(Microsoft PowerPoint - Integracja zawodowa Ukrainek pracuj
Transkrypt
(Microsoft PowerPoint - Integracja zawodowa Ukrainek pracuj
Seminarium Być imigrantką… Gender a integracja 14 grudnia 2009 roku Instytut Spraw Publicznych, ul. Szpitalna 5/22, V piętro, Warszawa TP SA partner strategiczny Instytutu Spraw Publicznych Projekt: „Polskie Forum Integracyjne” jest współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu na Rzecz Integracji Obywateli Państw Trzecich oraz z budŜetu państwa. Integracja zawodowa Ukrainek pracujących w sektorze usług domowych w Polsce Integracja zawodowa Ukrainek pracujących w sektorze usług domowych w Polsce Anna Kordasiewicz Instytut Socjologii UW Byc imigrantką… Gender a integracja. Instytut Spraw Publicznych, 14.12.2009. Plan prezentacji • Cel prezentacji – ukazanie róŜnorodności rzeczywistych sytuacji, postawienie pytań • Opis badania • Opis zjawiska pracy domowej w Polsce: – Dane urzędowe – Stan prawny – Ogólna charakterystyka • Integracja zawodowa (Perspektywa prawna, pracodawców, pracowników) – Etnicyzacja – Stratyfikacja etniczna – Konkurencja • Jakość relacji z pomocą domową a narodowość • Sieć relacji w świecie usług domowych Opis badania • Przedmiot badania: zjawisko zatrudniania osób do pomocy w domu w powojennej Polsce (1945-2009), prowadzone od marca 2007 do września 2009. • Metody badawcze: – Wywiady narracyjne, często wielokrotne, z: • Pracodawcami: 35 osób, 19 zatrudnia/ło Polki i Ukrainki w charakterze pomocy domowych, 11 wyłącznie Polki, 1 tylko Ukrainki, reszta osób – narracje historyczne • Pomocami domowymi: 20 osób: 13 Polek, 7 Ukrainek. – wywiady pogłębione z pośrednikami pracy domowej (2) Podstawa empiryczna wystąpienia • 7 jakościowych studiów przypadku Ukrainek pracujących w sektorze domowym w Polsce – wielokrotne wywiady i rozmowy nieformalne • 10 ankiet na temat sytuacji migrantów rozdawanych w ramach pracy Centrum Powitania w Warszawie • Narracje 20 polskich pracodawców na temat zatrudniania Ukrainek • Dane urzędowe ZróŜnicowanie zjawiska pracy domowej • Badanie obejmuje szeroki zakres zróŜnicowania, pod względem: – – – – – – – – – – Zadań wykonywanych w domu (opieka, dbanie o dom) Praca „dochodząca” lub z zamieszkaniem Narodowość pomocy domowych Pochodzenie społeczne pracodawców i pomocy Pozycja ekonomiczna pracodawców i pomocy Czas trwania współpracy Płeć Wiek Wykształcenie Chronologii Robocza definicja pracy w domu: W zakres zainteresowania wchodzą wszelkie sytuacje, w których praca związana z domem – zarówno dbanie o dom i (re)produkcja jego materialnego stanu (sprzątanie, gotowanie, pranie) oraz praca opiekuńcza (osoby starsze, chore, dzieci) wykonywana jest pozainstytucjonalnie, najczęściej za wynagrodzeniem, zazwyczaj na terenie gospodarstwa domowego Specyfika pracy domowej • Wykonywana w obrębie gospodarstwa domowego – praca „ukryta”, praca pełna ambiwalencji • Powszechna praca w szarej strefie • Zajęcia nie cieszące się powaŜaniem społecznym • Praca przypisana do kobiet • Powszechne zatrudnianie migrantek w sektorze usług domowych w wielu częściach świata – np. we Włoszech 90% zarejestrowanych pomocy domowych to migrantki (dane z 2006 roku związku zawodowego UIL) Dane liczbowe • W 1931 zarejestrowano: 415.700 słuŜących („słuŜba domowa i inne