy EPBD. Jeżeli wszystkie
państwa członkowskie będą stosowały te normy jako punkt odniesienia, skorzysta na tym cała
Europa. Przepisy budowlane stanowią jednak obszar, w którym państwa członkowskie UE korzystają
z przywileju tworzenia ustawodawstwa krajowego (pod tym względem także dyrektywa EPBD
przyjęła zasadę subsydiarności).
Regionalne różnice w klimacie, tradycjach w budownictwie, regulacjach prawnych, systemie kontroli
jakości i zachowaniu użytkowników w Europie wpłyną na dane wejściowe, procedury obliczeniowe, a
w konsekwencji także na charakterystykę energetyczną. Różnice te prowadzą także do różnych
wyborów dokonywanych w poszukiwaniu optymalnej równowagi pomiędzy dokładnością a jasnością
przekazu. Normy opracowane w ramach dyrektywy EPBD muszą być wystarczająco elastyczne, by
pogodzić te różnice.
W konsekwencji, choć większość państw członkowskich twierdzi, że wykorzystuje normy CEN jako
bazę z uwagi na fakt, że procedury te są zgodne z dyrektywą EPBD, przeważająca liczba państw
członkowskich nie wymaga jednak bezpośredniego stosowania tych norm.
Normy zostały opracowane w sposób utrudniający ich bezpośrednie zastosowanie w praktyce bez
pomocniczych materiałów krajowych (załączników krajowych). W niektórych państwach
członkowskich treść norm znalazła częściowe odzwierciedlenie w krajowych publikacjach lub
przepisach, a w innych stosowanie norm EPBD zawsze stanowi rozwiązanie alternatywne.
W perspektywie długoterminowej harmonizacja norm będzie korzystna dla wszystkich państw
członkowskich. Koszty utrzymania i dalszego rozwoju będą niższe niż byłyby w przypadku, gdyby
państwa członkowskie musiały działać na własną rękę. Ponadto posiadanie zharmonizowanych norm
w całej Europie jest wielką zaletą. Implementacja nowych rozwiązań technicznych, urządzeń i
systemów na szerszą skalę stanie się łatwiejsza, jeżeli charakterystyka będzie obliczana w ten sam
sposób. Oznacza to, że przemysł może zyskać większy rynek w całej Europie, a w dalszej kolejności
wzmocnić swe szanse na skuteczny udział w rynku światowym.
Projekt CENSE systematyzuje informacje na temat norm CEN oraz opinie pochodzące z państw
członkowskich w celu opracowania zaleceń dla CEN na potrzeby stworzenia następnej generacji
norm CEN (i/lub CEN-ISO) dotyczących charakterystyki energetycznej budynków.
Więcej informacji na temat statusu i roli norm CEN zawiera Załącznik B.
6
Perspektywa globalna: ISO
Praktyczne narzędzia w formie norm są niezbędne także na poziomie globalnym. Co za tym idzie,
również organizacja ISO podjęła inicjatywy w zakresie standaryzacji charakterystyki energetycznej
budynków. Niektóre spośród opracowanych i/lub zaktualizowanych norm CEN EPBD już zostały
poddane równoległym głosowaniom. Oznacza to, że normy te są jednocześnie normami CEN i ISO.
Dotyczy to między innymi normy EN ISO 13790, jak również serii norm regulujących właściwości
przenikania ciepła. Równocześnie trwają prace Komitetu Technicznego ISO TC 163, „Cieplne
właściwości użytkowe budynków w środowisku zbudowanym". Także inne Komitety Techniczne ISO
opracowują projekty norm związanych z charakterystyką energetyczną budynków, np. Komitet
Techniczny ISO/TC 205, „Projektowanie środowiska zbudowanego".
Przewiduje się, że ISO/TC 163 i/lub ISO/TC 205 mogą również przyjąć więcej obecnych norm EPBD
CEN. Oznacza to, że obecne normy EN mogą stać się normami EN ISO. Jest to możliwe do
wykonania bez konieczności zmiany treści technicznej obecnych norm EN.
8/26
cense
Osiągnięcie globalnego konsensu w kwestii takich metod zapewnia przejrzystość wszystkim
zainteresowanym stronom. Umożliwia dokonywanie konstruktywnych porównań rzeczywistego
zużycia energii z potencjałem, jaki niosą ze sobą oszczędność energii oraz technologie energii
odnawialnej na poziomie globalnym. Jest to niezbędne w celu wypracowania rozwiązań problemów
związanych z ochroną środowiska i zmianami klimatycznymi w drodze współpracy międzynarodowej.
Normy ISO są powszechnie uznawane i mogą nawet doprowadzić do zwiększenia możliwości
rynkowych europejskiego przemysłu.
7
Przegląd powiązań pomiędzy normami: Dokument „Umbrella”
(CEN/TR 15615)
Wstęp
Na podstawie mandatu M343 opracowano normy CEN-EPBD zawierające 43 tytuły lub części,
obejmujące różne elementy procedur obliczeń i kontroli systemów oraz innych istotnych procedur.
Zbiór norm CEN-EPBD można podzielić na następujące grupy:
⎯ Normy z dziedziny fizyki budowli, np. opis metod obliczania wymiany ciepła przez przenikanie
wentylację, obciążenia i temperatury dla okresu letniego, przenikanie promieniowania
słonecznego czy obliczanie zapotrzebowania na energię do ogrzewania i chłodzenia budynku.
⎯ W drugiej grupie znajdują się normy opisujące i charakteryzujące (klasyfikujące) systemy
wentylacji oraz systemy chłodzenia i klimatyzacji.
⎯ Trzecia grupa koncentruje się na opisywaniu systemów ogrzewania i ciepłej wody użytkowej:
⎯
sprawność wytwarzania,
⎯
sprawność emisji,
⎯
systemy ciepłej wody użytkowej,
⎯
systemy niskotemperaturowego ogrzewania i chłodzenia zintegrowane z elementami
konstrukcyjnymi budynku (systemy wbudowane).
⎯ Seria norm wspierających:
⎯
systemy oświetlenia w budynkach (z uwzględnieniem wykorzystania naturalnego światła),
⎯
automatyka budynku i sterowanie,
⎯
klasyfikacja środowiska wewnętrznego,
⎯
finansowa i ekonomiczna ocena zrównoważonego wykorzystania energii.
⎯ Zbiór norm dotyczących kontroli:
⎯
kotły i systemy grzewcze,
⎯
systemy chłodzenia i klimatyzacji,
⎯
systemy wentylacji.
9/26
cense
Wreszcie, wymienione na końcu, choć równie ważne są dwie normy dotyczące sposobów
przedstawiania charakterystyki energetycznej i certyfikacji energetycznej budynków, całkowitego
zużycia energii, energii pierwotnej i emisji CO2, oceny zużycia energii oraz definicji wskaźników
energetycznych właściwości użytkowych.
Dokument „Umbrella”, CEN/TR 15615
Opublikowano dokument ramowy – w formie raportu technicznego CEN w sprawie zastosowania
norm, CEN/TR 15615 – tak zwany Dokument „Umbrella”. Wskazuje on główne powiązania pomiędzy
normami.
Główne powiązania pomiędzy różnymi (zbiorami) norm CEN przedstawiono na Rys. 1, podobnym do
tego umieszczonego w Dokumencie „Umbrella”. Schemat obrazuje główne wymagania określone w
dyrektywie EPBD:
⎯ minimalne wymagania (pole w lewej kolumnie w górnej części diagramu)
⎯ świadectwa charakterystyki energetycznej (środkowa kolumna)
⎯ kontrole systemów (prawa kolumna).
Załącznik C do niniejszego raportu CEN zawiera wykaz definicji, a Załącznik D wykaz
najważniejszych symboli konsekwentnie stosowanych w normach. Zostaną one wprowadzone w
rozdziale 8.
