Antygona Sofoklesa tragizm, ponadczasowość, konwencje

Pobrano z http://magda.of.pl
Antygona Sofoklesa
tragizm, ponadczasowość, konwencje dramatu staroŜytnego
Tragedia, najstarszy gatunek dramatyczny, podobnie jak jej nazwa (tragos-kozioł,
ode-pieśń) wywodzi się z obchodów ku czci Dionizosa, boga wina i odradzającej się natury.
Uroczystości te były połączone z ludowymi zabawami, procesjami, przedstawieniami
chóralnymi. Za twórcę tragedii greckiej uznany został Tespis, wprowadzając pierwszego
aktora, który podjął dialog z przewodnikiem chóru (wyodrębnionym właśnie ze
wspomnianych obchodów). Pierwszy z trójki wielkich tragików, Ajschylos wprowadził
drugiego aktora, jednocześnie ograniczając rolę chóru. Sofokles wzmocnił dramaturgię akcji,
wprowadził postacie kobiece i sceniczne dekoracje. Eurypides zaś wprowadził trzeciego
aktora, monolog odsłaniający przeŜycia wewnętrzne bohaterów i nieoczekiwane zakończenie
dramatu.
Szczególne miejsce w światowym dorobku dramaturgicznym zajmuje „Antygona”
Sofoklesa. Jest to dramat o charakterze uniwersalnym, ponadczasowym, inaczej
odczytywanym w kaŜdej epoce. Polski przekład tragedii Sofoklesa pochodzi z 1875 roku.
Przyjrzyjmy się więc bliŜej tej właśnie tragedii.
Dla lepszego zrozumienia losów Antygony naleŜy poznać losy Edypa i związanego z
tą postacią mitu Labdakidów. Antygona jest bowiem córką Edypa. OtóŜ królowi Teb,
Lajosowi, wyrocznia przepowiedziała, Ŝe z woli bogów zginie z ręki własnego syna. A ten
poślubi własną matkę, Jokastę. Gdy Lajosowi i Jokaście urodził się syn, okaleczyli mu nogi i
porzucili w górach. Chłopczyka znaleźli pasterze, nadali mu imię Edyp i zanieśli do
bezdzietnej królowej Koryntu. Gdy Edyp dorósł, wyruszył do Delf, by u wyroczni poznać
imiona swoich rodziców. Po drodze Edyp napotyka moŜnego pana, którego dworzanie
nakazują Edypowi przepuszczenie powozu. Wynika bójka, w której Edyp zabija
nieznajomego. Był to jego ojciec, Lajos. Rządy w Tebach obejmuje teraz Kreon, a w
okolicznych górach pojawia się Sfinks-Potwór o głowie kobiety, ciele lwa i ogonie węŜa.
Sfinks poŜera wszystkich, którzy nie potrafią rozwiązać jego zagadki. Kreon ogłasza, Ŝe kto
rozwiąŜe zagadkę Sfinksa, otrzyma królestwo tebiańskie i za Ŝonę Jokastę, wdowę po Lajosie.
Edyp rozwiązuje zagadkę i Sfinks rzuca się w przepaść. Edyp Ŝeni się z Jokastą, która rodzi
mu córki Ismenę i Antygonę oraz dwóch synów. Nad Tebami wisi jednak klątwa bogów, więc
wezwano Terezjasza, wieszcza. Ten wyjawił prawdę o Edypie. Edyp z rozpaczy wykłuł sobie
oczy i porzucił Teby, a Jokasta powiesiła się. Ród Edypa spotkało jeszcze wiele nieszczęść
(jego synowie Polinejkes i Eteokles wzajemnie się pozabijali), zanim bogowie cofnęli swoją
klątwę.
Tragedia „Antygona” nawiązuje do tych wydarzeń, gdyŜ rozpoczyna się rozmową
Antygony i Ismeny o śmierci ich brata Polinejkesa, którego Kreon zabronił pogrzebać.
Ismena lęka się naruszyć zakaz Kreona. Natomiast dla Antygony waŜniejszy jest nakaz
moralny oraz prawo boskie, zabraniające zostawić ciało zmarłego psom i ptakom. Po tym
prologu następuje pięć epejsodionów przerywanych pieśniami Chóru (stasimonami) i
zakończonych eksodosem (wyjście Chóru po końcowej pieśni).
•
I epejsodion - Kreon przed Radą Starszych uzasadnia swą decyzję, by nie grzebać
ciała Polonejkesa, zdrajcy przeklętego przez bogów. NajwaŜniejsza jest ojczyzna,
której trzeba zjednać przychylność bogów. Przybywa posłaniec, który donosi, Ŝe ktoś
skrycie pogrzebał Polinejkesa.