usługi osobiste”) • W 1970 podczas spisu powszechnego odnotowano 15.558 osób pracujących jako pomoce domowe („pomoc domowa zamieszkała z pracodawcą”). • Wg badania z 2001 r. 7% gospodarstw domowych zatrudniało pomoc domową co daje 925.000 z 13.000.000 gospodarstw domowych w Polsce – Tylko 10% zatrudnianych stanowią cudzoziemcy – 80 % respondentów zadeklarowało, Ŝe zatrudnia p.d. od czasu do czasu, 20% „systematycznie” (od „codziennie” do „raz na tydzień”) (Domaradzka 2004) • W badaniu z 2007 r. 15% gospodarstw domowych zadeklarowało zatrudnienie p.d. w ciągu ostatnich 2 lat, co oznacza 1.947.000 gospodarstw domowych w skali kraju (Grabowska-Lusińska & śylicz 2008) – Tylko 4% zatrudnianych stanowią cudzoziemcy. Opis rynku usług domowych w Polsce – kontekst prawny • obywatele Białorusi, Mołdowy, Federacji Rosyjskiej i Ukrainy mogą podejmować krótkoterminową prace w Polsce bez obowiązku uzyskiwania zezwolenia na pracę w okresie 6 miesięcy w ciągu kolejnych 12 miesięcy • „Oświadczenie o zamiarze powierzenia pracy cudzoziemcowi” – dane MPiPS: pierwsza połowa 2009: 4715 oświadczeń „usługi domowe”, – – – – Ukraina 4505 zarejestrowanych oświadczeń Białoruś 187 Mołdowa 14 Rosja 9 • Do uzyskania zezwolenia na pracę w charakterze pomocy domowej nie jest potrzebny test rynku pracy • Zatrudnienie Polaka w charakterze pomocy domowej: w 2005 roku wprowadzono moŜliwość zawarcia umowy aktywizacyjnej z zarejestrowanym bezrobotnym, oraz moŜliwość odliczenia od podatku składek ZUS odprowadzanych za gosposię - obecnie niedostępne (dotyczy umów zawartych przed 1.01.2007), były w 2008 roku projekty przywrócenia – ale nie weszły w Ŝycie. W przypadku prac domowych przy uzyskaniu zezwolenia na pracę nie jest konieczny test rynku pracy • „Wojewoda Mazowiecki wydaje zezwolenia na pracę bez konieczności uzyskania informacji, o której mowa w art. 88c ust. 1 pkt 2 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, w następujących przypadkach: • 2) obywatela państwa graniczącego z Rzeczpospolitą Polską lub państwa, z którym Rzeczpospolita Polska współpracuje w zakresie migracji zarobkowych w ramach partnerstwa na rzecz mobilności, ustanowionego między tym państwem a Unią Europejską, wykonującego prace pielęgnacyjnoopiekuńcze lub jako pomoc domowa na rzecz osób fizycznych w gospodarstwie domowym” Oświadczenia o zamiarze powierzenia pracy cudzoziemcowi – pierwsze półrocze 2009 Białoruś Rosja Ukraina Mołdowa RAZEM WSZYSTKICH Kategoria Liczba oświadczeń: 3014 391 118780 1314 123499 Udział kobiet 0,46 0,46 0,51 0,35 0,51 Rolnictwo i pokrewne 1186 104 84753 567 86610 Budownictwo i pokrewne 381 26 10199 372 10978 Usługi domowe 187 9 4505 14 4715 Handel 360 84 1355 4 1803 Przemysł 108 72 3055 87 3322 Transport 277 23 1355 12 1667 Gastronomia 71 16 919 6 1012 Hotelarstwo/obsługa ruchu 100 7 751 2 860 Agencja pracy tymczasowej 58 17 6394 168 6637 Inne 255 57 5291 38 5641 Źródło: dane MPiPS Podstawowa charakterystyka pracy w sektorze usług domowych Ukrainki pracujące w sektorze usług domowych • Pracują dla 1 – 10 pracodawców • Zarabiają: – stawka godzinowa: 10-15-35 złotych – miesięcznie od 800-2000 złotych • Czas pracy – od 8 do 10h/dzień, 40-50-60h/ tydzień Źródło: ankiety CPW i dane ze studiów przypadku Strategie Ukrainek wobec legalizacji pobytu