Przeczytaj fragment - Wydawnictwo UMCS

Elity polityczne Królestwa Polskiego wobec problemu krzyżackiego w czasach Władysława Jagiełły,
Dariusz Wróbel, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2016
Wstęp
15
Wstęp
Krzyżacy, ich państwo nad Bałtykiem, ich relacje z sąsiadami niezmiennie fascynują
kolejne pokolenia badaczy i miłośników historii. Wpływ, jaki wywarła obecność
Zakonu w Prusach na dzieje jego sąsiadów sprawia, że lista zainteresowanych jest
dość długa, obejmując nie tylko historiografie: polską, niemiecką i litewską, ale także –
choć w mniejszym stopniu – rosyjską, białoruską, ukraińską, czeską, węgierską oraz
skandynawską1. W tych ramach mieści się również refleksja nad różnymi aspektami
sąsiedztwa polsko-krzyżackiego w średniowieczu. Od lat pozostaje ono mocno eksploatowanym obszarem zainteresowań i dociekań historyków, przede wszystkim
polskich i niemieckich2.
Zaszłości dziejowe oraz specyfika rozwoju narodowych historiografii spowodowały, że przez lata problematyka ta była uwikłana w XIX- i XX-wieczne spory
polsko-niemieckie3, zwłaszcza że niektóre jej elementy (szczególnie Grunwald)
stały się wręcz składnikami narodowej mitologii4. Stopniowe odejście od owych
anachronicznych schematów następowało w szczególności od lat siedemdziesiątych
zeszłego stulecia5. We współczesnej mediewistyce marginalne, funkcjonują jednak
nadal w potocznej świadomości historycznej.
1 Nie wspominam tu o historiografii anglosaskiej czy też szerzej zachodnioeuropejskiej, a także
amerykańskiej i australijskiej, których źródła zainteresowania tematyką krzyżacką wynikają z nieco
innych powodów.
2 Zob. wykaz opracowań na końcu pracy.
3 Więcej na ten temat: M. Biskup, Die polnische, s. 73–94. W przypisach stosowany jest skrócony zapis pozycji bibliograficznych już od pierwszej cytacji. Pełne zapisy bibliograficzne znajdują
się w wykazie źródeł i opracowań. Jeżeli cytowana jest tylko jedna publikacja danego autora, zamiast
incipitu tytułu stosowany jest skrót op.cit.
4 Wśród ważniejszych prac dotyczących tego problemu można wskazać: R. Traba, op.cit., s. 163–
178; ostatnio: U. Arnold, Tannenberg, s. 7–18; J. Hampel, op.cit., s. 126–134; L. Gorycki, op.cit.,
s. 170–185; A. Nikžentaitis, Internationales, s. 321–328; R. Petrauskas, Die drei Namen, s. 119–136.
5 Ważną rolę w procesie odchodzenia od konfrontacyjnej tradycji historiograficznej odegrała
Polsko-Niemiecka Komisja Podręcznikowa działająca pod auspicjami UNESCO. Zob.: H. Boockmann,
G. Rhode, Tezy do historii, s. 11–23; M. Biskup, Pomorze Zachodnie, s. 147–159.
16
Wstęp
Użyte w tytule pracy zwroty: „elity polityczne” i „problem krzyżacki” wymagają
wyjaśnienia i komentarza, kryją bowiem w sobie, zwłaszcza ten pierwszy, dość złożoną treść i w praktyce mogą być różnie ujmowane.
Termin „elity polityczne” oznacza tylko część szlachty, zarówno stanu świeckiego,
jak i duchownego (stanowiącą „naród polityczny”6) – w średniowieczu jeszcze stosunkowo niewielką – która z mniejszą lub większą częstotliwością aktywnie brała udział
w życiu publicznym o charakterze ponadlokalnym, angażując się w różny sposób
w oficjalną politykę państwa. W niniejszej pracy chodzi szczególnie o politykę wobec
Zakonu Krzyżackiego, ale staram się nie tracić z pola widzenia także pozostałych
powiązanych z nią wątków. Zapożyczając termin „elity polityczne” z obszaru nauk
społecznych7, zdaję sobie sprawę z nieadekwatności współczesnych koncepcji elit
w odniesieniu do epoki przednowoczesnej. Niemniej także socjologowie dostrzegają możliwości zastosowania teorii elit do analizy społeczności preindustrialnych8,
a ponadto szukają własnej inspiracji w historii myśli politycznej, sięgając aż do
starożytności (Platon, Arystoteles) i średniowiecza (św. Tomasz z Akwinu)9.
Mimo uzasadnionych zastrzeżeń fenomen ten jest uchwytny w źródłach średniowiecznych, przybierając najczęściej postać: prelati et barones, consiliarii, maiores,
proceres, dignitarii, domini itd.10 Jego specyfika i swoistości w realiach średniowiecza
są od dawna przedmiotem dyskusji i konsensusu wśród mediewistów11. Należy tu
dodać, że w praktyce badawczej synonimem elity, zwłaszcza elity politycznej, bywa
także otoczenie monarsze, rozumiane jako zróżnicowana pod wieloma względami
grupa osób, którą łączy z monarchą „bezpośrednia i trwała więź społeczna”12.
6S. Russocki, Średniowieczne narody, s. 89–95; id., Monarchia i stany, s. 7–14. W ramach tak
rozumianej grupy o wyraźnym charakterze stanowym nie znajduję miejsca dla przedstawicieli dynastii
Piastów, Gryfitów bądź Giedyminowiczów, nawet jeśli w sensie funkcjonalnym doraźnie sytuowali się
na analogicznych pozycjach (np. jako królewscy doradcy, dyplomaci, dowódcy wojsk).
7 Podstawową orientację we współczesnej refleksji socjologów i politologów nad problematyką
elit dają: J. Potulski, op.cit., s. 167–189; M. Żyromski, Teorie elit, s. 17–60; zob. także: J. Sibora, op.cit.,
s. 27–46.
8 Zob. M. Żyromski, Teorie elit, s. 274–302.
9 Ib., s. 77–102 (Gaetano Mosca), 103–125 (Vilfredo Pareto); id., Gaetano Mosca, pass., szczególnie s. 26–28, 73–74, 94–95, 157; M. Stefaniuk, op.cit., s. 43–60, 88–89.
10A. Gąsiorowski, Czynniki, s. 71–72; M. Koczerska, Elita polityczna, s. 19, 20. A. Szymczakowa
w tytule swojej pracy o elicie sieradzkiej zamieściła źródłowe określenia: magnifici et generosi (ead.,
Szlachta sieradzka).