Pobrano z http://magda.of.pl
•
II epejsodion - straŜnik wprowadza Antygonę, która ośmieliła się złamać zakaz
Kreona i pogrzebała brata. Antygona wyjaśnia, Ŝe uczyniła to zgodnie z prawem
boskim: tylko pogrzebany zmarły wejdzie po śmierci do Hadesu. Nie lęka się nawet
kary śmierci ze strony Kreona. Tego gniewa szczególnie fakt, Ŝe ośmieliła mu się
przeciwstawić kobieta.
Zjawia się Ismena, która próbuje wziąć winę na siebie. Antygona nie zgadza się. Stwierdza,
Ŝe działała świadomie grzebiąc brata.
•
III epejsodion - Hajmon przybywa do swego ojca Kreona, gdyŜ nie pojmuje jego
zaciekłości. UwaŜa, Ŝe bogowie po to dali człowiekowi rozum, by się nim kierował.
Tak właśnie postępuje Antygona, dowodzi Hajmon. Rozgniewany Kreon nazywa syna
„poddanym kobiety”. Ułaskawia Ismenę, ale nakazuje zamurować Ŝywcem Antygonę.
•
IV epejsodion - straŜnicy prowadzą Antygonę na śmierć. Kobieta wierzy, Ŝe po
śmierci spotka się z rodzicami i Polinejkesem. Kreon twierdzi, Ŝe tylko przestrzega
praw i wypełnia swój obowiązek króla.
•
V epejsodion - przybywa Terezjasz, ślepy wieszcz i wyjawia Kreonowi klątwę ciąŜącą
nad rodem Edypa. Nazywa Kreona tyranem. Przepowiada upadek jego władzy.
Władcę ogarnia strach. Postanawia wydobyć Antygonę z grobowca, a złoŜyć do niego
ciało Polinejkesa.
•
Eksodos - przybywa posłaniec z wiadomością, Ŝe Antygona nie Ŝyje. Gdy zobaczył to
Hajmon, wydobył sztylet i odebrał sobie Ŝycie. Na wieść o tym jego matka, Eurydyka,
wybiegła z pałacu i takŜe popełniła samobójstwo. Kreon wobec tragedii, której był
winien, postanawia opuścić miasto.
Tak kończy się ta tragedia. Jednym z istotnych jej elementów jest tragizm, jako
najwaŜniejsza kategoria estetyczna antycznej tragedii. Polega on na ukazaniu
nierozwiązywalnego konfliktu: starcia jednostki z przerastającą ją siłą wyŜszą instancją
(fatum, bogiem, ideą). Zderzenie sprzecznych racji nieuchronnie prowadzi do katastrofy i
klęski jednostki, co z kolei jest podstawą do tzw. katharsis-oczyszczenia z uczuć litości i
trwogi, pobudzającego widza do podziwu i współodczuwania z bohaterem. Niezbędnym
elementem konfliktu tragicznego jest dojście przez bohatera do samowiedzy o swym losie
(chwila, kiedy rozpoznaje on swoje przeznaczenie). W konflikcie tragicznym w „Antygonie”
uczestniczy zarówno tytułowa bohaterka, jak i sam Kreon.
Antygona musi dokonać wyboru między dwoma racjami, z których obie są równie
waŜne i sprzeczne ze sobą. Jako kochająca siostra, wierna prawu boskiemu, czuje się
zobowiązana do pochowania i uczczenia zwłok brata Polinejkesa. Jeśli tego nie uczyni, nie
tylko ciało zmarłego zostanie pohańbione, lecz dusza Polinejkesa nie zazna spokoju. Z kolei,
gdy to uczyni, wejdzie w konflikt z prawem państwowym, gdyŜ Kreon zabronił pod karą
śmierci pochować Polinejkesa, uznając go za zdrajcę. Wybierając pomiędzy posłuszeństwem
prawu boskiemu a rozkazowi królewskiemu, Antygona wybierze, zgodnie ze swoim
sumieniem, prawo boskie. Poniesie za to śmierć.
Kreon takŜe musi wybierać pomiędzy działaniem, które nakazywało mu sumienie i
uczucia rodzinne, a decyzją konieczną do utrzymania autorytetu władzy. Wydając rozkaz
królewski, zabraniający pochowania Polinejkesa, miał na celu dobro społeczne, gdyŜ uznawał
Pobrano z http://magda.of.pl
jego czyn (zaatakowanie Teb w sojuszu z królem Androstasem) za czyn zdrajcy. Z drugiej
strony Antygona była członkiem rodu królewskiego i narzeczoną syna Kreona, Hajmona.