i pracy w Polsce • Przestrzeganie terminów określonych w wizach i innych dokumentach pobytowych i nie rejestrowanie pracy • Praca nierejestrowana, termin pobytu przekroczony (pobyt w Polsce „do złapania”) • Stosowanie się do przepisów dotyczących pracy i pobytu w Polsce • Większość badanych Polek podejmuje nierejestrowaną pracę. Integracja zawodowa Ukrainek pracujących w sektorze usług domowych w Polsce • W wielu krajach mamy do czynienia z – Etnicyzacją samej pracy domowej, oraz – Ze stratyfikacją etniczną w obrębie sektora domowego (p. Cox 1999) – Etnicyzacja oznacza (teoretycznie) eliminowanie konkurencji między grupami etnicznymi/narodowymi – Konkurencja – oznaka integracji na rynku pracy? • Czy w Polsce mamy do czynienia z etnicyzacją sektora pracy domowej? Czy powstaje nisza etniczna? (Schrover, van der Leun, Quispel, 2007) – Czy Polki wycofują się z sektora usług domowych? Czy następuje „przekazanie” pracy w sektorze domowym migrantom? – Czy Ukrainki koncentrują się głównie w sektorze usług domowych? – Czy występują przepływy międzysektorowe / łączenie pracy domowej z innymi zajęciami? • Czy w obrębie sektora domowego występuje stratyfikacja etniczna? – Czy w zaleŜności od przynaleŜności narodowej preferuje się osoby do określonych zadań, które układają się w hierarchię powaŜania? • Czy autochtonki i migrantki są wobec siebie konkurencją na rynku usług domowych? – Czy występują sytuacje, w których o to samo miejsce pracy mogą ubiegać się zarówno autochtonki jak i migrantki? Definicje • Etnicyzacja – proces powiązania pewnego zajęcia czy sektora z grupą etniczną • Nisza etniczna – róŜne definicje (Schrover, van der Leun, Quispel, 2007) – Sytuacja koncentracji osób o danym pochodzeniu w danym zawodzie / sektorze – Nadreprezentacji osób o danym pochodzeniu w danym zawodzie / sektorze (1,5) – Zamknięta dla osób o innym pochodzeniu – Kwestia własności i zarządzania firmą: immigrant economy a ethnic economy – Problem „utknięcia” w niszy etnicznej • Wraz z procesem etnicyzacji zachodzi proces stereotypizacji (Momsen 1999; Romaniszyn 2003) • Procesy tworzenia nisz mogą dotyczyć sektora domowego na trzy sposoby: – MoŜe być to sektor zdominowany przez migrantki – MoŜe być to sektor o kluczowym znaczeniu dla migrantek, ale nie zdominowany przez nie ilościowo – MoŜe być to sektor w którym migrantki zajmują „nisze w obrębie nisz” – np. opieka nad osobą starszą z zamieszkaniem Etnicyzacja? • Praca domowa jest ciągle atrakcyjna formą zarobkowania dla osób przyjeŜdŜających do duŜych miast z mniejszych ośrodków (Krzyszkowski 2007 ) • Wg danych znacznie więcej autochtonek niŜ migrantek wykonuje prace domowe (90-96%, (Domaradzka 2004, GrabowskaLusińska & śylicz 2008)) • Dane ze statystyki oświadczeń wskazują na niewielki odsetek „usług domowych” wśród ogółu oświadczeń wystawionych dla Ukrainek – około 7,5% (dane MPiPS). Niewiadomy udział pracy domowej wśród sytuacji niezarejestrowanych. • Wśród badanych przeze mnie przypadków są przykłady przechodzenia z innych sektorów do pracy domowej, jak teŜ zmiana sektora na inny • Obraz społeczny – utoŜsamienie słowa „Ukrainka” z terminem „pomoc domowa” – proces stereotypizacji zachodzący w Warszawie Praca domowa w biografii zawodowej migrantek – czy nisza w obrębie „wtórnego sektora