Metodyka obliczania energetycznych właściwości użytkowych (Artykuł 3 i Załącznik)
Wymagania dotyczące
energetycznych właściwości użytk.
nowe budynki Artykuły 4, 5
większe renowacje Artykuły 4, 6
Charakterystyka
energetyczna
Certyfikat energetycznych
właściwości użytkowych
i Zalecenia
Kontrole
systemów
Art. 7
Art. 8, 9
Format i treść
Sposoby prezentacji energetycznych
właściwości użytkowych
EN 15217
certyfikatu
Certyfikacja energetyczna
budynków
EN 15217
Procedury dotyczące całkowitego zużycia energii, energii pierwotnej, emisji
CO2 oraz całkowitej energii dostarczonej dla obliczonego i zmierzonego
wskaźnika energii
EN 15603
Systemy ogrzewania
z kotłami
EN 15378
Klimatyzacja
EN 15240
Systemy wentylacji
EN 152391)
Zapotrzebowanie budynku i systemu na energię do ogrzewania, chłodzenia, nawilżania,
osuszania, ciepłej wody użytkowej, oświetlenia i systemów wentylacji
EN ISO 13790 , EN 15316-1, EN 15316-2, EN 15243, EN 15316-3, EN 15265, EN 15193,
EN 15241, EN 15232
Definicje i terminologia, dane klimatu zewnętrznego, warunki wewnętrzne, przegrzanie i
ochrona przeciwsłoneczna, cieplne właściwości użytkowe komponentów budowlanych,
wentylacja i infiltracja powietrza,
np.: EN ISO 6946, EN ISO 13370, EN ISO 10077-1, EN 13947, EN ISO 10211, EN ISO 10077-2, EN ISO 14683, EN ISO 10456,
EN 15242, EN 13779, EN 15251, EN ISO 15927, EN ISO 7345, EN ISO 9288, EN ISO 925, EN 12792
1): niewymienione bezpośrednio w dyrektywie
Rys. 1 - Podstawowy schemat norm CEN
Normy dotyczące minimalnych wymagań i świadectw charakterystyki energetycznej
W dalszej części niniejszego raportu skoncentrujemy się na trzech najważniejszych normach
dotyczących świadectw energetycznych i minimalnych wymagań energetycznych: EN 15217,
EN 15603 i EN ISO 13790.
10/26
cense
Normy dotyczące kontroli systemów
Normy dotyczące kontroli systemów obejmują systemy grzewcze, klimatyzację i wentylację, przy
czym ta ostatnia nie jest bezpośrednio przywoływana w jednym z artykułów dyrektywy EPBD.
Systemy wentylacji są jednak często zintegrowane z systemami chłodzenia i ogrzewania budynków.
Wydaje się więc, że brak kontroli systemów wentylacji jest nielogiczny. Dyrektywa EPBD wskazuje,
że środki oszczędzania energii nie powinny wpływać negatywnie na warunki klimatyczne panujące
wewnątrz budynku, wywołując skutki takie, jak „nieodpowiednia wentylacja”. W związku z tym, że
system wentylacji odgrywa tu ważną rolę, kontrola działania tego systemu wydaje się kluczowa.
Więcej informacji na temat norm CEN dotyczących zagadnień omówionych powyżej można znaleźć
w ulotkach informacyjnych Buildings Platform i CENSE, dostępnych także na stronie internetowej
(www.iee-cense.eu).
8
Wspólne definicje i symbole
8.1 Wstęp
Wielu norm nie stworzono od zera, zaś każda z nich została opracowana przez grupę ekspertów
skupionych w ramach jednego z Komitetów Technicznych CEN. Każdy z tych ekspertów legitymował
się doświadczeniem i specjalistyczną wiedzą w określonej dziedzinie (budownictwo, ogrzewanie,
wentylacja, oświetlenie itp.).
Odbiło się to także na terminologii, która niekoniecznie była taka sama we wszystkich Komitetach
Technicznych CEN, co mogło z łatwością spowodować chaos na wzór wieży Babel. Na Rys. 2
przedstawiono przykład szeregu terminów, które, jak się okazało, były stosowane do oznaczenia
zapotrzebowania na energię i zużycia energii, przy braku jasności co do tego, czy terminy te mają to
samo czy może inne znaczenie.
Rys. 2 - Wieża Babel czy dążenie do wspólnych definicji?
11/26
cense
Definicje
W związku z powyższym jednym z ważnych kroków było opracowanie zbioru wspólnych definicji dla
głównych pojęć i wielkości fizycznych. Ze względu na ograniczony czas przeznaczony na
przygotowanie norm, opracowywanie wspólnych definicji odbywało się równolegle do
przygotowywania norm, a częściowo nawet po zakończeniu tego procesu. Odpowiedzialna za te
działania była koordynacyjna grupa robocza, CEN/BT TF 173 (obecnie zwana CEN/BT TC 371).
Działania te koncentrowały się na harmonizacji terminów wykorzystywanych w najwyższych normach.
Symbole
Normy CEN wspierające dyrektywę EPBD wprowadzają liczne wielkości oraz związane z nimi
symbole. Aby ułatwić korzystanie z norm, zdefiniowano zestaw wspólnych symboli i indeksów.
8.2 Wspólne definicje
Łącznie wybrano ponad 100 terminów wspólnych dla najważniejszych norm CEN wspierających
dyrektywę EPBD. Wykaz, przedstawiony na Rys. 3, stanowi Załącznik C do dokumentu
CEN/TR 15615, (Dokument „Umbrella”). Kilka przykładów przytoczono w tabeli poniżej.
Większość z tych definicji można także znaleźć w treści normy CEN najwyższego szczebla –
EN 15603. W ulotkach informacyjnych P087 i P088 znajduje się więcej informacji na temat tej normy.
•
Budynki:
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
•
Wskaźniki energii i certyfikacja
budynek
– energetyczne właściwości
budynek nowy
użytkowe budynku
budynek istniejący
– wskaźnik energii
system techniczny
– obliczony wskaźnik energii
budynku
• Obliczanie energii
– standardowy wskaźnik energii
podsystem techniczny
– ogrzewanie przestrzeni
– projektowy wskaźnik energii
budynku
– chłodzenie przestrzeni
– dopasowany wskaźnik energii
wymiar wewnętrzny
– model obliczania budynku
– standardowy zestaw danych
całkowity wymiar
– zwalidowany zestaw
• Systemy techniczne
użytkowania
wewnętrzny
danych budynku
budynku
– zmierzony wskaźnik energii
wymiar zewnętrzny
–
krok
obliczeniowy
– energia pomocnicza
– przedział ufności
powierzchnia cieplna
–
okres
obliczeniowy
– statystyczny przedział tolerancji
obudowy – kogeneracja
• Energia
–
sezon
ogrzewczy lub
system klimatyzacji
certyfikacja
przestrzeń –ogrzewana
–– źródło
energiienergetyczna chłodniczy
system klimatyzacji
– wskaźnik energetyczny
przestrzeń –chłodzona
– temperatura zewnętrzna
pomieszczenia– nośnik energii
standardowy
obliczony wskaźnik
przestrzeń klimatyzowana –– surowce
energetyczne
–
temperatura wewnętrzna
– wymagana sterowana
energii
przestrzeń wentylacja
– granica systemu
– nastawa temperatury strefy
nieklimatyzowana
klimatyzowanej
– energia dostarczona
– osuszanie
powierzchnia przestrzeni
– ekwiwalentna temperatura
– energia oddana
–
nawilżanie
klimatyzowanej
wewnętrzna
– energia niedostarczona
– wentylacja
strefa klimatyzowana
–
temperatura
dyżurna
energia nieodnawialna
– odzysk ciepła z–wentylacji
strefa użytkowa
– współczynnik przenoszenia
–
energia
odnawialna
– działanie mocy częściowej
ciepła
– energia odnawialna
– strata ciepła z systemu
wytwarzana
– odzyskiwalna strata
ciepła z na miejscu
– energia pierwotna
systemu
– ciepła
całkowity
– odzyskana strata
z czynnik energii
pierwotnej
systemu
– czynnik energii pierwotnej
nieodnawialnej
Rys. 3 - Przykłady terminów uwzględnionych we wspólnych definicjach
12/26
cense
Kilka przykładów ( spośród łącznie ponad 100) wspólnych definicji:
C.1.4 system techniczny budynku
Wyposażenie techniczne do ogrzewania, chłodzenia, wentylacji, zapewnienia ciepłej wody użytkowej, oświetlenia i
wytwarzania elektryczności
UWAGA 1 system techniczny budynku może odnosić się co najmniej do jednej usługi budynku (np. system ogrzewania,
system ogrzewania i system ciepłej wody użytkowej)
UWAGA 2 system techniczny budynku składa się z różnych podsystemów
UWAGA 3 wytwarzanie elektryczności może obejmować kogenerację i systemy fotowoltaiczne
…
C.1.22 przestrzeń klimatyzowana
Przestrzeń ogrzewana i/lub chłodzona
UWAGA Przestrzenie ogrzewane i/lub chłodzone są stosowane do definiowania granic stref cieplnych i obudowy cieplnej
….