11 Jako jeden z pierwszych historyków terminem „elita” posłużył się S. Kutrzeba (Elita jako czynnik,
s. 325–329), inspirując kolejnych badaczy: A. Gąsiorowski, Rotacja, s. 264–265; W. Fałkowski, Elita
władzy, s. 5–11; J. Pakulski, Wielkopolska elita, s. 61–91; J. Wroniszewski, Grupy decyzyjne, s. 175–186;
J. Gzella, Małopolska elita; M. Koczerska, Elita polityczna, s. 11–25.
12 Przykładowo: A. Supruniuk, Otoczenie księcia; J. Sperka, Otoczenie Władysława. W literaturze
przedmiotu odczuwalny jest brak monografii otoczenia króla Władysława Jagiełły, mimo sporej liczby
Wstęp
17
W polskich badaniach historycznych nad szlacheckimi środowiskami elitarnymi
w średniowieczu jednym z istotniejszych problemów są kryteria wyodrębnienia
przedstawicieli elit spośród szerszych zbiorowości13. W niniejszej rozprawie, koncentrującej się przede wszystkim na określonej aktywności, do zasadniczych kryteriów
wypadło zaliczyć bezpośrednie lub pośrednie zaangażowanie w sprawy krzyżackie,
w służbę monarsze oraz w rozumianą szerzej bieżącą politykę. Nieodzowne jest także
kryterium urzędnicze (formalne)14, przy czym należy zwracać szczególną uwagę
na urzędy i godności predestynowane do odgrywania istotniejszej roli w praktyce
stosunków polsko-krzyżackich z racji bliskości geograficznej lub/i ze względów kompetencyjnych. Do pozostałych kryteriów (pokrewieństwo i powinowactwo, majątek,
protekcja, wykształcenie, powiernictwo itp.) odwoływano się w miarę potrzeb15.
Zbiorowość określona mianem elity politycznej ma w praktyce znacznie szerszy
zasięg niż grupy decyzyjne czy też rządzące, dla których rezerwuje się pojęcie elity
władzy16. Obok owej grupy decydentów, czyli najwyższych dostojników duchownych
i świeckich z monarchą na czele, do kręgów elity politycznej należy zaliczać również
bezpośrednich realizatorów i wykonawców aktualnej polityki piastujących niższe
urzędy i godności bądź też znajdujących się jeszcze przed pierwszymi awansami
urzędniczymi. Zdaję sobie sprawę, że przynależność tych ostatnich do kręgów
elitarnych może budzić wątpliwości z powodu niespełniania kryterium formalnego,
jednak decydująca wydaje się ich aktywność polityczna oraz personalne – krewniacze
wartościowych studiów cząstkowych w tym zakresie (np.: I. Sułkowska-Kurasiowa, Doradcy, s. 188–220;
G. Klimecka, Czy rzeczywiście, s. 214–235; P. Węcowski, Działalność; S. Szybkowski, Elita ziemska,
s. 309–338; id., Otoczenie, s. 45–70; id., Wielkopolscy, s. 129–163). Rozprawa G. Klimeckiej (Stosunki),
odpowiadająca na tę potrzebę w momencie swojego powstania, nie została niestety opublikowana.
13 Na ten temat zob.: J. Pakulski, Wielkopolska elita, s. 70–88; A. Szweda, Służba w dyplomacji,
s. 169–177.
14 Stosowanie kryterium urzędniczego w praktyce rodzi sporo problemów związanych m.in. z niejasną i niestabilną hierarchią, zwłaszcza wśród urzędów niższego szczebla, czynnikami warunkującymi
politykę nominacyjną władcy itp.; zob.: S. Kutrzeba, Urzędy koronne, s. 637–644, 693–702, 769–778,
866–874, 961–987, 1106–1176; id., Starostowie, s. 231–248; A. Gąsiorowski, Starszeństwo, s. 33–56;
id., Wybór urzędników, s. 418–425; id., Urzędnicy zarządu; J. Bieniak, Urząd, s. 59–60; A. Szymczakowa, Urzędnicy; J. Kurtyka, Problem identyczności, s. 21–54; id., Hofämter, s. 121–209 (tu najbardziej
kompletny wykład); S. Szybkowski, Kujawska szlachta, s. 17–139. Bardziej klarownie przedstawiają
się prerogatywy i pretensje monarchy do kreowania elit kościelnych, a zwłaszcza episkopatu – zob.:
W. Abraham, Prawne podstawy, s. 1–12; J. Grzywacz, op.cit., s. 31–48, 69–72, 79–89; K. Ożóg, Kariery
kanclerzy, s. 195–203; A. Kuźma, op.cit., s. 5–28; A. Radzimiński, Duchowieństwo kapituł, s. 239–260;
T. Graff, Episkopat monarchii, s. 133–186.
15 Ich charakterystykę w odniesieniu do pierwszej połowy XIV w. przynosi artykuł J. Pakulskiego –
Wielkopolska elita, s. 72–88.
16 Np. K. Górski, Grupy rządzące, s. 161–167; id., Governing Groups, s. 124–130; S. Russocki,
Grupy interesu, s. 899–911; A. Gąsiorowski, Rotacja, s. 264–268; W. Fałkowski, Elita władzy, s. 5–11;
J. Wroniszewski, Grupy decyzyjne, s. 175–186.
18
Wstęp
i klientalne – związki z czołowymi przedstawicielami elit. Prezentowane wywody
dostarczają niejednego przykładu wyróżniającej się aktywności politycznej i militarnej, za którą nie szedł jednak równoległy awans społeczny i kariera urzędnicza.
W ramach zbiorowości elitarnych w realiach polskiego średniowiecza wyraźnie
wyodrębnia się grupa wyższego duchowieństwa, składająca się z przedstawicieli
episkopatu17, jak również członków kapituł katedralnych i kolegiackich18. W przypadku prałatów i kanoników najbardziej istotną grupą są członkowie wielu kapituł
jednocześnie, na ogół powiązani z kancelarią i dworem królewskim19. W sensie
społecznym elitarne duchowieństwo było zdominowane głównie przez szlachtę,
posiadało jednak również wyraźną tożsamość korporacyjną. W ramach duchowieństwa specyficzną grupę stanowią dodatkowo uczeni plasujący się w awangardzie
zaangażowanych w sprawy polsko-krzyżackie20.
Forma pluralna określenia „elita polityczna” została użyta świadomie w celu
podkreślenia odrębności występujących między poszczególnymi wspólnotami ziemskimi ówczesnego Królestwa Polskiego, wynikających z jego specyficznego rozwoju
historycznego. Zróżnicowanie będące obiektywnym spadkiem po epoce rozbicia
dzielnicowego dotyczyło zresztą nie tylko płaszczyzny politycznej21. Warto też
zauważyć, że zasadniczo wszyscy uczestnicy tzw. wielkiej polityki należeli jednocześnie do lokalnych środowisk szlacheckich (krewniaczych, klientalnych i sąsiedzkich)
w poszczególnych województwach, ziemiach i powiatach22, będących właściwym
17 Episkopat epoki wczesnojagiellońskiej stał się przedmiotem wszechstronnej charakterystyki
grupowej – zob. J. Wiesiołowski, Episkopat, s. 236–295; M. Koczerska, Biskup w Polsce, s. 105–124;
T. Graff, Episkopat monarchii, s. 21–83; zob. też A. Gąsiorowski, Arcybiskupi, s. 93–111. Ustalono jego
wewnętrzną hierarchię (T. Graff, Precedencja, s. 105–150; id., Episkopat monarchii, s. 92–132). Zdecydowana większość duchownych hierarchów została opracowana pod względem prozopograficznym
(zob. tab. I).