rynku pracy”? • Mobilność w dół w stosunku do pracy w kraju pochodzenia? (niektóre przypadki) • Prace na migracji – przejście z innego sektora (np. gastronomicznego) do pracy domowej • Łączenie pracy domowej ze studiami • Przejście z pracy domowej do pracy w innych sektorach (masaŜe, kursy językowe, biznes) • Doświadczanie opresji w pracy domowej lub postrzeganie pracy domowej jako nieopresyjnej pracy Stratyfikacja etniczna? • Przypadki sytuacji w których zatrudnionych jest więcej niŜ jedna osoba w domu: w moich materiałach występują sytuacje, w których w bardziej prestiŜowej roli zatrudniana jest Polka: – Sprzątanie (Ukrainka) + opieka nad dzieckiem (Polka), – sprzątanie (Ukrainka) + prowadzenie domu z zamieszkaniem (Polka) • Niechęć części osób do zatrudniania Ukrainek w charakterze niani • podobnie Krzyszkowski 2007: badani pracodawcy z woj. lubelskiego preferowali Ukrainki jako osoby do sprzątania i Polki jako osoby do opieki Współistnienie na rynku usług domowych Polek i Ukrainek – perspektywa pracodawców Trzy modele: • osoby preferujące Polki – Do sprzątania – W charakterze niani • osoby preferujące Ukrainki – Jakość pracy – Rodzaj relacji – Jako opiekunki • osoby, dla których narodowość pomocy nie odgrywa większej roli • Stereotypy dotyczące Ukrainek Ukrainka jako niania • Część osób uwaŜa, Ŝe Ukrainki są nieodpowiednie do pracy w charakterze niani. Pracodawcy obawiają się Ŝe dziecko nabierze „wschodniego akcentu” (podobnie: Kindler 2008) • Jednocześnie zdarzył się przypadek: • „Widzimy wiele korzyści z tego, Ŝe naszymi opiekunkami są dziewczyny właśnie z Ukrainy, które umieją mówić po rosyjsku, poniewaŜ nam zaleŜy na tym, Ŝeby nasze dzieci teŜ się nauczyły mówić po rosyjsku. Piotrek nauczył się bardzo dobrze mówić po rosyjsku, płynnie mówi, Marysia troszkę mniej, ale teŜ się uczy” [56] Konkurencyjność? • MoŜliwa, gdy pracodawca nie ma „preferencji etnicznych” • Opiekunka do dziecka jako mniej dostępne zajęcie niŜ sprzątanie i opieka nad osobami starszymi? • Polacy pracujący w sektorze domowym deklarują, Ŝe nie stykają się bezpośrednio z konkurencją ze strony cudzoziemców (Bojar i in. 2005) • Kwestia kosztów zatrudnienia – rozbieŜne dane Polki i Ukrainki: konkurencja czy stratyfikacja etniczna? Sytuacja w Polsce – próba podsumowania: • Etnicyzacja: wiele prac w sektorze domowych wykonują autochtonki, koncentracja Ukrainek w sektorze domowym trudna do oszacowania • Stratyfikacja etniczna: zdarzają się sytuacje wykonywania przez Ukrainki mniej powaŜanych zajęć w obrębie usług domowych • Konkurencyjność Polek i Ukrainek jest najbardziej obecna w sytuacji pracodawców nie mających preferencji etnicznych. Rola kosztów zatrudnienia? Jakość relacji z pomocą domową a narodowość Dla niektórych Ukrainki uosabiają zaprzeczenie układów przedwojennych: • Bezosobowość, interesowność, nietrwałość „to był taki członek rodziny więc m nigdy się nie mówiło y Ŝe nie wiem to jest moja gosposia, w ogóle do głowy nikomu nie prz/ mówiło się Stefcia i Stefcia. To nie jest, to właśnie nie tak zupełnie jak teraz Ukrainka, której się wskazuje zrobić tu zrobić tam.” [5] „W przypadku Ukrainek, to one są bardzo nastawione na zarabianie pieniędzy, zdecydowanie, zawsze decydują pieniądze. Ktoś da więcej, to oczywiście odchodzą tam, gdzie