C.2.6 odzysk ciepła
Ciepło wytwarzane przez system techniczny budynku lub system związany z użytkowaniem budynku (np. ciepła woda
użytkowa), które jest wykorzystywane bezpośrednio w systemie związanym w celu obniżenia ciepła wejściowego i które w
innym przypadku mogłyby być zmarnowane (np. wstępne ogrzanie nadmiaru powietrza przez wymiennik ciepła gazu
spalinowego)
…
C.5.1 energetyczne właściwości użytkowe budynku
Obliczona lub zważona ilość ważonej energii dostarczonej netto, rzeczywiście zużywanej lub szacowanej, w celu
zaspokojenia różnych potrzeb związanych ze standardowym użytkowaniem budynku, która może obejmować między
innymi, energię zużywaną na potrzeby ogrzewania, chłodzenia, wentylacji, zapewnienia ciepłej wody użytkowej i
oświetlenia
C.5.2 wymagania dotyczące energetycznych właściwości użytkowych
minimalny poziom energetycznych właściwości użytkowych, który należy osiągnąć, aby otrzymać prawa lub korzyści; np.
prawo do budowy, niższą ratę odsetek, etykietę jakości
C.5.3 wskaźnik energii
ocena energetycznych właściwości użytkowych budynku oparta na ważonej sumie obliczonego lub zmierzonego zużycia
nośników energii
13/26
cense
8.3 Wspólne symbole i indeksy
Oprócz wspólnych definicji stworzono wykaz wspólnych symboli i indeksów dla głównych wielkości
fizycznych, które są powszechnie wykorzystywane w najważniejszych normach.
Symbole:
Podane symbole dotyczą wyłącznie danych przekazywanych z jednej normy do drugiej. Dodatkowe
symbole i jednostki mogą być stosowane lokalnie w ramach każdej normy, jednak zaleca się
stosowanie wspólnych symboli, indeksów i ich kolejności.
Przedstawiony poniżej wykaz stanowi załącznik D do CEN/TR 15615 (Dokument „Umbrella”).
W dalszej części dokumentu podano kilka przykładów.
Poniższa tabela przytacza przykłady wspólnych symboli z dokumentu CEN/TR 15615.
Tabela 1 — Wspólne symbole, wybrane przykłady
Symbol
Wielkość
Jednostka
Symbol
Wielkość
Jednostka
A
pole powierzchni
m²
Q
ilość ciepła
Ja
C
pojemność cieplna
J/K a
q
wielkość strumienia
powietrza
m3/s
c
ciepło właściwe
J/(kg·K) a
q
gęstosć strumienia
ciepła
W/m²
E
energia ogólna
obejmująca energię
pierwotną, nośniki
energii (z wyjątkiem
ciepła, elektryczności
pomocniczej i pracy)
kg, m3, J a b
t
czas, okres
sa
EP
wskaźnik
energetycznych
właściwości
użytkowych
J/(m2.a) a,
kg/(m2.a),
€/(m2.a) c
W
(elektryczna) energia
pomocnicza
Ja
I
napromieniowanie
słoneczne
W/m2
η
sprawność
-
m
masa (np. ilość emisji
CO2 )
kg
θ
temperatura Celsjusza
°C
P
moc ogólna, łącznie z
mocą elektryczną
W
Φ
strumień ciepła, moc
cieplna
W
a
Godziny (h) można stosować jako jednostkę czasu zamiast sekund, dla wszystkich jednostek zawierających czas (np.
zarówno dla okresów, jak i krotności wymian powietrza), ale w tym przypadku jednostką energii jest Wh zamiast J.
b
Jednostka zależy od typu nośnika energii i sposobu, w jaki jest wyrażana jego ilość.
c
Jednostka zależy od wybranego wskaźnika: patrz EN 15217 Rozdział 5.
14/26
cense
Indeksy:
Główne indeksy podano z uwzględnieniem czterech kolejnych poziomów, od tych bardziej ogólnych
do szczegółowych:
⎯ pierwszy poziom dotyczy zużycia,
⎯ drugi poziom dotyczy głównych zagadnień mających wpływ na charakterystykę energetyczną
(nośnik energii, przenikanie ciepła przez przegrody zewnętrzne, system techniczny budynku),
⎯ trzeci poziom dotyczy zrównoważenia poszczególnych elementów lub stanowi narzędzie
klasyfikacyjne wyższego szczebla,
⎯ itp.
Na każdym poziomie mogą funkcjonować różne zestawy indeksów, dostosowane do różnych
kontekstów. Na przykład: w niektórych kontekstach konieczne jest rozróżnienie pomiędzy różnymi
rodzajami zużycia energii (ciepło – chłodzenie – wentylacja itp.), podczas gdy w innych trzeba
dokonać rozróżnienia pomiędzy nośnikami energii (gaz – olej – elektryczność itp.). Nigdy jednak nie
ma potrzeby rozróżniania zużycia energii dla ogrzewania i gazu.
Poziomy te tworzą układ hierarchiczny, co ma na celu uporządkowanie kolejności indeksów
wykorzystywanych w różnych normach.
UWAGA
Na przykład: odzyskiwalne straty z systemu wentylacji:
dobrze: QV,sys,ls,rcb
źle: Qls,V,rcb.
