Pasożyty wewnętrzne u koni - 2009

TEMAT PRZEWODNI
Pasożyty wewnętrzne u koni –
epidemiologia i zwalczanie
Dr hab. n. wet. Jakub Gawor
Pracownia Parazytoz Zwierząt Domowych,
Instytut Parazytologii PAN, Warszawa
Ryc. 1. Larwa inwazyjna Strongylus vulgaris.
Zarażenia pasożytnicze u zwierząt, w odróżnieniu od chorób powodowanych
przez wirusy i bakterie, nie zawsze wywołują objawy chorobowe albo symptomy inwazji są nieswoiste i z tego
względu trudne do zdiagnozowania.
Jednak w przypadku koni, zwłaszcza ras
szlachetnych, użytkowanych wierzchowo, a więc poddawanych regularnemu
wysiłkowi fizycznemu, zarażenia pasożytnicze, nawet na niskim poziomie,
w znaczący sposób wpływają niekorzystnie na ogólny stan zdrowia i kondycję. Szczególnie wrażliwe na parazytozy (tasiemczyce, inwazje nicieni
i larw gza) są źrebięta.
SUMMARY
Internal parasites in horses – epidemiology
and control
The most important internal parasites of horses, their life cycles, routes of infection and
epidemiology are presented. Necessity of fecal sample examinations before deworming,
which makes possible the choice of a selective treatment, is emphasized. The principles of
effective chemotherapy are presented together with advice on how to avoid antihelmintic resistance in cyathostomes.
Key words: horses, internal parasites,
epidemiology, control
P
asożyty przewodu pokarmowego mają
w większości prosty cykl rozwojowy
(z wyjątkiemtasiemców),cosprzyjaszerzeniusięzarażeń,zwłaszczagdykonieprzebywająna wspólnymwybiegulubpastwisku.
Do zarażenia dochodzi drogą pokarmową
po połknięciu form inwazyjnych (jajo glisty
z larwą,larwasłupkowcalubgza)rozwijających się w środowisku zewnętrznym w ciągu 2-3 tygodni. Wyjątkiem są tasiemce,
których onkosfera zawarta w jaju jest zdolna do zarażeniabezpośredniopo wydaleniu
z kałem.Na rozwójpasożytóww organizmie
żywicielamawpływszeregczynników,wśród
którychna pierwszyplanwysuwasięodpornośćorganizmuna zarażenie.
Brakwrodzonejodpornościu źrebiątsprawia,żeparazytozymogąmieću nichbardzo
ciężkiprzebieg,a nawetbyćprzyczynąśmierci.Coprawdanoworodekwkrótcepo porodzie
pobieraz siarąprzeciwciała,jednakniezapewniająoneochronyprzed inwazjąpasożytów.
Węgorczyca(strongyloidoza,wywołana przez
Strongyloides westeri) i glistnica (Parascaris
equorum)toparazytozytypowedlawiekuźrebięcego,przebiegającez wyraźnymiobjawami
zestronyukładuoddechowego(ciężkieoddechyi kaszelw czasiewędróweklarwnicieni
przezpłuca)i pokarmowego(biegunka,zaburzeniaperystaltykijelitowej).O ileprzebytezarażeniewęgorkiemskutkujenabyciempełnej
odporności,tosubkliniczneinwazjeglistwystępująnierzadkou dorosłychkoni.Zarażenia
słupkowcami (Strongylidae) obserwuje się
u koniniezależnieod wieku,badaniawykazały jednak,żebrakkontaktuz formamiinwazyjnymitychnicieniw okresieźrebięcymskutkuje
znaczniecięższymprzebiegiemsłupkowczycy
u dwulatków.
U dorosłychkonido rozwojuobjawówklinicznychdochodzinajczęściejw przypadku
zarażeńpasożytniczycho wysokiejintensywności(kilkasetlarwgzóww żołądku,tysiące
stadiów larwalnych małych słupkowców
w błonieśluzowejokrężnicy).W przypadku
jednakdużychpasożytów,jużniewielkaliczbaosobnikówzlokalizowanychw newralgicznympunkcieprzewodupokarmowegomoże
wywoływać poważne objawy. Kilka tasiemcówumiejscowionychw obrębieujściabiodrowo-ślepego okrężnicy może utrudniać
przesuwanie treści i być przyczyną poważnychobjawówkolkowych.Badaniaprzeprowadzone w ciągu ostatnich kilkunastu lat
w wielukrajachna świeciewskazująna inwazje tasiemców jako główną przyczynę morzysku koni.