Mając na celu dobro jednostki-swego syna i Antygony, Kreon mógł cofnąć rozkaz. Lecz
nadszarpnąłby tą decyzją swój autorytet i mógł zostać posądzony o niesprawiedliwość i
kumoterstwo. Wybierając zaś dobro społeczne, utrzymanie silnej władzy i interesu państwa,
naraził się bogom. Pogwałcił prawa religijne, nakazujące pochować zwłoki zmarłego.
Mimo upływu wieków „Antygona” jest dziełem wciąŜ aktualnym, przedstawione w
niej konflikty i problemy, z którymi borykają się bohaterowie mają charakter uniwersalny.
Konflikt między jednostką, którą reprezentuje Antygona, a państwem, które reprezentuje
Kreon moŜe przecieŜ zdarzyć się w kaŜdym społeczeństwie i w kaŜdym czasie historycznym.
RównieŜ uniwersalny charakter ma konflikt między prawem religijnym, boskim, a prawem
ustanowionym przez człowieka.
Starcie się racji rozumowych prezentowanych przez Kreona z pobudkami
uczuciowymi Antygony to takŜe problem o znaczeniu uniwersalnym, ponad-czasowym.
Często i w Ŝyciu bywa tak, Ŝe sam człowiek musi wybierać między tym, co dyktuje mu rozum
i tym, co nakazuje mu uczucie.
Przyglądając się bohaterom tragedii Sofoklesa, analizując problemy które przeŜywają,
odkrywamy zagadkę nieprzemijającej aktualności utworu. Z tymi samymi problemami boryka
się ludzkość od wieków, mogą stać się one udziałem kaŜdego z nas. Oto bowiem Antygona,
kochająca siostra, gotowa do poświęceń, wierna nakazom religijnym. Nie lęka się śmierci,
choć z Ŝalem Ŝegna się z Ŝyciem. Oto Ismena, tak ludzka w swoich czynach, bliska nam,
przekonana, Ŝe nie ma sensu podejmować się takich czynów, które z góry skazują człowieka
na klęskę i prowadzą do katastrofy. Kiedy jednak nadchodzi dla niej godzina próby okazuje
się, Ŝe i ją stać na bohaterstwo. ChociaŜ nie uczestniczyła w grzebaniu ciała brata, to przed
Kreonem przyznaje się do współudziału w tym czynie, chcąc na równi z Antygoną ponieść
wszelkie konsekwencje.
Bracia Eteokles i Polinejkes reprezentują konflikt znany człowiekowi od zarania dziejów. Jest
to bezwzględna walka o władzę, w której przestają liczyć się względy rodzinne, uczucia
patriotyczne i prawa moralne. Eteokles nie chce podporządkować się woli ojca Edypa, który
nakazał aby bracia dzielili się władzą: kaŜdy miał rządzić przez rok. Eteokles został uznany za
obrońcę ojczyzny i pochowany z honorami, nie dotrzymał wszak umowy - nie oddał bratu
tronu i wypędził go z Teb. Wypędzony Polinejkes nie zrezygnował ze swych roszczeń do
tebiańskiego tronu i zorganizował wyprawę przeciw własnemu bratu. Nic się dla niego nie
liczyło, jego poczynaniami kierowała Ŝądza władzy.
Troską o niezachwiany autorytet władzy kierował się teŜ Kreon. Nie uległ on prośbom
Ismeny i błaganiom syna, skazując Antygonę na śmierć. Takich ludzi spotykamy i dzisiaj.
„Antygona” spełnia wszystkie wymogi klasycznej greckiej tragedii: ściśle przestrzeganego
kanonu budowy tragedii, obecności Chóru i jego waŜnej funkcji, koncepcji losu człowieka
(człowiek bezradny wobec potęgi fatum). Fabuła tragedii antycznej była skończona i
zamknięta. Ze względu na swą kompozycję dzieliła się na:
- prologos - wejście posłańca, wprowadzenie do utworu
- parodos - pierwsze wejście Chóru
Pobrano z http://magda.of.pl
- pięć epejsodionów - czyli części dialogowych przeplatanych pięcioma stasimonami,
pieśniami Chóru
- exodos - zakończenie, ostatnia pieśń Chóru
W budowie akcji równieŜ wyróŜniamy poszczególne elementy:
- zawiązanie akcji - pierwsze wydarzenie bądź czyn bohatera decydujący o rozpoczęciu akcji,
stopniowo narastające napięcie poprzez kolejne wydarzenia, aŜ następuje nagromadzenie
perypetii
- punkt kulminacyjny - stopień najwyŜszego napięcia, sytuacja staje się maksymalnie
skomplikowana
- rozwiązanie akcji - gwałtowne napięcie spada, aŜ do całkowitego wyciszenia
„Antygona” jako dramat antyczny spełnia wszystkie te wymogi. Jest więc klasyczną tragedią
grecką.