Ze względu na jej znaczenie dla zapewniania przystępności, przejrzystości i spójności norm CEN,
skopiowano tu z CEN/TR 15615 całą tabelę z opisem czterech wspomnianych poziomów:
15/26
cense
Tabela 2 - Pierwsze cztery poziomy indeksów
Poziom 1
Poziom 2
Poziom 3
Typ zużycia energii
Budynek bez systemów
technicznych
Wykorzystany lub
niewykorzystany
H
ogrzewanie
nd
zapotrzebowanie
ut
wykorzystany
C
chłodzenie
ht
przenoszenie ciepła
nut
niewykorzystany
W
DHW – ciepła woda
użytkowa
tr
przenoszenie ciepła przez
przenikanie
T
cieplny
ve
przenoszenie ciepła przez
wentylację
L
oświetlenie
gn
zyski
V
wentylacja
sol
słoneczny, solarny
A
urządzenia
int
wewnetrzny
XY
połączenie H, C, W
sens
jawny
Tot
całkowity
lat
utajony
Systemy techniczne budynku
Poziom 4
Jednostka równowagi
Jednostka równowagi
us
zużycie
ls
straty
rbl
odzyskiwalny
sys
system
aux
pomocniczy
rvd
odzyskany
em
emisja
in
wejście
nrbl
nieodzyskiwalny
dis
dystrybucja
out
wyjście
nrvd
nieodzyskany
st
przechowywanie
ctr
kontrola
gen
wytwarzanie
hum
nawilżanie a
dhum
osuszanie a
Kwalifikator (gdy jest
zastosowany)
Nośnik energii
Kwalifikator (jaki typ)
gas
gaz
del
dostarczony
nren
nieodnawialny
oil
olej
exp
oddany
ren
odnawialny
el
elektryczność
pr
wyprodukowany
wd
drewno
ntdel
dostarczony
netto
dh
centralne ogrzewanie
dc
centralne chłodzenie
Wielkości połączone
sf
paliwo stałe
P
energia pierwotna
lf
paliwo płynne
Ptot
całkowita energia
pierwotna
bm
biomasa
Pnren
nieodnawialna
frakcja pierwotna
sol
ciepło słoneczne
CO2
emisja CO2
pv
elektryczność słoneczna
a
Jedynie na poziomie „zapotrzebowanie”, zużycie energii do nawilżania jest ujęte w zużyciu energii do wentylacji; zużycie energii do
osuszania jest ujęte w zużyciu energii do chłodzenia.
16/26
cense
Więcej szczegółów:
Dokument CEN/TR 15615 zawiera więcej szczegółowych informacji, np. dodatkowe wspólne indeksy,
w tym te odnoszące się do czasu (wk, day, h, m, ...) i statystyki (avg, mn, max, …) oraz dokładniejsze
zasady stosowania tych indeksów, np. kiedy dany indeks można pominąć w danym kontekście.
Stosowanie wspólnych symboli i indeksów innych językach:
Dokument CEN/TR 15615 zawiera także tłumaczenie terminów odpowiadających wspólnym
symbolom i indeksom na języki francuski i niemiecki.
Zaleca się stosowanie tych samych symboli i indeksów w tłumaczonych normach krajowych i/lub
powiązanych dokumentach (krajowych), z podaniem angielskiego odpowiednika w celu wyjaśnienia
pochodzenia skrótu.
Tabela 3 - Kilka przykładów wspólnych symboli stosowanych w innym języku
(z holenderskiej OntwNEN 7120)
Symbol
Grootheid
Eenheid
2
Engelse oorsprong
A
Oppervlakte
m
pole powierzchni
H
warmteoverdrachtscoëfficiënt
W/K
współczynnik
przenoszenia ciepła
R
warmteweerstand
M2K/W
opór cieplny
Tabela 4 - Kilka przykładów wspólnych indeksów stosowanych w innym języku
(z holenderskiej OntwNEN 7120)
Indeks
Betekenis
Engelse oorsprong
del
aangeleverd
Dostarczony
C
Koeling (energiegebruik voor ~)
chłodzenie
energii)
gen
Opwekking
wytwarzanie
(typ
zużycia
8.4 Granice budynku
Jednym z kluczowych elementów w definicjach jest granica budynku, w tym systemy techniczne
budynku. Chociaż szczegółowe procedury określające tę granicę ustanawia się na poziomie
krajowym, CEN określa wspólne zasady. W ramach granicy rozróżnia się zapotrzebowanie budynku
oraz cieplne straty systemów technicznych budynku. Odzyskiwalna część tych strat może prowadzić
do oddziaływania z zapotrzebowaniem budynku. Energia jest dostarczana spoza granicy za pomocą
nośników energii takich, jak gaz, elektryczność czy ogrzewanie. Ponadto energia odnawialna może
być produkowana w ramach granicy. Energia może też być oddawana na zewnątrz w formie
elektryczności i/lub ogrzewania. Więcej szczegółowych informacji można znaleźć w ulotce
informacyjnej CENSE P87 (How to integrate the CEN-EPBD standards in national building
regulations? The use of EN 15603 to adopt the same structure as starting point for coordination of
Member States regulations).
17/26
cense
Wskaźnik liczbowy
Dostarczone
Oddane
Elektryczność
„Paliwo” *)
Ciepło
Elektryczonść
Ciepło(*)
PV,
lokalna
Słoneczne
Cieplne
Oświetlenie
Wentylacja
Ciepła woda
Chłodzenie
Ogrzewanie
Budynek
*): „Paliwo”: gaz, olej, węgiel, drewno, centralne
ogrzewanie, ..
Rys. 4 - Diagram ilustrujący energię dostarczoną na miejsce i oddaną z miejsca
8.5 Przykład
Poniższy przykład ukazuje system techniczny budynku, w którym zastosowano wspomniane symbole
i indeksy oraz jasno określono granicę budynku.
Przykład ma na celu wyłącznie zobrazowanie użycia symboli: dostarczone i oddane nośniki energii i
wskaźnik (zużycie energii). Nie wszystkie straty, media pomocnicze itp. zostały tu uwzględnione.
Gen1: Kolektor słoneczny produkujący jedynie ciepłą wodę użytkową
Gen2: Panel fotowoltaiczny oddający w części wyprodukowaną energię
Gen3: Opalana gazem jednostka kogeneracji do produkcji ciepłej wody użytkowej i oddająca w
części wyprodukowaną energię
Gen4: Kocioł opalany olejem do ogrzewania i zapewniania ciepłej wody użytkowej
Gen5: Kocioł opalany olejem do ogrzewania i ciepłej wody użytkowej
18/26
cense
I
I
Gen1
Kolektor
słoneczny
QW,sol,del
Gen2
Panel
QW,sol,del,Ptot
PV
1
E(Tot)pv,del,2
Epv,del,Ptot
,1
QW,gen,out,1
WW,dis,(aux)
Epv,exp,2
EL W(aux)
Eel,del
Epv,exp,Ptot
Eel,del,Pt
ot
QW,dis,ls,rcb
Eel,exp,3
Eel,prd,3
QW,gen,out,3
QW,nd
Gen3
gaz
CHP
E[a],W,gen,(in),3 E[a]W,gas,del
Eel,exp,Ptot,3
EW,gas,del,Ptot
EPtot
QW,dis,in
QHW,gen,out
4
QH,dis,in
QH,nd
Gen4
kocioł
olejowy
WHW,gen,(in),4
EHW,gen,(in),
EHW,oil,del
4
QH,dis,ls,r
QHW,gen,out
cb
QH,dis,l
,53
Gen5
kocioł
olejowy
EHW,oil,del,Pto
t
EHW,gen,(in),5
WHW,gen,(in),5
s
Zapotrzebowanie
na energię [a] wszystkie dane wejściowe są obliczane dla
Granica systemu
Nieważony
Ważony
nośnik energii nośnik energii
produkcji cieplnej
( ) indeks nieobowiązkowy
Wskaźnik
(zużycie
energii)
Rys. 5 - Przykład zastosowania wspólnych symboIi w systemie technicznym budynku
9
9.1 Wstęp
W niniejszym raporcie pokrótce omówimy trzy najważniejsze normy, ponieważ odgrywają one
kluczową rolę w zbiorze norm CEN wspierających dyrektywę EPBD.
9.2 EN 15217: Charakterystyka energetyczna budynków – Metody wyrażania
charakterystyki energetycznej i certyfikacji energetycznej budynków
Norma ta przedstawia różne możliwe podejścia do certyfikacji.