U źrebiątinwazjepasożytniczeujawniająsię
klinicznie z powodu zwykle wysokiej intensywności, związanej ze wspomnianym brakiemodporności.Objawynasilonejinwazjisą
różnorodne, zależnie od stadium zarażenia
(wędrówkilarwnicieni,stadiadojrzałew jelicie).Choćobjawywęgorczycysądośćspecy-
TAB L ETS
1068
MAGAZYNWETERYNARYJNYvol. 18 nr 149’2009
TEMAT PRZEWODNI
Ryc. 2. Strongylus vulgaris – torebka gębowa.
Ryc. 3. Inwazyjne jajo Parascaris equorum (z larwą).
Ryc. 4. Jajo glisty końskiej.
ficzne(biegunkaod 4. tygodniażycia),tojednakwewczesnymokresiechoroby(migracja
larw przez płuca) objawy mogą wskazywać
na zapalenie płuc tła wirusowego. Wczesne
rozpoznanieglistnicyu źrebiątjestrównież
trudne,gdyżkaszeli trudnościw oddychaniu
spowodowaneuszkodzeniemtkankipłucnej
przezwędrującelarwywystępująod drugiego
tygodnia po zarażeniu, natomiast dojrzałe
pasożytyw jeliciecienkimpojawiająsiędopiero 10-12tygodnipo połknięciuforminwazyj-
Ryc. 5. Puste skorupki jaj gza Gasterophilus intestinalis na włosach.
nych,czyliniewcześniejniżw wieku 3-4miesięcy.W przypadkustadnegoodchowuźrebiąt, dodatni wynik badania parazytologicznego(jajaglistw kale)pozwaladomniemywać,żeprzyczynąkaszluu młodszychjest
inwazjaP. equorum wewczesnej,prepatentnejfazie.A więctakżetymźrebiętompowinienzostaćpodanypreparatprzeciwrobaczy.
W zależnościod gatunkupasożyta,do zarażenia może dochodzić w ciągu całego roku
lubsezonowo.Typowąsezonowąparazytozą
jestinwazjalarwgzakońskiego (Gasterophilus intestinalis).Larwywydaloneprzezkonie
z kałemprzepoczwarzająsięwiosnąw glebie
i na początkulataosiągająstadiumdorosłego
owada.Samicegzadokonująoblotówod lipcado września, składającjajana sierścikoni.
Konie, ogryzającsiebielubwspółtowarzyszy,
uwalniają stadia larwalne ze skorupek jaj
przyklejonychdo włosów.W pierwszymetapiezarażenialarwy,któredostałysiędo jamy
ustnej,na kilkatygodniwnikajądo błonyślu-
TAB L ETS
1070
MAGAZYNWETERYNARYJNYvol. 18 nr 149’2009
TEMAT PRZEWODNI
Ryc. 6. Jajo tasiemca.
Ryc. 7. Coronocyclus coronatus (Cyathostominae) – przedni odcinek
ciała.
Ryc. 8. Jaja słupkowców.
zowej.Intensywna inwazjamożebyćprzyczynąstanówzapalnychjamyustnej(stomatitis).
W drugimetapie, trwającym 8-9miesięcy, larwydrugiegoi trzeciegostadiumpasożytują
w żołądku.Pojawieniesięi stopieńnasilenia
objawówklinicznych(utrataapetytu,chudnięcie,morzyska)zależąod liczbylarwtworzących skupiska na błonie śluzowej części
wpustowej.Objawymogąpojawiaćsięw paź-
Ryc. 9. Larwy inwazyjne małych słupkowców (Cyathostominae).
dzierniku(drażnienieprzezlarwy II stadium),
najczęściej jednak od stycznia, gdy larwy
przekształcają się w bardziej schitynizowane III stadium.
Do zarażeniatasiemcami(Anoplocephala
perfoliata) dochodzi z reguły na pastwisku
podczasprzypadkowegozjedzeniażywiciela
pośredniego – mechowca(pajęczakz rzędu
roztoczy),w którymrozwijasięonkosfera.Te
maleńkie roztocza biorące udział w procesachpróchnicotwórczychwystępująw największej liczbie w glebach leśnych (setki
tysięcyna powierzchni 1m2).Koniemogąje
zjadaćwrazz trawąna pastwiskachi wybiegach w pobliżu lasów lub skupisk drzew.
Ponieważmechowceprzeżywajązimęna padokach, konie mogą zarażać się już na początkusezonupastwiskowego.Stwierdzono,
TAB L ETS
1072
MAGAZYNWETERYNARYJNYvol. 18 nr 149’2009
TEMAT PRZEWODNI
żeźródłemzarażeniamożebyćsiano,w którym znajdowały się martwe mechowce ze
zdolnymido rozwojuformamiinwazyjnymi
tasiemców.Zewzględuna obecnośćżywicielapośredniegow cyklurozwojowym,tasiemczycemająz regułycharakterendemiczny.
