Antoni Jackowski, Izabela Sołjan - SONDERAKTION

SONDERAKTION KRAKAU
D
Archiwum UJ • Jagiellonian University Archives
Archiwum UJ • Jagiellonian University Archives
Zbiory Muzeum UJ • Jagiellonian Museum
o planowanej inauguracji, niestety, nie doszło. Na żądanie ukowców, z tego 155 z Uniwersytetu, 22 z Akademii Górniczej
SS – Sturmbannführera Bruno Müllera – rektor zaprosił oraz 3 z Akademii Handlowej. Do obozu wywieziono prawie
pracowników naukowych UJ na 6 listopada na godzinę 12 do całe grono profesorów, docentów i asystentów Uniwersytetu
sali wykładowej nr 66 im. Mikołaja Kopernika w Collegium Jagiellońskiego oraz Akademii Górniczej3. Aresztowanych przewieziono do więzienia przy
Novum (obecnie sala nr 56
ul. Montelupich, a później
im. Józefa Szujskiego) na
do dawnych koszar 20. pułku
wykład Niemca o stosunku
piechoty przy ul. MazowiecIII Rzeszy i narodowego sokiej. Kolejnym etapem było
cjalizmu do zagadnień nauki
więzienie we Wrocławiu.
i szkolnictwa wyższego 1 .
Rektor zapewne wierzył,
Tam profesorowie przebyże wykład Müllera oznacza
wali około trzech tygodni.
ostateczną zgodę władz oku28 listopada uwięzieni znapacyjnych na otwarcie Uczelleźli się w obozie koncenni, zaapelował więc o liczny
tracyjnym w Sachsenhausenudział pracowników w tym
-Oranienburgu koło Berlina.
spotkaniu. Apel poskutkował
W wyniku akcji podjęi w sali zgromadzili się pratej przez Polski Czerwony
wie wszyscy profesorowie
Krzyż jeszcze w Krakowie
uwolniono 13 osób. Wśród
Uniwersytetu, wielu innych
nich było trzech Ukraińców,
pracowników, również z Akaprofesorów UJ, których wydemii Górniczej i Akademii
reklamował dawny docent UJ
Handlowej.
Wykład okazał się pułap- Aresztowanie profesorów UJ 6 listopada 1939 r. w ramach Sonderaktion Włodzimierz Kubijowicz4.
ką, perfidnie przygotowaną
Jeszcze podczas pobyKrakau. Mal. Mieczysław Wątorski
przez Niemców. W krótkim
tu w Krakowie do miejsca
The arrest of the Jagiellonian University’s professors under Sonderaktion
wystąpieniu Müller powieuwięzienia przybył Niemiec
Krakau, 6 November 1939. Painting by Mieczysław Wątorski
dział między innymi: Moi
dr Fritz Arlt, kierownik
panowie, zwołałem was, aby wam powiedzieć, że uniwersytet Głównego Wydziału Ludności i Opieki Społecznej rządu GG.
krakowski był zawsze ogniskiem antyniemieckich nastrojów, Zaproponował on zwolnienie i współpracę profesorom: Kaw tym duchu nieżyczliwym wychowywał młodzież [...]. Dlatego zimierzowi Stołyhwie (antropolog), Jerzemu Smoleńskiemu
zostaniecie aresztowani i posłani do obozu2.
(geograf) oraz Kazimierzowi Dobrowolskiemu (socjolog i et-
Przykład kartotek założonych przez gestapo uwięzionym profesorom
Card files kept by the Gestapo for the imprisoned academics
Jeszcze przed „wykładem” Collegium Novum zostało
otoczone przez oddziały SS. Zebranych profesorów w sposób
bardzo brutalny załadowano do „bud” policyjnych, nierzadko
używając przemocy fizycznej. Łącznie aresztowano 183 na-
nolog). Warunkiem zwolnienia miało być podpisanie deklaracji
o nieprowadzeniu działalności politycznej i prawdopodobnie
wyrażenie zgody na podjęcie pracy w Ostinstitut. Żaden z wymienionych uczonych nie przyjął propozycji Niemca5.