Definiuje ona:
⎯ Całkowite wskaźniki w celu przedstawienia charakterystyki energetycznej całych budynków,
łącznie z ogrzewaniem, wentylacją, klimatyzacją, ciepłą wodą użytkową i systemami oświetleń;
obejmuje to różne możliwe wskaźniki, jak również metodę ich normalizacji
19/26
cense
⎯ Sposoby przedstawiania wymagań energetycznych do projektowania nowych budynków lub
renowacji istniejących budynków
⎯ Procedury definiujące wartości odniesienia
⎯ Sposoby projektowania schematów certyfikacji energetycznej
Wyboru odpowiedniego rozwiązania musi dokonać indywidualnie każde państwo członkowskie.
Rys 6 pokazuje wachlarz różnych sposobów przedstawiania wskaźników energetycznych właściwości
użytkowych charakterystyki budynków oraz ich klas energetycznych w państwach członkowskich.
ENERGIEAUSWEIS für Wohngebäude
gemäß den §§ 16 ff. Energieeinsparverordnung (EnEV)
CERTIFICATE FOR ENERGY PERFORMANCES OF A BUILDING
Erläuterungen
1
Erstellt am:
№
Adresse
Gebäudeteil
Valid till:
Gebäudefoto
(freiwillig)
Baujahr Gebäude
Primärenergiebedarf –Seite 2
Der Primärenergiebedarf bildet die Gesamtenergieeffizienz eines Gebäudes ab. Er berücksichtigt neben der Endenergie auch die so genannte „Vorkette“ (Erkundung, Gewinnung, Verteilung, Umwandlung) der jeweils eingesetzten Endenergieträger (z. B. Heizöl, Gas, Strom, erneuerbare Energien etc.). Kleine Werte (grüner Bereich) signalisiereneinen geringen Bedarf und damit eine hohe Energieeffizienz und Ressourcen und Umwelt schonende Energienutzung. Die Vergleichswerte für den Energiebedarf sind modellhaft ermittelte Werte und sollen Anhaltspunkte
für grobe Vergleiche der Werte dieses Gebäudes mit den Vergleichswerten ermöglichen. Es sind ungefähre Bereicheangegeben, in denen die Werte für die einzelnen Vergleichskategorien liegen. Im Einzelfall können diese Werte
auch außerhalb der angegebenen Bereiche liegen. Zusätzlich können die mit dem Energiebedarf verbundenen
CO2-Emissionen des Gebäudes freiwillig angegeben werden.
Baujahr Anlagentechnik
Anzahl Wohnungen
Gebäudenutzfläche (AN)
Anlass der Ausstellung
des Energieausweises
Building
Address
Vermietung / Verkauf
Neubau
Modernisierung
Sonstiges (freiwillig)
Hinweise zu den Angaben über die energetische Qualität des Gebäudes
Die energetische Qualität eines Gebäudes kann durch die Berechnung des Energiebedarfsunter standardisierten
Randbedingungen oder durch die Auswertung des Energieverbrauchsermittelt werden. Als Bezugsfläche dient die
energetische Gebäudenutzfläche nach der EnEV, die sich in der Regel von den allgemeinen Wohnflächenangaben
unterscheidet.
Type of
construction
ENERGIEAUSWEIS
Year of
construction
Built area
m
Heated area
m2
Photo of the Building!
2
Datenerhebung Bedarf/Verbrauch durch
Aussteller
Eigentümer
Energiebedarf
Heated
volume
2
Der Energieausweis wurde auf derB
Grundlage
von Auswertungen
des Energieverbrauchs
erstellt. Die Ergeberechneter
Energiebedarf
des Gebäudes
nissesind auf Seite 3dargestellt.
Primärenergiebedarf „Gesamtenergieeffizienz“
kWh/(m²·a)
Der Energieausweis dient lediglich der Information. Die Angaben im Energieausweis beziehen sich auf das
gesamte Wohngebäude oder den oben bezeichneten Gebäudeteil. Der Energieausweis ist vor allem dafür gedacht,
einen überschlägigen Vergleich von Gebäuden und0Gebäudeentwürfen
50
100zu ermöglichen.
150
200
250
300
m3
Aussteller
Gemessener Energieverbrauch des Gebäudes
Energieverbrauchskennwert
DemEnergieausweis sind zusätzliche Informationen zur energetischen Qualität beigefügt (freiwillige Angabe).
350
400
Dieses Gebäude:
kWh/(m²·a)
Primärenergiebedarf
>400
0
50
100
150
200
250
EnEV-Anforderungs-Wert
STANDARD
Endenergiebedarf
300
stark differieren, weil sie von deren Lage im Gebäude, von der jeweiligen Nutzung und vom individuellen Verhalten
Rahmen abdichten, neue Verglasung UF=1,0 W/(m²·K)
4 Fenster Ostseite
abhängen. Dies trifft auch zu auf die Energieverbrauchskennwerte kleiner Gebäude. Ein Korrekturzuschlag soll hier
dazu beitragen, dass die statistisch zu erwartenden Fehler
Erneuern gemäßEnEV (ges. Pflicht ab 12/2006)
5 kompensiert
Heizkesselwerden.
enthalten
nicht enthalten
kg/(m²·a)
Abrechnungszeitraum
kWh/(m²a)
Gebäude Ist-Wert HT’
W/(m²K)
kWh/(m²a)
EnEV-Anforderungs-Wert HT’
W/(m²K)
Gemischt genutzte Gebäude
6 Heizkessel
Austausch gegen Gas-Brennwertkessel (altern. zu Nr. 8)
Für Energieausweise bei gemischt genutzten Gebäuden enthält die Energieeinsparverordnung besondere Vorgaben. Danach sind - je nach Fallgestaltung - entweder ein7 gemeinsamer
Energieausweis
oder für gemäßEnEV (ges. Pflicht ab 12/2006)
Heizungsrohre
imKeller für alle Nutzungen
Dämmung
Wohnungen und für die übrigen Nutzungen zwei getrennte Energieausweise auszustellen; dies ist auf Seite 1 der
8 Oberste Geschossdecke
Dämmung gemäßEnEV (ges. Pflicht ab 12/2006)
Verbrauchserfassung –Heizung und Warmwasser
Energetische Qualität der Gebäudehülle
Gebäude Ist-Wert
ACTUAL
CO2-Emissionen *
Endenergiebedarf
Nachweis der Einhaltung des § 3 oder § 9 Abs. 1 der EnEV (Vergleichswerte)
Energieträger
von
bis
Brennstoffmenge
(kWh)
Anteil
Warmwasser
(kWh)
Energieverbrauchskennwert
in kWh/(m²⋅a)
Ausweise erkenntlich.
(zeitlich bereinigt, klimabereinigt)
Klimafaktor
Heizung
Heizung
einschl.
Korrekturzuschlag
9
Warmwasser
Kennwert
Jährlicher Endenergiebedarf in kWh/(m2a) für
Heizung
Dachschräge
Warmwasser
Zwischen-/Untersparrendämmung 16 cm(altern. zu Nr. 8)
weitere Empfehlungen auf gesondertemBlatt
Hinweis:
„Normverbrauch“
Energieträger
Modernisierungsempfehlungen zum Energieausweis
chenWetterdaten auf einen deutschlandweiten Mittelwert1mitWestfassade
Klimafaktoren(=Rückseite)
umgerechnet. So führen beispielsweise
Wärmedämmverbundsystemm. 12cmHartschaumu. Reibeputz
hohe Verbräuche in einem einzelnen harten Winter nicht zu einer schlechteren Beurteilung des Gebäudes. Der
Innendämmung 8cm(Achtung: fachgerechte Anschlüsse!)
2 Ostfassade
(=Straßenseite)
Energieverbrauchskennwert gibt Hinweise auf die energetische
Qualität des
Gebäudes und seiner Heizungsanlage.