18 Zob. dotychczasowe podsumowania badań: A. Radzimiński, Badania, s. 67–98; id., Wyższe
duchowieństwo, s. 157–179; id., Nowsze badania, s. 156–166; charakterystyka grupowa: J. Kłoczowski,
op.cit., s. 923–938; M. Koczerska, Modele prawne, s. 317–328; A. Radzimiński, Duchowieństwo, pass.,
zwłaszcza s. 82–168, 210–225; id., Kapituły, s. 51–74; id., Modele prawne, s. 31–50; id., Społeczne funkcje,
s. 311–323; relacje środowisk kapitulnych i kolegiackich z władcą: M. Czyżak, Relacje, s. 215–228;
A. Radzimiński, Władza królewska, s. 15–29; prozopografia środowisk kościelnych: M. Czyżak, Kapituła;
P. Dembiński, Poznańska; A. Jabłońska, op.cit.; A. Kowalska-Pietrzak, op.cit.; M.D. Kowalski, op.cit.;
L. Poniewozik, Prałaci i kanonicy sandomierscy; id., Prałaci i kanonicy wiśliccy; A. Radzimiński, Prałaci
i kanonicy I–II; zob. też tab. I.
19A. Radzimiński, Duchowieństwo, s. 152–155, 162–168; J. Krzyżaniakowa, Urzędnicy, s. 227–231.
20K. Ożóg, Elity intelektualne, s. 181–208; id., Miejsce i rola, s. 271–302; id., Intelektualiści; id.,
Stanisław, s. 69–85; id., Uczeni w monarchii. W tych pracach dalsza literatura przedmiotu.
21A. Gąsiorowski, Czynniki, s. 83–85; H. Manikowska, Dzielnice, s. 861–866; ead., Więź narodowa,
s. 886–909. Na temat funkcjonowania świadomości regionalnej – T. Jurek, Mazowieckie, s. 716–733.
22J. Bieniak, Rody rycerskie, s. 58, 69–78, 80–82; P. Węcowski, Krakowskie wiece, s. 26–27, 30–31,
41–44; J. Kurtyka, Odrodzone Królestwo, s. 95; J. Wroniszewski, Związki krewniacze, s. 121–135;
Wstęp
19
punktem odniesienia dla szerszej aktywności. Jakkolwiek w obserwowanym okresie
dostrzegalne są liczne przejawy integracji wśród przedstawicieli elit na poziomie
ponaddzielnicowym, jak np. koligacenie się, posiadanie i pozyskiwanie dóbr ziemskich w różnych częściach rozległego Królestwa23, partykularyzm pozostawał dominującym elementem świadomości większości jej przedstawicieli.
Elity polityczne Królestwa to jednakże nie tylko eksponowani przedstawiciele
poszczególnych ziem i województw, lecz jednocześnie rodów rycerskich24. Powiązania krewniacze w omawianym przedziale czasowym należą do szczególnie mocno
eksploatowanych zagadnień w historiografii25, aczkolwiek ostatnio dynamika badań
genealogicznych odnotowuje względne osłabienie26.
Formalnie jednolity w Polsce stan szlachecki był w praktyce ogromnie zróżnicowany pod względem majątkowym. Jego część najbogatszą, a co za tym idzie
najbardziej wpływową i znaczącą politycznie tworzyło możnowładztwo, stanowiące
średniowieczną formę nowożytnej magnaterii27, które poprzez koncentrację majątku
oraz monopolizowanie najwyższych urzędów i godności tworzyło faktycznie odrębną,
elitarną grupę28. Jej przedstawiciele, z racji posiadanych wpływów społecznych, potęgi
majątkowej i wyrobienia politycznego, byli właściwymi partnerami dla monarchy
w sferze politycznej.
S. Gawlas, Król i stany, s. 173–175; id., Badania, s. 102–104; T. Jurek, Geneza szlachty, s. 123–124; id.,
Die Entstehung, s. 92–94; S. Szybkowski, Szlacheckie elity, s. 103–124; A. Sochacka, Początki sejmiku,
s. 279–280; ead., Zjazdy szlachty, s. 293–295.
23W. Brzeziński, Koligacje małżeńskie, pass.; id., Kujawskie koligacje, s. 57–71; id., Majątek i małżeństwo, s. 257–277; id., Polska rodzina, s. 127–147; A. Gąsiorowski, Koligacje, s. 79–91; J. Gzella,
Związki rodzinne, s. 63–70; M. Koczerska, Rola związków, s. 66–91; A. Radzimiński, Związki rodzinne,
s. 241–257; A. Sochacka, Związki rodzinne, s. 497–518; J. Sperka, Szafrańcowie, Koniecpolscy, s. 134–152;
A. Supruniuk, Wpływ koligacji, s. 153–168; S. Szybkowski, Kilka uwag, s. 106–132; id., Koligacja
Tuliszkowskich, s. 391–414; id., Kujawska szlachta, s. 340–420; id., Małżeńskie, s. 62–104; id., O kilku
koligacjach, s. 283–318; id., Panny posażne, s. 259–280; id., Związki rodzinne Danaborskich, s. 157–169;
id., Związki rodzinne i baza, s. 33–55; id., A. Szymczakowa, Gentry marriage, s. 65–88; ead., Krewniacze
podstawy, s. 27–44; ead., Powiązania, s. 93–107; W. Zawitkowska, Koligacje, s. 89–101.
24J. Bieniak, Rody rycerskie, s. 57–82; id., Heraldyka polska, s. 83–122; por.: T. Jurek, Geneza,
s. 103–107; id., Die Entstehung, s. 66–71, 91–92.
25 Podsumowania badań: J. Bieniak, Średniowieczne, s. 47–58; S. Gawlas, Badania, s. 63–68;
D. Kała, op.cit., s. 11–28; J. Sperka, Stan badań, s. 42–57; id., Rittergeschlechter, s. 365–383; J. Wroniszewski, Metoda, s. 107–120.
26 Ostatnią monografią „genealogiczną” jest opublikowana w 2013 r. książka J. Wroniszewskiego
prezentująca kilka wybranych wspólnot rodowych z terenu Sandomierskiego (id., Nobiles Sandomirienses).
27S. Gawęda, Możnowładztwo, s. 51–125; H. Litwin, op.cit., s. 451–470; A. Gąsiorowski, Czynniki rozwarstwienia, s. 75–82; J. Kurtyka, Tęczyńscy; id., Posiadłość, s. 161–194; id., Małopolskie rodziny,
s. 55–77; Z. Górczak, Rozwój majątków; T. Jurek, Geneza, s. 131–134; id., Die Entstehung, s. 103–108.
28M. Żyromski, Teorie elit, s. 292–293.
20
Wstęp
Jedną z zasadniczych kwestii w refleksji nad funkcjonowaniem grup elitarnych
jest ich relacja z monarchą, wzajemna współzależność obydwu czynników, codzienne
interakcje, które tworzą w rezultacie obraz sytuacji wewnętrznej państwa i jej przemian29. Niezwykle istotne są także kwestie szeroko rozumianych relacji i interakcji między poszczególnymi osobami, rodzinami i środowiskami, ich płaszczyzny
i mechanizmy30. Najczęściej obie te grupy zagadnień łączą się w problematyce
„stronnictw” możnowładczych31.