jest więcej, albo tam, gdzie mają więcej czasu, to jest zupełnie inny świat. Trudno się dziwić, ale tamto to było zupełnie co innego” [45] „[znajomi] często zmieniają te róŜne osoby, a szczególnie przez to, Ŝe jak przyjdzie ta tania siła robocza z Ukrainy, szczególnie, Ŝe one mają te krótkie wizy, przez to się zmieniają, wymieniają, tu jedna przyjedzie, to druga za nią, to ktoś i te więzi się duŜo trudniej tworzą” [53] Jakość relacji z pomocą domową a narodowość Dla innych są szansą na takich układów odtworzenie: • „No więc niewątpliwie to jest chyba kwestią jakby zmian w ogóle mentalnościowych, innego układu społecznego, y te relacje między tymi dawnymi gosposiami, tak jak pani Stefa, pani Janina prawda się zupełnie zmieniły na takie relacje powiedziałabym bardziej (.) pracodawca-pracownik, przedtem to był członek rodziny, teraz to się stało bardziej y pracodawca - pracownik, powiedziałabym, Ŝe niektóre z pań, które przyjeŜdŜają z Ukrainy, jeszcze się moŜna z nimi wejść w takie relacje, prawda, takiego rodzaju przywiązania z jednej i z drugiej strony” [16] • „no i teraz właściwie (w ogóle) sławię Ukrainki”. Pojawienie się Ukrainek jawi się jako przywrócenie namiastki ładu domowego, który pani Honorata pamięta z lat dzieciństwa i wczesnej młodości [8] Ukrainki o relacjach z pracodawcami • Pracodawcy zaprzyjaźnieni (na „cmokcmok”) i tacy z którymi lepiej utrzymywać dystans i nie przechodzić na „ty”. • Wymagania: niektórzy mają drobiazgowe wymagania wynikające ze złośliwości, innym naprawdę zaleŜy na idealnym porządku. • Praca pomocy domowej jako nie wymarzona, ale taka, którą starają się wykonywać solidnie • Wchodzenie w bliskie relacje, aby skorzystać z sieci społecznej i wsparcia pracodawców (Kindler 2008) Sieć społeczna w pracy domowej: kontrola, wsparcie, zobowiązania, informacje • Np. pomoc domowa b ma informacje o 1 od 2, której poleciła ją 1. • Zdarza się Ŝe a, b, c mają informacje na temat jednej z pracodawczyń, np. 2. • Pracodawcy 2 i 3 mogą wymieniać informacje nt. jednej z p.d., polecać je sobie etc. Pracodawcy o legalizacji • „Ja uwaŜam, Ŝe to jest taka praca, jak kaŜda inna, oczywiście jest mniej płatna jak moja praca, na pewno. Jest wykonywana zapewne w mniej komfortowych warunkach, bo jednak, ja sobie zdaję sprawę, Ŝe te nasze opiekunki zarabiają u nas na czarno i nie mają z tego tytułu szans na ubezpieczenie emerytalne. Zdrowotne tak, dlatego, Ŝe akurat jako studentka opłaca te wszystkie rzeczy i jest ubezpieczenie, natomiast emerytalnego to nie ma i ja wiem, Ŝe to jest nie w porządku, trochę, ale załatwianie tego po wszystkich tych urzędach, monitorujemy sytuację, jak to wygląda. Jak to by było jak byśmy o mieli zrobić. To naprawdę jest na tyle duŜy kłopot i obciąŜenie, i więcej pieniędzy teŜ, Ŝe w sumie stwierdzamy, Ŝe to się nam po prostu nie kalkuluje zrobić to legalnie. Zresztą, nie wiadomo, czy byśmy nawet mogli, wtedy urząd pracy nam zgłosi kolejną taką starszą panią np., do której my nie będziemy mieli np. zaufania Mamy pełne zaufanie do tych naszych opiekunek, zresztą powierzamy im wszystko. Jednego dnia, Ŝonie np. wypadł diament z pierścionka i ta nasza Inna znalazła go i przyniosła, o, proszę”. [56] Ukrainka o pracy pomocy domowej • „Ja kaŜdemu tłumaczę otwarcie i od razu, Ŝe ja nie