350 Kleine400
>400 Bereich) signalisieren einen geringen Verbrauch. Ein Rückschluss auf den künftig zu erwarWerte (grüner
Gegen Holzfenster UF=1,3 W/(m²·K) austauschen
3 können
Fensterdie
Westseite
tenden Verbrauch ist jedoch nicht möglich; insbesondere
Verbrauchsdaten einzelner Wohneinheiten
kWh/(m²·a)
Unterschrift des Ausstellers
Warmwasserverbrauch:
Annual energy consumption
Endenergiebedarf –Seite 2
Der Endenergiebedarf gibt die nach technischen Regeln berechnete, jährlich benötigte Energiemenge für Heizung,
Lüftung und Warmwasserbereitung an („Normverbrauch“). Er wird unter Standardklima und -nutzungsbedingungen
errechnet und ist ein Maß für die Energieeffizienz eines Gebäudes und seiner Anlagentechnik. Der Endenergiebedarf ist die Energiemenge, die demGebäude bei standardisierten Bedingungen unter Berücksichtigung der Energieverlustezugeführt werden muss, damit die standardisierte Innentemperatur, der Warmwasserbedarf und die notwendige Lüftung sichergestellt werden können. Kleine Werte (grüner Bereich) signalisieren einen geringen Bedarf
und damit eine hohe Energieeffizienz.
gemäß §20 Energieeinsparverordnung (EnEV)
Energetische Qualität Gebäudehülle –Seite 2
Angegeben ist der spezifische, auf die wärmeübertragende Umfassungsfläche bezogene Transmissionswärmedie durchschnittliche energetische Qualität aller wärmeverlust (Formelzeichen in der EnEV: HT’). Er ist ein Maßfür
Gebäude
3
übertragenden Umfassungsflächen (Außenwände, Decken, Fenster etc.) eines Gebäudes. Kleine Werte signaliHauptnutzung /
siereneinen guten baulichen Wärmschutz.
Adresse Hauptstraße 11, 55555 Musterstadt
Wohngebäude
Gebäudekategorie
Energieverbrauchskennwert –Seite 3
Der ausgewiesene Energieverbrauchskennwert wird für das Gebäude auf der Basis der Abrechnung von Heiz- und
ggf. Warmwasserkosten nach der Heizkostenverordnung
und anderer Verbrauchsdaten
ermittelt. Dabei werden die
Empfohlene
Modernisierungsmaßnahmen
Energieverbrauchsdaten des gesamten Gebäudes und nicht der einzelnen Wohn- oder Nutzeinheiten zugrunde
Nr.
oder Anlagenteile
Maßnahmenbeschreibung
gelegt. Über Klimafaktoren wird der gemessene Energieverbrauch
fürBaudie Heizung
hinsichtlich der konkreten örtli-
Der Energieausweis wurde auf der Grundlage von Berechnungen des Energiebedarfserstellt. Die Ergebnisse
sind auf Seite 2 dargestellt. Diese Art der Ausstellung darf bei allen Wohngebäuden genutzt werden und ist für Wohngebäude
Pflicht bei Neubauten. Zusätzliche Informationen
zum
Verbrauch sind freiwillig.(EnEV)
Die angegebenen Vergleichsgemäß den §§ 16
ff. Energieeinsparverordnung
wertewurden an Hand von Modellrechnungen bzw. Verbrauchsauswertungenermittelt und sollen überschlägige
Vergleiche ermöglichen (Erläuterungen –siehe Seite 4).
Hinweise zur Verwendung des Energieausweises
4
Energiebedarf –Seite 2
Der Energiebedarf wird in diesem Energieausweis durch den Jahres-Primärenergiebedarf und den Endenergiebedarf dargestellt. Diese Angaben werden rechnerisch ermittelt. Die angegebenen Werte sind auf der Grundlage
der Bauunterlagen bzw. gebäudebezogener Daten und unter Annahme von standardisierten Randbedingungen
(z.B. standardisierte Klimadaten, definiertes Nutzerverhalten, standardisierte Innentemperatur und innere Wärmegewinne usw.) berechnet worden. So lässt sich die energetische Qualität des Gebäudes unabhängig vom Nutzer
und der Wetterlage beurteilen. Insbesondere wegen standardisierter Randbedingungen erlauben die angegebenen
Werte keine Rückschlüsse auf den tatsächlichen Energieverbrauch.
Gebäude
Gebäudetyp
Category
Gesamt in kWh/(m2a)
Modernisierungsempfehlungen für das Gebäude dienen lediglich der Information.
Sie sind nur kurz gefasste Hinweise und kein Ersatz für eine Energieberatung.
Hilfsgeräte
Beispielhafter Variantenvergleich (Angabenfreiwillig)
Durchschnitt
Erneuerbare Energien
Einsetzbarkeit alternativer
Energie-versorgungssysteme nach §5 EnEV vor
Baubeginn berücksichtigt
Vergleichswerte Endenergiebedarf
0
Vergleichswerte Endenergiebedarf
50 100 150 200 250 300 350 400 >400
0
50 100 150 200 250 300 350 400 >400
Erneuerbare Energieträger werden genutzt für:
Heizung
Lüftung
Warmwasser
Kühlung
Lüftungskonzept
DieLüftung erfolgt durch:
Fensterlüftung
Schachtlüftung
Lüftungsanlage ohneWärmerückgewinnung
**
Lüftungsanlage mit Wärmerückgewinnung
Issued by
Reg. №
Ist-Zustand
Modernisierung
gemäß Nummern:
*
Die modellhaft ermittelten Vergleichswerte beziehen sich
auf Gebäude, in denen die Wärme für Heizung und
Warmwasser durch Heizkessel im Gebäude bereitgestellt wird.
Soll ein Energieverbrauchskennwert verglichen werden,
der keinen Warmwasseranteil enthält, ist zu beachten,
dass auf die Warmwasserbereitung je nach Gebäudegröße20 –40 kWh/m²?a entfallen können.
Soll ein Energieverbrauchskennwert eines mit Fern- oder
Nahwärme beheizten Gebäudes verglichen werden, ist
zu beachten, dass hier normalerweise ein um 15 –30 %
geringerer Energieverbrauch als bei vergleichbaren
Gebäuden mit Kesselheizung zu erwarten ist.
Erläuterungen zum Berechnungsverfahren
Erläuterungen zumVerfahren
Das verwendete Berechnungsverfahren ist durch die EnEV vorgegeben. Insbesondere wegen standardisierter Randbedin-gungen erlauben
die angegebenen Werte keine Rückschlüsse auf den tatsächlichen Energieverbrauch. Die ausgewiesenen Bedarfswerte sind spezifische
Werte nach der EnEV pro Quadratmeter Gebäudenutzfläche (AN).
Das Verfahren zur Ermittlung von Energieverbrauchskennwerten ist durchdie Energieeinsparverordnung vorgegeben. Insbesondere wegen
standardisierter Randbedingungen erlauben die angegebenen Werte keine Rückschlüsse auf den tatsächlichen Energieverbrauch. Die Werte
sind spezifischeWerte pro Quadratmeter Gebäudenutzfläche (AN) nach der EnEV.
* freiwillige Angabe** EFH–Einfamilienhäuser, MFH–Mehrfamilienhäuser
* EFH –Einfamilienhäuser, MFH –Mehrfamilienhäuser
Primärenergiebedarf
[kWh/(m²·a]
Endenergiebedarf
[kWh/(m²·a]
Einsparung gegenüber
Ist-Zustand [%]
Aussteller
Modernisierungsvariante 2
1, 3, 4, 5, 7, 8
1, 2, 3, 4, 6, 7, 9
200
150
33
50
250
167
125
87
58
28
33
68
Ist-Zustand [%]
CO2-Emissionen
[kg/(m²·a]
Modernisierungsvariante 1
300
Ist-Zustand [%]
33
50
Unterschrift des Ausstellers
Dipl.-Ing. Walter Müller und Partner
Beratende Ingenieure
Südstraße 3
W. Müller
55555 Musterstadt
Issued on
Signed, Sealed
And others…
Rys. 6 - Przykłady ilustrujące różnice w certyfikatach energetycznych wprowadzanych w
państwach członkowskich UE na podstawie normy EN 15217
Szersze wprowadzenie w założenia tej normy zawiera ulotka informacyjna P03, natomiast przykłady
jej zastosowania na poziomie krajowym można znaleźć w dokumencie P27.