Inwazja jest trudna do stwierdzenia z racji
brakuwyraźnychobjawówklinicznychoraz
trudnościdiagnostycznych,gdyżwykrywalność tasiemców klasycznymi metodami
(flotacjaw celuwykryciajaj,badaniaserologiczne)jestniska,nieprzekracza 40%.Jestto
związanez niskąz regułyintensywnościązarażeniaoraznieregularnymwydalaniemdojrzałychczłonów/jajz kałem.
W inwazjachdużychsłupkowców(Strongylinae),zewzględuna długotrwałyokresrozwojularww organizmieżywiciela(migracjelarw
Strongylus spp.trwają 5-7miesięcy), występujespecyficzna sezonowość.Larwyinwazyjne
przeżywajązimęna pastwisku,do zarażenia
może więc dochodzić już wczesną wiosną.
Stadia larwalne Strongylus vulgaris w tętnicachkrezkowychpojawiająsiępo 3-4miesiącachod zarażenia, powodującpowstawanie
zakrzepów,a więcmorzyskazakrzepowo-zatorowemogąwystąpićpod konieclata(sierpień–wrzesień),podczasgdyniedokrwistość
wywołana pasożytowaniem w okrężnicy
postaci dorosłych (hematofagi) – dopiero
w grudniu–styczniu.Gdydo inwazjidojdzie
pod koniecsezonupastwiskowego,wymienioneobjawypojawiająsięzimąi wiosną.Dlategomogąbyćłatwiejkojarzonez chorobami
o etiologiipokarmowejniżinwazjąpasożytnicząnabytąwielemiesięcywcześniej.Badania
w ciąguostatnich 15latw Polscewykazały,że
u regularnieodrobaczanychkoniinwazjedużychsłupkowcówpraktycznieniewystępują,
natomiast mogą pojawiać się po dłuższym
(z regułyconajmniejdwuletnim)okresiezaprzestaniastosowaniaskutecznychpreparatów.
W epidemiologiizarażeńmałymisłupkowcami(Cyathostominae)znaczącąrolęodgrywa zjawisko wstrzymania w rozwoju (hipobioza) larw w błonie śluzowej okrężnicy
w okresiezimy,czegoskutkiemjestwiosenno-letniszczytwydalaniajajsłupkowcówz kałem.Cyklrozwojowymałychsłupkowcówjest
dośćkrótkii trwa 8-10tygodni.Z jajwydalonychz kałemw sprzyjającychwarunkachśrodowiskowych (temperatura powyżej 20°C,
odpowiednia wilgotność) w ciągu 2 tygodni
rozwijają się na pastwisku larwy inwazyjne.
Od momentuichpołknięciapotrzeba 6-8tygodnido rozwojuzarażeniapatentnego(dojrzałe pasożyty w okrężnicy, obecność jaj
w kale).U nieodrobaczanychkonimożewięc
dochodzić do nagromadzenia tysięcy larw
w błonie śluzowej okrężnicy, których większość,zewzględuna zjawiskohipobiozy, pozostajetamdo wiosnynastępnegoroku, będąc
przyczyną zespołu określanego jako larwal-
na cjatostominoza,objawiającegosięzaburzeniamiperystaltykii wchłaniania.
W przypadkuinwazjiglistnieobserwujesię
wpływuporyrokuna rozprzestrzenieniei intensywnośćzarażenia.Konie, stykającsięz jajamiParascaris equorum zarównow stajniach,
jaki na pastwiskach, zarażająsięw ciągucałegoroku.Czynnikiemsprzyjającymjestbardzo
znaczna odporność form inwazyjnych (jaja
z larwą II stadium)na niekorzystnewarunki
środowiska(wysychanie),a takżeprodukcja
tysięcyjajprzezsamicepasożyta.
Skuteczność odrobaczania, a także długotrwałośćefektutegozabieguzależąod specyfikirozwojupasożytaw żywicielui wrażliwości
poszczególnychstadiówrozwojowychna substancję czynną zastosowanego preparatu.
Inwazjimałychsłupkowcówniemożna całkowicie zlikwidowaćzewzględuna ograniczoną
skutecznośćdostępnychpreparatówprzeciwkostadiomlarwalnymw śluzówceokrężnicy.
Nawet antyhelmintyki najnowszej generacji
(moksydektyna)działajązeskutecznościąnieprzekraczającą 60%. Zabiegi odrobaczania
mająwięcfaktyczniena celulikwidacjęmłodocianychi dojrzałychpostacitychpasożytów
znajdujących się w świetle jelita grubego.