ALMA MATER
15
Jak pisze Andrzej Chwalba, 6 listopada 1939 stał się datą
graniczną i symboliczną. Aresztowanie było precedensem i, jak
się okazało, początkiem ciernistej drogi polskiej inteligencji i środowisk twórczych w okresie okupacji, a nie – jak wielu sądziło
– odosobnionym przypadkiem. Wydano wówczas wyrok nie tylko
na uniwersytet, ale i na całe polskie szkolnictwo stopnia wyższego
i średniego6. Inaczej mówiąc, dzień 6 listopada miał zapoczątkować unicestwienie Uniwersytetu Jagiellońskiego. Hans Frank
zamierzał w to miejsce utworzyć uniwersytet niemiecki.
Uwięzienie krakowskich profesorów stało się głośne w świecie. Pisały o tym największe światowe dzienniki i tygodniki. W akcji protestacyjnej brało udział wielu intelektualistów i uczonych
z krajów neutralnych, takich jak Stany Zjednoczone, Szwecja,
Szwajcaria, Hiszpania, Jugosławia. Szczególnie aktywnie na
rzecz uwolnienia aresztowanych działali niemieccy alianci, czyli
Węgrzy i Włosi. Zdołano nawet nakłonić do interwencji samego
Benito Mussoliniego. Interweniował także Watykan. Wykaz
uwięzionych profesorów otrzymał papież Pius XII7. Zdarzały
się też pojedyncze przypadki protestów ze strony uczonych
niemieckich, głównie slawistów. Niemcy, którzy wtedy jeszcze
liczyli się z opinią międzynarodową, postanowili zwolnić część
więźniów z obozu w Sachsenhausen. Był to jedyny taki przypadek w dziejach niemieckich obozów koncentracyjnych. 8 lutego
1940 roku opuściło obóz 102 więźniów, którzy ukończyli 40. rok
życia. Przed zwolnieniem musieli podpisać oświadczenie, że nie
będą wykonywać swojego zawodu8. Pozostali profesorowie zostali przewiezieni do innych obozów, między innymi do Dachau
(4 marca 1940) i częściowo zwalniani w późniejszym okresie.
Antoni Jackowski, Izabela Sołjan
1
2
3
4
5
6
7
8
A. Chwalba, Kraków w latach 1939–1945, op.cit., s. 165.
Cyt. za A. Chwalba, Kraków w latach 1939–1945, op.cit., s. 165.
T. Lehr-Spławiński, 1946, Przemówienie Rektora U.J., [w:] H. Barycz (red.), Kronika
Uniwersytetu Jagiellońskiego za okres wojny 1939–1945 oraz za rok akademicki 1945,
Kraków, s. 10.
V. Frančić, Profesorowie w Sachsenhausen, [w:] M. Zarębowa, A. Zaręba, Ne Cedat
Academia. Kartki z dziejów tajnego nauczania w Uniwersytecie Jagiellońskim 1939–1945,
Kraków 1975, s. 43.
J. Gwiazdomorski, 1945, Wspomnienia z pobytu profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego
w niemieckim obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen, Kraków, s. 35–36; J. Buszko,
I. Paczyńska, 1995, Podstępne uwięzienie profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego
i Akademii Górniczej (6 XI 1939 r.). Dokumenty, Kraków, s. 394; S. Leszczycki, 1988,
Z pobytu w Sachsenhausen i Dachau, 1939–1941. – „Przegląd Lekarski”, t. 45, nr 1, s. 105;
A. Bolewski, H. Pierzchała, Martyrologia profesorów Akademii Górniczej w hitlerowskich
więzieniach i obozach koncentracyjnych, Kraków 1985, s. 38–39.
A. Chwalba, Kraków w latach 1939–1945..., op.cit., s. 167.
O akcji podjętej w celu uwolnienia krakowskich profesorów interesująco pisze m.in.
F. Ziejka, 2005, Książka – pielgrzym, [w:] B. Domański, S. Skiba (red.), Geografia
i sacrum. Profesorowi Antoniemu Jackowskiemu w 70. rocznicę urodzin, Kraków, t. 1,
s. 51–62.