przychodzę tu na chlebek prosić, ja tu zarabiam, sprzątam, likwiduję ślady waszego istnienia biologicznego. Niektórzy trochę wstydzą się sprzątaczek, Ŝe starają się coś ogarnąć przed przyjściem, a niektórzy to niczego się nie wstydzą i wręcz odwrotnie, rzucają, rozrzucają wszystko, nawet dzieciaki mogą powiedzieć - to posprzątaj.” • „niektórzy to naprawdę traktują jak gadający mop. Bardzo duŜo ludzi nie rozumie np., Ŝe jak jestem umówiona na jutro np. z człowiekiem, Ŝe mam swój harmonogram i ja tu zarabiam, siebie utrzymuję, pomagam rodzinie, muszę coś jeść, muszę gdzieś mieszkać, to wszystko kosztuje teŜ. A ludzie potrafią tak, późno wieczorem dzwoni, wiesz co, nie przychodź jutro, bo jadę gdzieś, z koleŜanką umówiłam się, o tak po prostu i mi wypada dzień, wypada dniówka. Ja na coś liczę, ja sobie rozliczam swoje finanse, a ludzie nie myślą, Ŝe ja jestem człowiekiem, który na coś liczy i coś sobie jakieś plany robi.” [48] LITERATURA: • Anderson B. (2000). Doing the dirty work? The global politics of domestic labour. London, New York: Zed Books Ltd. • Bojar, Hanna, Anna Gąsior-Niemiec, Miroslaw Bieniecki i Mikołaj Pawlak. (2005), "Migranci na rynku pracy w Polsce". Instytut spraw publicznych, Program migracji i polityki wschodniej. Dostęp 3.06.2007, (http://www.isp.org.pl/files/6832569250505177001119877937.pdf) • Cox, R (1999) The role of ethnicity in shaping the domestic employment sector in Britain. In Momsen, J.D. (ed.) Gender, Migration and Domestic Work, London, Routledge pp 134-147 • Domaradzka, Ewa. (2004). "Popyt na pracę cudzoziemców w gospodarstwach domowych." w Popyt na pracę cudzoziemców, (red.) S. Golinowska. Warszawa: IPiSS. • Frelak, Justyna. (2005), "Praca dla Ukraińców w Polsce - rekomendacje dla polityki imigracyjnej". Analizy i Opinie ISP. Dostęp 3.06.2007, (http://www.isp.org.pl/files/15798847740345728001120731337.pdf?PHPSESSID=d0848d6c06e1314 fe7a9baccdce74f66). • Grabowska-Lusińska & śylicz [red.] 2008 Czy polska gospodarka potrzebuje cudzoziemców?, OBM WNE UW Warszawa, 2008 • Kordasiewicz, A. (2009) ‘La relation à l’employé vue du côté employeur : le travail domestique des migrantes ukrainiennes en Pologne’, Cahiers de l’Urmis [on-line], 12, http://urmis.revues.org/index863.html [last checked 27/07/09]. • Kordasiewicz. A. (w druku) „ToŜsamość osoby zatrudniającej pomoc domową. Bliskość i asymetria jako kwestie problematyczne w relacji z pracownikiem domowym” w: A, Kacperczyk [red.] „Procesy toŜsamościowe. Symboliczno - interakcyjny wymiar konstruowania ładu i nieładu społecznego” • Kindler, M. (2008) ‘Risks and risk strategies in migration – Ukrainian domestic workers in Poland’ in Lutz, H. (ed.) Migration and Domestic Work: A European Perspective on a Global Theme. Aldershot: Ashgate, 145-160. • Krzyszkowski Jerzy. (2007). Gotowość do podjęcia aktywności ekonomicznej wśród kobiet z terenów niskozurbanizowanych. Łódź: Polskie Towarzystwo Polityki Społecznej. www.rodzina.gov.pl/zal/f252_4.doc • Schrover, M., van der Leun, J. and Quispel, C. (2007) ‘Niches, Labour Market Segregation, Ethnicity and Gender’, Journal of Ethnic and Migration Studies, 4(33): 529-540. • UIL 2006 http://www.uil.it/immigrazione/esercito-badanti.htm • Dane MPiPS Dziękuję za uwagę! Anna Kordasiewicz [email protected]