Głównym powodem zróżnicowania, o którym mowa powyżej, jest fakt, że państwa członkowskie nie
mają jeszcze doświadczenia, bądź mają niewielkie doświadczenie, w dziedzinie certyfikacji
energetycznej budynków. Świadectwo musi spełniać różne wymagania jakościowe, przy czym
niektóre z nich są ze sobą sprzeczne (zob. także P26 w sprawie aspektów jakościowych).
Przewiduje się, że w najbliższych latach oceny doświadczeń z początkowego okresu wprowadzenia
certyfikatów będą stanowiły podstawę do dalszej harmonizacji.
20/26
cense
9.3 EN 15603: Energetyczne właściwości użytkowe budynków – całkowite zużycie
energii i definicja energii znamionowej
Norma ta określa ogólne ramy:
⎯ oceny całkowitego zużycia energii w budynku;
⎯ obliczania energii znamionowej (energia pierwotna, emisja CO2, koszt energii).
Norma ta porównuje wyniki przedstawione w innych normach, które określają metodologię obliczania
zużycia energii w budynku. Uwzględnia energię wytwarzaną w budynku, której część może zostać
oddana do wykorzystania w innym miejscu. W formie tabelarycznej przedstawia podsumowanie
całkowitego zużycia energii w budynku i definiuje sposoby użytkowania energii, które mają być brane
pod uwagę przy ustalaniu wskaźników energetycznych właściwości użytkowych dla nowych i
istniejących budynków.
Przedstawia:
⎯ metodę wyliczania standardowego obliczonego wskaźnika energii, standardowego zużycia
energii, które nie jest uzależnione od zachowania użytkownika, faktycznych warunków
atmosferycznych i innych rzeczywistych (środowiskowych lub wyjściowych) warunków,
⎯ metodę oceny zmierzonego wskaźnika energii na podstawie energii dostarczonej i oddanej,
⎯ metodologię mającą na celu wzmocnienie zaufania użytkowników w model obliczania budynku
poprzez wprowadzenie porównania z rzeczywistym zużyciem energii,
⎯ metodę oceny efektywności energetycznej wynikającej z ewentualnych udoskonaleń.
Rys. 7 przedstawia ogólny zarys procesu agregacji szczegółowo opisanego w normie EN 15603.
Zapotrzebowanie
cieplne budynku
(bez systemu
technicznego
budynku)
Ogrzewanie
Ciepła woda użytkowa
(DHW)
Chłodzenie
Systemy
techniczne
(straty z systemu)
Ogrzewanie + DHW
Chłodzenie
Elektryczność
pomocniczy
oświetlenie
Energia
dostarczona
(nieważona)
Gaz
Elektryczność
Drewno
Centralne ogrzewanie
itp.
Energia oddana
(nieważona)
Cieplna
Elektryczna
Energia
odnawialna
wytwarzana na
miejscu
Energia
dostarczona
(ważona)
Energia pierwotna
Emisje CO2
itp.
Energia oddana
(ważona)
Energia pierwotna
Emisje CO2
Wskaźnik
energii
Cieplna
Elektryczna
Rys. 7 - Schemat agregacji wyników z norm niższego poziomu zgodnie z EN 15603
21/26
cense
9.4 EN ISO 13790: Energetyczne właściwości użytkowe budynków – obliczanie
zużycia energii na potrzeby ogrzewania i chłodzenia
Dyrektywa EPBD
Dyrektywa EPBD wyraźnie wskazuje, że Komisja Europejska zamierza nadal opracowywać normy
takie, jak EN ISO 13790, uwzględniając przy tym zagadnienia związane z klimatyzacją i
oświetleniem.
Historia
Na początku lat 90. zeszłego wieku stworzono europejską normę EN 832: Właściwości cieplne
budynków – Obliczanie zapotrzebowania na energię do ogrzewania – Budynki mieszkalne.
Zastąpiono ją wspomnianą powyżej normą EN ISO 13790:2004, która objęła także budynki
niemieszkalne.
W ramach mandatu 343 udzielonego CEN dla celów wsparcia EPBD, rozszerzono wersję tej
międzynarodowej normy o obliczenia zużycia energii na potrzeby chłodzenia oraz dodatkowe
zagadnienia.
Nowa wersja
Krótko mówiąc nowa norma EN ISO 13790: 2008 podaje metody dokonywania obliczeń dla celów
oceny rocznego zużycia energii do ogrzewania i chłodzenia budynków mieszkalnych i
niemieszkalnych lub ich części.
Obejmuje:
⎯ podział budynku na poszczególne strefy na potrzeby obliczeń,
⎯ obliczenia przenoszenia ciepła przez przenikanie i wentylację budynku, gdy jest on ogrzewany
lub chłodzony do stałej temperatury wewnętrznej,
⎯ udział wewnętrznych źródeł ciepła i źródeł ciepła słonecznego w bilansie cieplnym budynku, w
tym odzyskiwalne straty ciepła z systemów technicznych budynku takich, jak ogrzewanie, ciepła
woda lub systemy chłodzenia,
⎯ efekt bezwładności cieplnej (pojemność cieplna budynku) oraz ogrzewania lub chłodzenia z
przerwami,
⎯ roczne zapotrzebowanie na energię do ogrzewania i chłodzenia,
⎯ roczne zapotrzebowanie systemów ogrzewania i chłodzenia budynku na energię do ogrzewania i
chłodzenia przestrzeni,
⎯ dodatkowe roczne zapotrzebowanie na energię na potrzeby systemu wentylacji.
Każdy z powyższych punktów wymaga wprowadzenia z innych norm danych na temat komponentów
budowlanych i systemów technicznych budynku.
Do miesięcznej (i sezonowej) metody chłodzenia, dodano także prostą godzinową metodę
ogrzewania i chłodzenia, co ma ułatwić bezpośrednie wprowadzanie systemów godzinowych,
dziennych lub tygodniowych (np. przy regulacji, zachowaniu użytkownika).
22/26
cense
Wprowadzono wspólne zasady dotyczące warunków brzegowych i fizycznych danych wejściowych,
mające także zastosowanie do dynamicznych metod symulacyjnych. Prowadzi to do wyrównania
możliwości niezależnie od wybranego podejścia obliczeniowego (zob. Rys. 10).
Szczególną uwagę poświęcono dostosowaniu normy tak, by mogła być stosowana w świetle
krajowych i regionalnych przepisów budowlanych. W związku z tym, ważne, by procedury obliczeń
były jednoznaczne, możliwe do powtórzenia i weryfikacji. Aby pogodzić zastosowanie normy w tego
typu sytuacjach, jak i w innych wypadkach, daje ona do wyboru różne możliwości. Od krajowych
organów zależy, czy wskazać daną opcję jako obowiązkową, np. w zależności od regionu kraju, typu
budynku i jego przeznaczenia oraz celu oceny.
Metoda miesięczna to jedna z opcji proponowanych w nowej normie EN ISO 13790. Kolejny rysunek
przedstawia dobrze znany czynnik wykorzystania zysków ciepła, który zależy od zysków ciepła do
strumienia ciepła do bezwładności cieplnej budynku. Podobne podejście, lecz z czynnikiem
wykorzystania strat, zostało przyjęte w odniesieniu do chłodzenia powierzchni.