W przypadkuzarażeńdużymisłupkowcami,
zarównodojrzałe,krwiopijneformyjelitowe,
jak i stadia larwalne w tętnicy krezkowej
(Strongylus vulgaris) albo w narządach wewnętrznych i pod otrzewną (S. equinus, S.
edentatus) są eliminowane przez dostępne
preparaty,z tegowzględupasożytyteniestanowiąproblemuu regularnieodrobaczanych
koni.Natomiastdośćpowszechnemuwystępowaniu tasiemczyc sprzyja nieskuteczność
większościstosowanychpreparatówprzeciwkoAnoplocephala spp.Jedynieśrodkizawierająceprazikwantelsąskuteczneprzeciwkotym
pasożytom.
Wskazówek,jaki kiedynależyprzeprowadzićzabiegdehelmintyzacji, dostarczaulotka
dołączona do preparatu, w której jednym
z głównychpunktów,poza wskazaniami(zakresskuteczności)i dawkowaniem,jestczęstośćodrobaczania.Sugerujetokonieczność
leczeniawszystkichzwierzątw danejgrupie
wiekowej w określonych odstępach czasu.
Za błędnenależyuznaćzałożenie,żew danymterminiewszystkiekoniew stajniwymagają tego zabiegu. W przypadku zarażeń
małymisłupkowcamiz regułyjesttosłuszne
jedynie w odniesieniu do 60-70% zwierząt,
pozostałewydalająbowiemna tyleniskąliczbęjajw kale,żeniemuszą,a nawetniepowinnybyćleczone.Odrobaczaniekoni,u których
stwierdzasięponiżej 200jajsłupkowców/1 g
kału, uważasięza niewłaściwe,gdyżjestto
przyczynąselekcjiCyathostominae w kierunkuopornościna stosowanąsubstancjęczynną.W przypadkujednakstwierdzeniaw kale
pojedynczychjajglistczytasiemców,podanie
preparatujestuzasadnione.Istotnejestwięc
wykonaniebadańkoproskopowych,na podstawiektórychmożna wybraćzwierzęta,którychodrobaczeniejestkonieczne.Ogranicza
tokosztyleczeniai sprzyjastosowaniubardziejskutecznychśrodków.
Badaniana świeciewykazują,żeoporność
na stosowaneśrodkiprzeciwrobaczedotyczy
główniemałychsłupkowców(benzimidazolooporność), w mniejszym stopniu glist
(opornośćna pyrantel).W Polscestwierdzono
występowanie oporności Cyathostominae
u koniwierzchowychna benzimidazole(albendazol,fenbendazol,mebendazol,oksfendazol). Lekooporność może rozwijać się
wskutekzaniżaniadawekpreparatów(niedokładna ocena masyciałakonia,„oszczędzanie” leku), częstego stosowania środków
należącychdo tejsamejgrupy,a takżejednoczesnegoodrobaczaniawszystkichzwierząt
w stadzie.Leczeniecałegopogłowiapowoduje,żena pastwiskumogąznaleźćsięwyłącznie formy inwazyjne małych słupkowców
będącepotomstwempopulacji,któraprzeżyłaodrobaczanie,a więcosobnikipotencjalnie
oporne.Wyłączeniez zabiegukoniz niskim
poziomeminwazji(poniżej 200jaj/1 gkału)
powoduje,żezwierzętamająszansęzetknąć
się(zarazić)zestadiamilarwalnymipochodzącymiod pasożytówniepoddanychdziałaniu substancji czynnej leku, a więc selekcji
w kierunkuoporności.
W zapobieganiulekoopornościistotnejest
zamienne stosowanie preparatów różnych
grup.Prawidłowarotacjapolegana zmianach
w kolejnychlatach,a niestosowaniuróżnych
preparatów w kolejnych zabiegach. Można więcpodawaćtensamantyhelmintykkilkakrotnie w ciągu roku, ale w następnym
należywymienićgona lekinnejgrupy.
Zewzględuna rosnącąliczbęgospodarstw
o profilu agroturystycznym i ekologicznym,
w którychstosowaniewszelkichśrodkówchemicznych,takżepreparatówprzeciwrobaczych
u zwierzątjest uznawaneza niedopuszczalne,
należyliczyćsięz rosnącymproblememparazytozorazpojawianiemsięprzypadków„klasycznych” zarażeń, tj. inwazji dużych
słupkowcówz charakterystycznądlanichkolkąrobacząbądź tasiemczycprzebiegających
z podobnymiobjawami.
Dodatkowe dane o pasożytach przewodu
pokarmowegokonii zasadachichzwalczania
można znaleźć w artykule: Gawor J., Kita
J. 2006.Uwagipraktycznena tematodrobaczaniakoni.ŻycieWet., 81, 753-756.
4
Piśmiennictwo dostępne u Autora.
Ryc. – Autor
TAB L ETS
1074
MAGAZYNWETERYNARYJNYvol. 18 nr 149’2009