Teza o istotnym wpływie czynnika społecznego w zakresie kreowania, kształtowania i realizacji polityki zagranicznej była jednym z założeń wstępnych na etapie konceptualizacji tematu rozprawy32. Prezentowane rozważania potwierdzają
ją w pełnej rozciągłości. Elity polityczne występowały jako zbiorowy podmiot tak
w polityce zagranicznej, jak i w wewnętrznej, nieodzowny obok monarchy element
ówczesnego systemu politycznego. Krzepnięcie i konsolidację oligarchii możnowładczej umożliwiały takie okoliczności, jak bezkrólewia i małoletniość władcy.
Ideologicznym wyrazem podmiotowości elit szlacheckich w polityce i w relacjach
29A. Adamska, Słowo władzy, s. 68–76, 83–87; W. Fałkowski, Adventus regis, s. 77–101; id., Elita
władzy, s. 5–11; id., Gest i polityka, s. 233–247; id., Król i biskup, s. 123–142; id., Monarchia, s. 195–220;
id., Możnowładztwo, s. 9–24; id., Pokora i wyrachowanie, s. 859–869; S. Gawlas, Król i stany, s. 169–179;
id., Zbigniew Oleśnicki, s. 211–223; A. Gąsiorowski, Podróże panującego, s. 51–55; id., Rotacja, s. 264–290;
id., Sądy nadworne, s. 171–178; T. Graff, Rex iniustus?, s. 23–36; W. Iwańczak, Kultura polityczna,
s. 27–35; L. Korczak, Monarcha i poddani, pass.; A. Marzec, Elita wobec władcy, s. 139–168; id., Geneza
stronnictwa, s. 127–138; id., Urzędnicy, pass., zwłaszcza s. 265–333; A. Radzimiński, Władza królewska, s. 15–29; R. Sobotka, Opór władcom, s. 367–394; J. Sperka, Osobiste akty, s. 221–255; id., Zjazd
sieradzki, s. 185–196; id., Zmiany, s. 139–146; S. Szybkowski, Od pozorów, s. 440–457; B. Śliwiński,
Przywilej, s. 503–511; P. Węcowski, Działalność; id., Krakowskie wiece, s. 31–46; id., Jagiellonowie,
s. 83–95; J. Wroniszewski, Król jako właściciel, s. 128–135; D. Wróbel, Funkcjonowanie (w druku);
W. Zawitkowska, Walka.
30S. Gawęda, Możnowładztwo, s. 126–147; K. Górski, Rycerstwo, s. 829–845; P. Węcowski,
Działalność, s. 101–126; J. Kurtyka, Problem klienteli, s. 47–124; J. Wroniszewski, Związki krewniacze,
s. 121–135; id., Alltagsleben, s. 105–114; B. Nowak, Zwykłe sprawy, s. 113–133; S. Szybkowski, Kujawska
szlachta, s. 74–111; id., Konflikt, pojednanie, s. 339–358; A. Marzec, Protekcja, s. 62–72.
31 Problematyka ta jest obecna zasadniczo w każdej monografii rodziny możnowładczej, przykładowo: W. Dworzaczek, Leliwici; A. Sochacka, Jan z Czyżowa; J. Kurtyka, Tęczyńscy; J. Sperka,
Szafrańcowie herbu; R. Bubczyk, Kariera rodziny; B. Czwojdrak, Rogowscy; R. Trawka, Kmitowie;
W. Zawitkowska, W służbie; zob. też: A. Marzec, Geneza stronnictwa, s. 127–138; B. Czwojdrak, Czy
istniało stronnictwo, s. 251–264; por. M. Koczerska, Zofia, s. 83–94; W. Zawitkowska, Walka, pass.
Poglądy większości historiografii na temat stronnictw politycznych w XV-wiecznej Polsce od lat
kwestionuje w swoich pracach J. Nikodem (przykładowo: id., Polska i Litwa, pass.; id., Polskie elity,
s. 217–221).
32 Zob. na przykład: A. Prochaska, Geneza i rozwój, s. 25–26; J. Bardach, O genezie sejmu, s. 12; id.,
Historia państwa, s. 442; Z.H. Nowak, Dyplomacja, s. 358–359; S. Szczur, Król w dyplomacji, s. 267–269;
A. Szweda, Organizacja, s. 31–32; W. Uruszczak, Historia państwa, s. 134–135.
Wstęp
21
z monarchą był koncept Korony Królestwa (Corona Regni), obecny w świadomości
i w praktyce politycznej w Polsce już w latach sześćdziesiątych XIV w.33
Typowa dla późnośredniowiecznej monarchii stanowej doktryna Corona Regni,
uznająca nadrzędność interesu abstrakcyjnej Korony nad wolą monarchy34, wyznaczała mu ramy panowania i implikowała współudział w rządach czynnika społecznego. Jego wpływ na władcę realizowany był przede wszystkim na gruncie auxilium et
consilium, w ramach rady królewskiej35. Gremium to w czasach Władysława Jagiełły
funkcjonowało w sposób niesformalizowany, jednak zdążyły się pojawić przesłanki
do procesu jego instytucjonalizacji, przy czym proces ten przebiegał równolegle
z kształtowaniem się form parlamentarnych36.
Terminem „problem krzyżacki” określam ogół kwestii politycznych wynikających
z sąsiedztwa polsko-krzyżackiego, będących przedmiotem zainteresowania, decyzji
i działań ze strony oficjalnych czynników w Królestwie Polskim. W zakres tego
pojęcia wchodzą nie tylko bilateralne stosunki dyplomatyczne między monarchią
jagiellońską a państwem zakonnym w Prusach i konflikty zbrojne między nimi,
ale też obecność kwestii krzyżackiej w relacjach z innymi państwami regionu (np.
33 T. Struve [i in.], Corona, kol. 252–259; The Cambridge, s. 498–501; J. Dąbrowski, Corona
Regni, s. 113–142; id., Korona Królestwa; K. Grzybowski, Corona Regni, s. 299–311; F. Hartung, op.cit.,
s. 1–67; A.V. Soloviev, op.cit., s. 157–197; H. Hoffmann, op.cit., s. 389–474; W. Fałkowski, Idea monarchii, s. 200–204; id., Centres and structure, s. 265–266; S. Gawlas, Badania, s. 97–98; J. Dücker, op.cit.,
s. 27–28; D. Wróbel, The ideological, s. 174–180.
34 O pozycji monarchy w ramach systemu władzy: F. Piekosiński, Czy król, s. 280–289; W. Semkowicz, Stanowisko, s. 169–183; A. Gąsiorowski, Monarchia, s. 281–285; S. Russocki, Zwischen Monarchie,
s. 385–494; K. Ożóg, Król w refleksji, s. 14–25; W. Fałkowski, Regimen politicum, s. 115–126; id., Idea
monarchii, s. 195–197, 210–211; W. Uruszczak, Respublica, s. 136–140; id., Historia państwa, s. 132–134.