Rys. 8 - Krzywe czynnika wykorzystania zysków w metodzie miesięcznej; podobne krzywe, dla
czynnika wykorzystania strat, podano dla chłodzenia
Prosta metoda godzinowa to nowa opcja przedstawiona w nowej normie EN ISO 13790. Kolejny
rysunek ukazuje model na przykładzie sieci RC.
Rys. 9 - Prosta metoda godzinowa przedstawiona na przykładzie sieci RC
Poniższy rysunek obrazuje proces „wyrównania możliwości” dla różnych metod obliczeniowych
określonych w normie EN ISO 13790.
23/26
cense
Zapotrzebowanie na energię do ogrzewania i
chłodzenia
EN ISO 13790:2008
Wyrównanie możliwości dla wszystkich metod
Kryteria właściwości
użytkowych
Testy walidacyjne
Prosta
metoda
godzinowa
Metody
szczegółowe
Wspólne
warunki
brzegowe i
założenia
Metoda
miesięczna
Pełny opis
metody
Pełny opis
metody
Zagregowane
miesięczne
dane wejściowe
Zagregowane
godzinowe dane
wejściowe
Dane fizyczne budynku, systemu,
użytkowników, regulacji, środowiska
Rys. 10 - EN ISO 13790: „Wyrównanie możliwości” dla różnych metod obliczania zużycia
energii do ogrzewania i chłodzenia
Więcej informacji na temat tych i innych norm CEN można znaleźć w ulotkach informacyjnych
Buildings Platform i CENSE dostępnych na stronie internetowej (www.iee-cense.eu).
10 Praktyczne zastosowanie norm CEN w państwach członkowskich
Normy CEN-EPBD
budowlanymi?
nieobowiązkowe
zgodnie
z
krajowymi/regionalnymi
przepisami
Komisja wsparła proces kształtowania obecnych norm CEN poprzez udzielenie CEN mandatu w
zakresie opracowania norm koniecznych do wsparcia procesu wdrażania dyrektywy EPBD. Jeżeli
wszystkie państwa członkowskie będą stosowały te normy jako punkt odniesienia, skorzysta na tym
cała Europa.
Przepisy budowlane stanowią jednak obszar, w którym państwa członkowskie UE korzystają z
przywileju tworzenia ustawodawstwa krajowego. Pod tym względem dyrektywa EPBD przyjęła
zasadę subsydiarności.
W przeciwieństwie na przykład do norm CEN w ramach dyrektywy dotyczącej wyrobów budowlanych
(Construction Products Directive - CPD)1, normy CEN wspierające dyrektywę EPBD nie są
obowiązkowe w świetle krajowych czy regionalnych przepisów.
Ze względu na różnice w klimacie, zachowaniu użytkowników i warunkach rynkowych, większość
norm CEN opracowano w sposób utrudniający ich bezpośrednie zastosowanie w praktyce bez
pomocniczych materiałów krajowych (załączników krajowych).
1 Przypis tłumacza: Dyrektywa Rady z dnia 21 grudnia 1988 r. w sprawie zbliżenia przepisów ustawowych,
wykonawczych i administracyjnych Państw Członkowskich odnoszących się do wyrobów budowlanych
(89/106/EWG)
24/26
cense
Więcej informacji na ten temat można znaleźć w ulotkach informacyjnych Buildings Platform
dotyczących norm CEN: P02, P40 i P60, które są także dostępne na stronie internetowej www.ieecense.eu.
Praktyczne zastosowanie norm w państwach członkowskich
Choć większość państw członkowskich twierdzi, że wykorzystuje normy CEN jako bazę z uwagi na
fakt, że procedury te są zgodne z dyrektywą EPBD, przeważająca liczba państw członkowskich nie
wymaga jednak bezpośredniego stosowania tych norm. Możliwe jest wprowadzenie różnych
praktycznych rozwiązań dla każdej normy lub grupy norm CEN.
W niektórych państwach członkowskich treść norm znalazła częściowe odzwierciedlenie w krajowych
publikacjach lub przepisach, a w innych stosowanie norm EPBD zawsze stanowi rozwiązanie
alternatywne.
Odrębny raport na temat wdrażania oraz praktycznego zastosowania norm CEN
wskazówki dotyczące wdrażania i praktycznego zastosowania norm CEN w kontekście krajowych i
regionalnych przepisów budowlanych. Raport ten będzie regularnie aktualizowany na podstawie
nowych informacji i coraz większej wiedzy zdobywanych dzięki opiniom państw członkowskich i
innych grup docelowych.
W ulotce informacyjnej P90 już przedstawialiśmy przegląd praktycznych rozwiązań, które zostały
zastosowane oraz kilka typowych bardziej szczegółowo opracowanych przykładów. Dokument ten
jest dostępny na stronie internetowej: www.iee-cense.eu.
11 Bibliografia
[1] CENSE – Leading the CEN Standards on Energy performance of buildings to practice. Towards
effective support of the EPBD implementation and acceleration in the EU Member States.
EIE/07/069/SI2.466698.
Zob. ulotka informacyjna P086 (Wprowadzenie do projektu).
Wiele innych publikacji informacyjnych zostało wydanych lub jest w przygotowaniu, sprawdź na
stronie internetowej projektu: www.iee-cense.eu
[2] CEN/TR 15615, Explanation of the general relationship between various European Standards
and the Energy Performance of Buildings Directive (EPBD) – Umbrella Document. Europejski
Komitet Normalizacyjny (CEN), Bruksela (kwiecień 2008 r.)2
2 Przypis tłumacza: Wersja polska dokumentu nosi tytuł: PKN-CEN/TR 15615, Wyjaśnienie ogólnych powiązań
różnych Norm Europejskich z dyrektywą Charakterystyka energetyczna Budynków (EPBD); Dokument
„Umbrella”
25/26
cense
Partnerzy CENSE:
TNO (NL; koordynator), CSTB (FR), ISSO (NL), Fraunhofer-IBP (DE), DTU (DK), ESD (GB), FAMBSI (FI),
EDC (IT)
Partnerzy stowarzyszeni:
HTA Luzern (CH), BRE (GB), Viessmann (DE), Roulet (CH), JRC IES (EC)
Link do strony internetowej: www.iee-cense.eu
Oryginalna wersja językowa: angielska
.
Zastrzeżenie o zwolnieniu z odpowiedzialności:
Projekt CENSE otrzymał finansowanie ze środków
wspólnotowego programu Inteligentna Energia Europa na podstawie umowy nr EIE/07/069/SI2.466698.
Zawartość niniejszego dokumentu jest odzwierciedleniem poglądów autorów. Autor/autorzy ani
Komisja Europejska nie ponoszą odpowiedzialności za jakiekolwiek sposób wykorzystania zawartych
w nim informacji.
ZAŁĄCZNIKI:
Poniższe załączniki znajdują się w odrębnym pliku (dostępnym wyłącznie w języku
angielskim):
Załącznik A – Wykaz norm CEN wspierających dyrektywę EPBD
(List of CEN standards to support the EPBD)
Załącznik B – Więcej informacji o roli i statusie norm CEN; najczęściej zadawane
pytania
(More on the role and status of the CEN standards; frequently asked
questions)
Załącznik C – Streszczenie projektu
(Project sumary)
26/26

cense - BUILD UP EU

Transkrypt

Podobne dokumenty

CA III EPBD

Die Ausgrabungen in Bourges, und die Rolle der Aristocratie in der

Recast dyrektywy EPBD jako środek ograniczający zużycie energii

CA IV EPBD - Instytut Techniki Budowlanej

ExportToPDF - Sammlungen NMM - Narodowe Muzeum Morskie w

Nazwa przedmiotu TECHNOLOGIA INFORMACYJNA DLA

TOM 26/ 2002 - Instytut Stosunków Międzynarodowych

Nazwa przedmiotu NIEMIECKI W BIZNESIE Forma