A. Chwalba, Kraków w latach 1939–1945..., dz. cyt., s. 169.
SONDERAKTION KRAKAU
H
owever, the inauguration never materialised. On demand from SS-Sturmbannführer Bruno Müller the Rector invited the
academics of the Jagiellonian University to
attend Müller’s lecture on the position of the
Third Reich and National Socialism on scholarship and higher education, to be held at 12 noon
on 6 November in the Copernicus Room (No.
66; now the Józef Szujski Room, No. 56) in the
Collegium Novum Building.1 Most probably
the Rector thought that Müller’s lecture signified the occupying authorities’ final consent to
the opening of the University, and called for
a good attendance. His appeal was successful,
and nearly all the professors of the Jagiellonian University, as well as other staff, also from
the Mining Academy and the Commercial
Academy, came.
The lecture turned out to be an insidious
trap laid by the Germans. In a short address
Müller said,
Gentlemen, I have summoned you to tell you
that the University of Kraków has always been
a hotbed of anti-German feelings, and has been
educating young people in this spirit of hostility.
. . . That is why you will be arrested and sent to
a concentration camp.2
Even before the “lecture” started the building was surrounded by SS units. The academics
were rounded up and very brutally “escorted”
16
ALMA MATER
Spis profesorów wg zajmowanych prycz
w celi nr 306 w więzieniu wrocławskim.
Wykaz został sporządzony przez Tadeusza Estreichera; źródło: J. Zaborowski,
S. Poznański, Sonderaktion Krakau.
W dwudziestą piątą rocznicę 6 listopada
1939, Warszawa 1964, s. 75. Liczby
przy nazwiskach oznaczają miejsca
zaznaczone na planie celi
List of academics and their bunks in cell
no. 306 in the Wrocław jail. Compiled
by Tadeusz Estreicher. After J. Zaborowski & S. Poznański, Sonderaktion
Krakau. W dwudziestą piątą rocznicę
6 listopada 1939 r., Warszawa, 1964,
p. 75. Numbers next to names denote
places on the map of the cell
to police vehicles, in many cases with the use of
physical violence. A total of 183 academics were
arrested, 155 from the University, 22 from the
Mining Academy, and 3 from the Commercial
Academy. Nearly all the academic staff of the
Jagiellonian University and the Mining Academy
were deported to the concentration camp.3 The
arrested persons were first taken to the prison
on Ulica Montelupich, and subsequently to the
army barracks on Ulica Mazowiecka where
formerly the Polish 20th Infantry Regiment had
been stationed. The next stage of their journey
was the prison in Wrocław (then Breslau),
where they were kept for around 3 weeks. On
28 November the prisoners found themselves in
the Sachsenhausen-Oranienburg Concentration
Camp near Berlin.
In outcome of a campaign undertaken by the
Polish Red Cross 13 persons were released still in
Kraków. They included 3 Ukrainians who were
Jagiellonian University professors and were
released thanks to an appeal by Włodzimierz Kubijowicz, a former docent (senior fellow) of the
Jagiellonian University.4 When they were still
being detained in Kraków, Dr. Fritz Arlt, head
of Abteilung Bevölkerungswesen und Fürsorge
(Department for Population and Social Welfare) in the Generalgouvernement, came to the
prison and offered three professors, the anthropologist Kazimierz Stołyhwo, the geographer
protest campaign. Protesters even managed to get Mussolini to
intervene. There was also an intervention from the Vatican. Pope
Pius XII received a list of the arrested profesors.7 There were also
individual protests from German scholars, mostly Slavicists. The
German authorities, who at the time still took international opinion into consideration, decided to release some of the prisoners
detained in Sachsenhausen. But it was the only instance of such
a reaction in the history of German concentration camps. On 8
February 1940 102 inmates over forty were released. But before
they were discharged they had to sign a declaration that they would
not practise in their profession.8 The remaining academics were
moved to other concentration camps such as Dachau (4 March
1940), and some were released at later times.