35 Brakuje monografii rady królewskiej w Polsce średniowiecznej, zaś większość istniejących
publikacji na ten temat ma charakter przyczynkowy. Wśród prac wartych odnotowania należy wskazać:
A. Prochaska, Geneza i rozwój, pass., zwłaszcza s. 20–31; K. Górski, Kilka uwag, s. 133–139; S. Russocki,
Consilium, s. 5–19; id., Problem rady, s. 89–95; id., Świadkowie, s. 669–673; A. Gąsiorowski, Monarchia,
s. 297–300; I. Sułkowska-Kurasiowa, Doradcy, s. 188–220; G. Klimecka, Czy rzeczywiście, s. 214–235;
ead., Stosunki, pass., zwłaszcza rozdział III; J. Wyrozumski, Geneza senatu, s. 21–34; J. Kracik, Biskupi,
s. 54–59; J. Wroniszewski, Grupy decyzyjne, s. 176–180; P. Węcowski, Działalność, s. 76–78; K. Ożóg,
Uczeni w monarchii, s. 163–176; T. Graff, Episkopat monarchii, s. 88–92; A. Szweda, Organizacja,
s. 31–52; W. Uruszczak, Respublica, s. 140–142; id., Historia państwa, s. 134–135; A. Marzec, Rada
królewska, s. 803–830.
36A. Pawiński, Sejmiki, s. 53–164; F. Piekosiński, Wiece, sejmiki; A. Prochaska, Geneza i rozwój;
J. Bardach, O genezie, s. 5–32 (zob. też dyskusję – ib., s. 32–57); id., Początki, s. 5–62; S. Russocki, Zgromadzenia, s. 1–16; id., Od roków, s. 491–497; id., Monarchia, s. 7–14; K. Górski, The Origins, s. 57–71;
W. Uruszczak, Kościół a rozwój, s. 51–66; id., Respublica, s. 142–146; id., Historia państwa, s. 135–138.
Na temat rozwoju zgromadzeń partykularnych: zob.: A. Pawiński, Sejmiki, s. 1–52; P. Węcowski, Krakowskie wiece, s. 31–46; id., Działalność, s. 85–92; S. Szybkowski, Szlacheckie elity, s. 103–124; T. Wünsch,
Ritual und Politik, s. 243–258; W. Fałkowski, Centres and structure, s. 268–271; A. Sochacka, Początki
sejmiku, s. 279–291; ead., Zjazdy szlachty, s. 293–307.
22
Wstęp
z Litwą, z księstwami pomorskimi, z Mazowszem, Węgrami i Czechami) oraz
w kontaktach z królem rzymskim (cesarzem) i z papiestwem. Funkcjonowanie tak
pojętego problemu krzyżackiego, ewidentne na obszarze polityki zagranicznej, bywa
dostrzegalne także w rozwoju sytuacji wewnętrznej w Polsce, a także w relacjach
polsko-litewskich po roku 1422.
Koncentrując się przede wszystkim na wątku państwowo-politycznym, nie można
jednak zapominać o pozostałych aspektach wspomnianego sąsiedztwa. Będą to
przede wszystkim szeroko rozumiane obustronne kontakty ludności pogranicza,
głównie o charakterze ekonomicznym, oraz powiązana z nimi aktywność urzędowa
i pozaurzędowa królewskich starostów. Następnie można mówić o kontaktach
oraz wymianie gospodarczej w szerszym zakresie terytorialnym, tj. szczególnie
kontaktach handlowych kupców obu państw oraz, w znacznie mniejszym stopniu, przedstawicieli szlachty. Kolejnym aspektem będzie zarządzanie posiadanym
majątkiem lub/i korzystanie z beneficjum oraz jurysdykcja kościelna nad ludnością
mieszkającą na terenie państwa zakonnego ze strony polskich hierarchów kościelnych (biskupów i członków kapituł). Zagadnienia te, zasługujące każde z osobna
na monograficzne potraktowanie37, zostały pokrótce uwzględnione w pracy, o ile
37 Problematyka ówczesnego pogranicza polsko-krzyżackiego, choć tylko na odcinku kujawskim,
została kompleksowo przedstawiona w wartościowej, ale niepublikowanej rozprawie doktorskiej
W. Jóźwiaka (Pogranicze kujawsko-krzyżackie). Z innych prac zob.: id., Migracje, s. 55–68; S. Jóźwiak,
Źródła i stan, s. 191–197; id., Klasztor cysterski, s. 157–168; A. Szweda, Na pograniczu, s. 105–126; id.,
Polsko-krzyżackie, s. 201–216; id., Trudna codzienność, s. 327–334; A. Czacharowski, Janusz, s. 115–123;
B. Jähnig, Johannes, s. 25–42. Dzieje pogranicza na odcinku wielkopolsko-nowomarchijskim są omawiane w pracach E. Rymara – id., Losy nadnoteckiego, s. 15–32; id., Między wojną, s. 41–75; id., Panowie,
s. 39–66; id. Polityczne losy, s. 5–43; id., Santok, s. 43–64; zob. też: A. Czacharowski, Pogranicze Nowej,
s. 59–118; id., Polsko-krzyżacki, s. 191–210; G.J. Brzustowicz, Bezpieczeństwo, s. 9–35; id., Czasy
Wedlów, s. 36–38; id., Rycerstwo ziemi, s. 50–62; id., Średniowieczni, s. 155–184; id., Wedelscy, s. 19–41;
id., Wedlowie, s. 61–87; SHGP I, s. 392–395 (Drahim, opr. K. Górska-Gołaska); ib. III, s. 299–311
(Notecka Puszcza, opr. ead.); ib. IV, s. 286–299 (Santok, opr. T. Jurek). Na temat dziejów handlu
w strefie bałtyckiej i stosunków handlowych między Polską a państwem zakonnym w Prusach pisali
m.in.: H. Oesterreich, op.cit. I, s. 1–91; E.R. Daenell, op.cit., s. 317–341; S. Kutrzeba, Finanse i handel,
s. 177–236; M. Magdański, Handel, s. 1–28; id., Organizacja; L. Koczy, Handel Poznania, s. 106–111,
132–133; M. Biskup, Zjednoczenie, s. 47–108; id., Pod panowaniem, s. 397–416, 428–445, 507–536,
541–553; H. Samsonowicz, Późne średniowiecze, pass.; Europejski handel, s. 137–145; id., Gospodarcza
ekspansja, s. 143–158; id., Struktura handlu, s. 695–715; id., Szlak bałtycko-czarnomorski, s. 285–290; id.,
Z zagadnień, s. 77–83; id., Die wirtschaftlichen, s. 309–318; Z.H. Nowak, W okresie kryzysu, s. 249–250,
259–264; W. Jóźwiak, Działalność mieszczan, s. 301–312; id., Kontakty handlowe, s. 5–22; R. Kabaciński,
Handel, s. 113–123; J. Sarnowsky, Die Wirtschaftsführung, pass., zwłaszcza s. 287–308. Nowszą literaturę
zbiera R. Czaja – id., Strefa bałtycka, s. 195–245; id., Rola Kujaw, s. 125–134. Problematykę związków
i kontaktów na gruncie kościelnym (tylko w odniesieniu do biskupstwa włocławskiego) badali: K. Bieszk,
Walka Zakonu, pass., zwłaszcza s. 21–49; id., Wielkiego mistrza, s. 291–296, 303–320; A. Liedtke, Biskup
Wstęp
23
łączyły się z problematyką polityczną. W okresie panowania protoplasty Jagiellonów
na tronie polskim związków tych nie brakowało.
Głównym celem niniejszej rozprawy jest ukazanie stosunku elit politycznych
Królestwa Polskiego wobec problemu krzyżackiego w układzie dynamicznym, a więc
z uwzględnieniem zmian obserwowanych w tym zakresie na przestrzeni niemal
półwiecza rządów Władysława Jagiełły w Polsce. Cel ów staram się realizować
w oparciu o analizę aktywności poszczególnych osób w oficjalnej polityce wobec
państwa zakonnego w Prusach, umieszczając ją w miarę możliwości w szerszym
kontekście ich działalności publicznej w ogóle.
Zestawienie odpowiednich wystąpień źródłowych to jedynie część analizy. Nie
mniej istotna jest charakterystyka odnotowanej aktywności pod kątem jej wymowy
politycznej (czasami także ideowej) oraz implikacji dotyczących usytuowania danej
osoby na scenie politycznej Korony. Nieodzowne jest umieszczanie konkretnych
przypadków w kontekście doraźnej polityki, biorąc pod uwagę jej istotę, cele i motywy
czy chociażby aktualne stanowisko władcy. Nie trzeba dodawać, że są to elementy
trudno uchwytne i będące przedmiotem wnioskowania pośredniego i zawsze możliwej do zakwestionowania interpretacji. Zastosowana w pracy perspektywa personalna przyniosła reinterpretację niektórych wątków ówczesnej polityki realizowanej
wobec Krzyżaków i konieczność podjęcia polemiki z dotychczasowymi ujęciami
historiografii.
Zrozumienie zarówno samej aktywności, jak również motywacji stojącej u źródeł
konkretnych jej przejawów powinno być oparte na biografii poszczególnych osób.
Toteż tam, gdzie to było możliwe, starałem się umieszczać przedstawicieli wyłonionej zbiorowości w jak najszerszym kontekście środowiskowym. Chodzi tu przede
wszystkim o ich znaczenie i wpływy, wyrażające się w postępowaniu na kolejne
urzędy i godności (tab. I), przebywaniu w otoczeniu władcy i doświadczaniu łaski
monarszej, a także o umocowanie w systemie więzi społecznych.
Sposób prezentacji zebranego materiału źródłowego jest oparty zasadniczo na
analizie itinerariów poszczególnych osób, zestawianych najczęściej z itinerarium
monarszym38. Nie są to jednak pełne itineraria, lecz jedynie ich wyselekcjonowane
fragmenty, koncentrujące się na rejestracji przypadków styczności – także tych
pośrednich – z problemem krzyżackim. Można zatem określić je mianem itinerariów problemowych. Te z kolei skojarzone są z kalendarium oficjalnych kontaktów
polsko-krzyżackich jako zasadniczym elementem organizującym narrację. Punktem
chełmiński, s. 823–830; id., Walka księcia, s. 1–130; R. Damus, op.cit., s. 51–72; Z. Wilk-Woś, W sprawie
sporu, s. 309–320.
38 Na temat analizy itinerariów jako metody badawczej szerzej: A. Gąsiorowski, Polskie itineraria,
s. 221–237; P. Węcowski, Polskie itineraria, s. 30–34; id., Działalność publiczna, s. 8–9, 12–21.
24
Wstęp
odniesienia dla wywodów w poszczególnych rozdziałach są informacje zgromadzone
w tabelach na końcu pracy.
Podstawa źródłowa analizy zarysowanej problematyki jest stosunkowo obfita
i jednocześnie dosyć zróżnicowana. Wykorzystane źródła ze względu na rodzaj
przekazywanych informacji dają się podzielić na dwie podstawowe grupy. Pierwszą
stanowią zabytki dotyczące szeroko rozumianych kontaktów polsko-krzyżackich,
drugą natomiast tworzą pozostałe, pozwalające na możliwie najbardziej precyzyjne
odtworzenie stosownych fragmentów itinerariów Władysława Jagiełły i szlachty
angażującej się w politykę wobec Krzyżaków.
W grupie pierwszej znajdują liczne zabytki już opublikowane, bądź in extenso,
bądź w postaci wyciągów, regestów itp., oraz przekazy rękopiśmienne. Te ostatnie
pochodzą przede wszystkim z archiwum Zakonu Krzyżackiego, przechowywanego
pierwotnie w Królewcu (do 1944 r.), a obecnie w Geheimes Staatsarchiv Preußischer
Kulturbesitz w Berlinie-Dahlem39. Z owego archiwum pokrzyżackiego, znajdującego
się w XX oddziale GSPK, na potrzeby niniejszej pracy przydatne są trzy zespoły:
Pergament-Urkunden (PU)40, Ordensbriefsarchiv (OBA) i Ordensfolianten (OF).
W największym stopniu wykorzystany został materiał zgromadzony w ramach
zespołu listów (OBA). Jego nazwa nie odzwierciedla różnorodności zabytków41.
Oprócz tworzących trzon zespołu oryginalnych listów, głównie raportów dostojników
i urzędników krzyżackich, generalnego prokuratora Zakonu w Kurii, landmistrzów
krajowych oraz korespondencji zagranicznej, są to: koncepty, kopie i odpisy listów
o różnej proweniencji oraz materiały dotyczące procesów polubownych z sąsiadami42,
następnie relacje z rokowań, instrukcje poselskie, traktaty polityczne, wykazy szkód,
wykazy dokumentów wykorzystywanych w praktyce dyplomatycznej, rachunki itp.43
Z omawianego okresu zachowało się kilka kopiariuszy korespondencji wielkich
mistrzów (OF), gdzie można natknąć się na sporą liczbę listów skierowanych do
odbiorców polskich i litewskich44. Istnieją też księgi zawierające bardzo różnorodny
39 Zarys dziejów i charakterystykę zasobów archiwum pokrzyżackiego kompetentnie przedstawili:
K. Forstreuter, Das Preußische Staatsarchiv; H. Koeppen, Das Archiv, s. 172–187; J. Sarnowsky, Das
Historische, s. 93–105.
40 Zespół wykorzystano jedynie za pośrednictwem opublikowanych regestów (RHD II). Znajdują
się tu m.in. dokumenty przechowywane wcześniej w AGAD, w dziale Prussiae – zob. J. Karwasińska,
Z dziejów, s. 181–193; J. Grabowski, Źródła dotyczące, s. 81, 82.
41 Zob. W. Sieradzan Źródła do procesów, s. 14–15.
42H. Chłopocka, O niektórych rękopisach, s. 37–48.
43 Obszerna charakterystyka i analiza tych źródeł – A. Szweda, Organizacja, s. 66–167 (rozdział
II); zob. też H. Boockmann, Die Briefe, s. 103–112.
44 OF 2a (1389–1393/95), 2c (1393–1399), 3 (1399–1408), 6 (1411–1414), 13 i 14 (lata trzydzieste
XV w.). Podczas ewakuacji archiwum z Królewca w 1945 r. zaginęły folianty z czasów Henryka von
Plauen (OF 5 z lat 1410–1414) oraz Michała von Küchmeistra (OF 8–11 z lat 1414–1422). Obecnie
Wstęp
25
materiał, powstałe na użytek dyplomacji zakonnej i w związku z procesami polubownymi z sąsiadami45. Podstawową orientację w tym bogatym zasobie ułatwiają
opublikowane, jednakże na ogół zbyt lakoniczne regesty obejmujące całość zespołów
PU i OBA46, ale niestety tylko fragmentarycznie OF47. Znacznie mniejsze znaczenie z punktu widzenia podjętego tematu ma obecne Centralne Archiwum Zakonu
Niemieckiego w Wiedniu (DOZA)48.