Antoni Jackowski and Izabela Sołjan
Map of cell no. 306 in the Wrocław jail. Compiled by Tadeusz Estreicher.
After J. Zaborowski & S. Poznański, Sonderaktion Krakau. W dwudziestą
piątą rocznicę 6 listopada 1939 r., Warszawa, 1964, p.75
A. Chwalba, Kraków w latach 1939–1945, Kraków, 2002, p. 165.
After A. Chwalba, Kraków w latach 1939–1945, op.cit., p. 165.
3
Rector Lehr-Spławiński’s address in H. Barycz (ed.), Kronika Uniwersytetu Jagiellońskiego
za okres wojny 1939–1945 oraz za rok akademicki 1945, Kraków, 1946, p. 10.
4
V. Frančić, Profesorowie w Sachsenhausen, in M. Zarębowa, A. Zaręba, Ne Cedat Academia. Kartki z dziejów tajnego nauczania w Uniwersytecie Jagiellońskim 1939–1945,
Kraków, 1975, p. 43.
5
J. Gwiazdomorski, Wspomnienia z pobytu profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego w niemieckim obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen, Kraków, 1945, p. 35–36; J. Buszko,
I. Paczyńska, Podstępne uwięzienie profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii
Górniczej (6 XI 1939 r.). Dokumenty, Kraków, 1995, p. 394; S. Leszczycki, Z pobytu
w Sachsenhausen i Dachau, 1939–1941, Przegląd Lekarski, T. 45, nr 1/1998, p. 105; A.
Bolewski, H. Pierzchała, Martyrologia profesorów Akademii Górniczej w hitlerowskich
więzieniach i obozach koncentracyjnych, Kraków, 1985, p. 38–39.
6
A. Chwalba, Kraków w latach 1939–1945..., op.cit., p. 167.
7
An interesting account of the campaign to release the academics is to be found in F. Ziejka,
“Książka – pielgrzym”. B. Domański, S. Skiba (eds.), Geografia i sacrum. Profesorowi
Antoniemu Jackowskiemu w 70. rocznicę urodzin, Vol. 1, Kraków, 2005, p. 51–62.
8
A. Chwalba, Kraków w latach 1939–1945, op.cit., p. 169.
1
2
Jerzy Smoleński, and the sociologist and ethnologist Kazimierz
Dobrowolski a release on condition they sign a declaration not
to engage in political activity and (presumably) agree to take up
employment in the Institut für Deutsche Ostarbeit. None of the
three accepted Arlt’s offer.5
Andrzej Chwalba writes:
6 November 1939 marked a turning point. The arrest of the
professors was a precedent and, as it turned out, the start of the arduous road for the Polish educated classes and artists under Nazi
occupation and not, as
some believed, an isolated
occurrence. On that day
not only the University but
also all the Polish institutions of higher education
and secondary schools
were condemned.6
In other words, the
Sixth of November was to
launch the annihilation of
the Jagiellonian University. Hans Frank wanted to
establish a German university in its place.
News of the arrest of
the professors of Kraków
quickly spread throughout
the world. All the major
newspapers and magazines
reported it. Many intellectuals and academics from
neutral countries like the
USA, Sweden, Switzerland, Spain, and Yugoslavia protested. Hungarians
Plan obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen. Profesorów krakowskich umieszczono w barakach nr 45 i 46
and Italians, Germany’s
allies, made a particularly
Map of Sachsenhausen concentration camp. The Cracovian academics were put in block nos. 45 and 46
active contribution to the
ALMA MATER
17
Archiwum UJ • Jagiellonian University Archives
Plan celi nr 306 w więzieniu wrocławskim sporządzony przez Tadeusza
Estreichera; źródło: J. Zaborowski, S. Poznański, Sonderaktion Krakau.
W dwudziestą piątą rocznicę 6 listopada 1939 r., Warszawa 1964, s. 75
Zbigniew Sulima
Brama wejściowa do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen
Entrance gate to Sachsenhausen concentration camp
18
ALMA MATER