Część zespołów archiwum pokrzyżackiego ukazała się drukiem49, głównie
w kodeksie pruskim Johannesa Voigta (do początku XV w.), kodeksie litewskim,
aktach stanów pruskich, kodeksach inflanckim i brandenburskim, kodeksie listów
Witolda, kodeksach hanzeatyckich, polskim kodeksie listów z XV w., kodeksie
wielkopolskim, kodeksach warmińskim, sambijskim i chełmińskim, w zbiorach
dotyczących problematyki husyckiej, w sprawozdaniach prokuratora generalnego
Zakonu, w drugiej edycji Lites ac res gestae, a także w edycjach pism powstałych
w ramach polemik soborowych i procesowych oraz w monografii o gospodarce
Zakonu50. Poza tym sporo zabytków – najczęściej pojedynczych – pochodzących
ich zawartość (pomijając fragmenty wcześniej opublikowane) znana jest jedynie w formie lakonicznych
streszczeń opracowanych przez pracowników archiwum (w tym miejscu pragnę serdecznie podziękować Panu Prof. Adamowi Szwedzie z UMK w Toruniu za łaskawe udostępnienie odpisów z Fb.
66). Zawartość zaginionego OF 5 jest znana dzięki regestom opublikowanym przez M. Pelecha (Der
Verlorene). Ostatnio wydano też regesty z zaginionych OF 8 i 9 (RB II).
45 OF 12, 14. Na szczególną uwagę zasługuje OF 14 (dawniej znany jako Registrant C), powstały
w latach trzydziestych XV w. Oprócz odpisów korespondencji dotyczących m.in. spraw polsko-litewskich (głównie z lat trzydziestych XV w.) zawiera on źródła powstałe w związku ruchem dyplomatycznym oraz materiały z procesów polsko-krzyżackich z lat 1419–1422, w tym także fragmenty dotąd
niepublikowane i nieznane skądinąd.
46 RHD I/1–3; ib. II. Osobno wypada wspomnieć o regestach dotyczących Nowej Marchii, opracowanych przez Ericha Joachima i Paula von Niessena (JoNiess.). Poza tym regesty korespondencji
Zygmunta Luksemburskiego skierowanej do wielkiego mistrza zebrane są w serii Regesta Imperii (RI
XI/1–2) i w wydawnictwie Zsigmondkori oklevéltár.
47 RHD I/1; JoNiess; Pod kierunkiem J. Sarnowsky’ego realizowany jest projekt rekonstrukcji
najstarszych ksiąg z kancelarii wielkiego mistrza, w tym także zaginionych po 1945 r. Dotąd ukazały
się dwa tomy zawierające regesty z OF 2a, 2aa, 8 i 9 (zob. RB I–II).
48 Zob.: A. Prochaska, Z Archiwum, s. 217–218, 236–241; W. Sieradzan, Źródła, s. 87–89;
U. Arnold, Das Zentralarchiv, s. 57–65; K. Heinz, op.cit., s. 15–35. Orientację w obecnym zasobie
dokumentów wiedeńskiego archiwum Krzyżaków ułatwia opracowanie ich regestów przez U. Arnolda
(UDOZA I–III). Skany dokumentów (niestety nie wszystkie) są dostępne w Internecie: http://www.
mom-ca.uni-koeln.de/mom/AT-DOZA/Urkunden/fond
49 Zob. omówienia: S. Kwiatkowski, Źródła do dziejów, s. 9–29; J. Sarnowsky, Die Quellen,
s. 171–199.
50 CDPr. IV–VI; KDL; ASP I, LEC III–IX; CDB A/18, A/24, B/4; CV; HUB IV–VII; CE II–III;
CDW III–IV; UBS I; UBC I; SRS VI; UB I–II; BGDO I–IV; Lites II/2; ib., III/2; S. Bełch, Paulus
II, s. 864–884, 897–904, 917–988, 1027–1032, 1036–1038, 1042–1048, 1055–1062, 1186–1201;
J. Sarnowsky, Die Wirtschaftsführung, s. 707–859. Źródła krzyżackie, poznane za pośrednictwem
26
Wstęp
z omawianego archiwum jest opublikowanych w licznych opracowaniach dotyczących dziejów Zakonu i jego stosunków z sąsiadami51. Na archiwaliach królewieckich,
dziś niejednokrotnie zaginionych albo zniszczonych, opierał się szeroko Johannes
Voigt w swych Dziejach Prus i w pracy poświęconej obecności Zakonu w Nowej
Marchii52.
Należy też wspomnieć o dwóch wydawnictwach źródeł pochodzących z archiwum
Zakonu w Prusach, szczególnie cennych dla podejmowanej tu problematyki, mianowicie o księdze podskarbiego Zakonu z lat 1399–140953 oraz o publikacji Ericha
Weise, zawierającej erudycyjne zestawienie i edycję bądź wyczerpujące streszczenia
większości traktatów i umów międzypaństwowych Zakonu z XV w.54 Nie można
wreszcie nie wspomnieć o cennej inicjatywie prof. Jürgena Sarnowsky’ego, pod
którego kierunkiem realizowany jest projekt internetowej edycji i regestracji źródeł
pochodzących głównie z archiwum pokrzyżackiego, nawiązujący do zasłużonej serii
edytorskiej Preussisches Urkundenbuch55.
Z archiwaliów polskich istotne znaczenie ma zasób Archiwum Głównego Akt
Dawnych w Warszawie. Przechowywane tu źródła dotyczące relacji polsko-krzyżackich w interesującym nas okresie w większości zostały już opublikowane56. Bardzo
Dziejów Prus J. Voigta i IC Napierskiego, stanowią też trzon mocno przestarzałego wydawnictwa
I. Daniłowicza (SD I–II). W podobny sposób zostały opracowane Regesty nowomarchijskie K. Kletkego
(Kletke). Z innych wykorzystanych publikacji zawierających materiał źródłowy częściowo pochodzący
z archiwum pokrzyżackiego warto wymienić przykładowo: UBO I–II; DRA VII–VIII; SHRM.
51 Np.: S. Kujot, Rok 1410, s. 341–349; H. Belleé, op.cit., s. 101–134; E. Maleczyńska, Rola polityczna, s. 109–113; O. Israel, op.cit., 83–106; K. Neitmann, Der Grenzstreit, s. 132–137; id., Jagdbriefe,
s. 30–33; id., Die Pfandverträge, 38–66; M. Biskup, Materiały do dziejów, s. 74–81; id., Miscellanea,
s. 161–162; id., Z badań, s. 689–712; M. Pelech, Die hochmeisterlichen, s. 63–70; id., Der Verpflichtungsbrief, s. 59–64; id., Zu den politischen, s. 182–187; id., W sprawie okupu II, s. 107–112; edycje źródeł opracowane przez Z.H. Nowaka głównie z archiwum krzyżackiego zostały niedawno zebrane w osobnym
tomie: id. Przyczynki źródłowe, II–X; zob. też id., Współpraca polityczna, s. 98–101, 123–125; S. Jóźwiak,
Trzy nieznane, s. 140–143; A. Szweda, Las Babsk, s. 424–425; id., Na polsko-krzyżackim, s. 120–124;
id., Habitacula, s. 45–51; S. Jóźwiak, A. Szweda, List starosty, s. 163–164; A. Szweda, S. Szybkowski,
Dwa dokumenty, s. 379–381; W. Sieradzan, Odpowiedź na skargi, s. 174–175; M. Radoch, Walki zakonu,
s. 336–341; S. Szybkowski, Kilka uwag, s. 128–131; id., Wielka potrzeba, s. 165–174; id., Kredytywa,
s. 347–358.
52 Voigt V–VII; id., Die Erwerbung.
53 MTB; zob. M. Radoch, Księga podskarbiego, s. 287–318. Wcześniej o walorach poznawczych
tego źródła w kontekście dziejów dyplomacji pisał H. Boockmann, Narichten, s. 67–78.
54 Weise I.
55 VPrUB ( http://www1.uni-hamburg.de/Landesforschung/orden.html ). Szerzej o projekcie:
J. Sarnowsky, Das virtuelle, s. 257–266; id., Digitale, s. 93–107; J. Laczny, op.cit., s. 106–112.
56 Przegląd zasobów archiwalnych zob.: J. Grabowski, Źródła do dziejów, s. 107–118; id., Źródła
dotyczące, s. 79–90; zob. też J. Karwasińska, Z dziejów, s. 181–193; zob. też najnowsze omówienie:
A. Radzimiński, J. Tandecki, op.cit., s. 82–92.
Wstęp
27
ciekawy i głównie niepublikowany materiał znajduje się natomiast w Archiwach
Państwowych w Toruniu oraz – w daleko mniejszym stopniu – w Gdańsku57. Stanowi
go przede wszystkim korespondencja króla i urzędników koronnych z toruńską radą
miejską. Pozostałe archiwa i biblioteki na terenie Polski – w zakresie spraw polsko-krzyżackich z lat 1386–1435 – zawierają materiał w zdecydowanej większości znany
skądinąd lub wydany drukiem58.
W omawianej grupie źródeł należy podkreślić szczególną wartość przekazów
powstałych w związku z procesami polubownymi z XV w. Chodzi tu zwłaszcza
o zeznania świadków, rejestrujące subiektywne poglądy i opinie na temat Krzyżaków
oraz odnoszące się do poszczególnych problemów wynikających z sąsiedztwa z państwem zakonnym w Prusach59. Zachowały się protokoły z zeznaniami świadków
z ostatniej fazy procesu budzińskiego (1414) i procesu przed wysłannikiem papieskim
(1422–1423)60. Te ostatnie były do niedawna znane za pośrednictwem najstarszej
i najgorszej z punktu widzenia współczesnego edytorstwa publikacji Adama Tytusa
Działyńskiego z połowy XIX w.61 Ostatnio protokół z postępowania przed Antonim
Zeno został ponownie wydany przez zespół mediewistów z Torunia i Gdańska62.
Przechodząc do ogólnej charakterystyki omawianej grupy źródeł pod kątem
wykorzystywanych w pracy informacji, należy zauważyć, że niezmiernie rzadko
występują przekazy informujące bezpośrednio i personalnie o konkretnych poglądach
i koncepcjach politycznych. Zachowały się nieliczne teksty pisane, których autorzy
przedstawili swe poglądy i opinie (np. Paweł Włodkowic w traktatach soborowych
57 Jedynie w przypadku listów krzyżackich oraz królów polskich istnieją opublikowane katalogi
(KatKrzyż., KatKról., KatGd. – ten ostatni szczególnie cenny z racji szczegółowości). Orientację
w zasobie działu dokumentów i listów (Kat. I) znajdującego się w APTor., w zespole Akta miasta
Torunia umożliwia inwentarz archiwalny dostępny na stronie internetowej: http://www.torun.ap.gov.
pl/index-show-zasob.html (dostęp: 11.08.2016 r.)
58 Np. XVIII-wieczne (TN) i XIX-wieczne (TKról.) w BCz. oraz w BK.
59 Zeznania świadków na procesach z XV w. analizowane były najczęściej pod kątem świadomości
historycznej i źródeł tejże: H. Chłopocka, Tradycja, s. 65–142; ead., Mieszczanie, s. 433–440; ead., Uwagi
o zeznaniach, s. 317–333; W. Sieradzan, Świadomość historyczna świadków, pass.; id., Świadomość historyczna przedstawicieli, s. 193–207; J. Krzyżaniakowa, Erudycja, s. 433–441; T. Jurek, Nacionis, s. 441–448;
ostatnio: P. Węcowski, Początki Polski w świetle, s. 241–249; id., Początki Polski w pamięci, s. 216–224.
Rzadziej dokonywano analizy zeznań świadków pod kątem ich świadomości narodowej i politycznej:
W. Sieradzan, Das nationale, s. 161–165; Ch. Lübke, op.cit., s. 159–172; D. Wróbel, Postawy polityczne,
s. 35–57; S. Szybkowski, WPL, s. 77–80; Należy też wspomnieć o uwagach i propozycjach W. Sieradzana odnośnie do możliwości interpretacji zeznań świadków – id., Aussagechroniken, s. 277–289; id.,
Akta procesów, s. 272–286; id., Acta processus, s. 40–53. Na szersze studia zasługuje zbiorowość świadków
powoływanych w procesach – zob. ostatnio: D. Wróbel, Uczestnictwo, s. 255–288.
60 Lites III/2, pass. na s. 115–195; Lites II/1, s. 99–315 = Lites-Akta, s. 236–583.
61 Lites II/1; zob. H. Chłopocka, Dotychczasowe edycje, s. 109–115.
62 Lites-Akta.
28
Wstęp
i listach63). W przypadku świadków na procesach polubownych zostały zarejestrowane ich wypowiedzi na temat Krzyżaków i ich sporu z Koroną w wymiarze historycznym i współczesnym64. Najczęściej źródła rejestrują samą aktywność w trzech
zasadniczych wymiarach: a) na poziomie oficjalnym (dyplomacja, procesy polubowne,
wojna), b) na płaszczyźnie związanej z wypełnianiem rutynowych obowiązków
w ramach pełnionej funkcji lub urzędu, np. starostowie królewscy lub hierarchowie
kościelni i ich funkcjonariusze oraz c) w kontaktach na gruncie prywatnym, przede
wszystkim o charakterze ekonomicznym. Ponadto tylko w wyjątkowych przypadkach
dowiadujemy się o konkretnych dokonaniach, wypowiedziach, o zajęciu określonego
stanowiska i ich konsekwencjach. Bardzo często zmuszeni jesteśmy poprzestać na
samym tylko odnotowaniu suchego faktu obecności danej osoby tam, gdzie miało
miejsce interesujące nas wydarzenie.
Statystycznie najbardziej typową sytuacją poznawczą są kontakty odnotowane
sporadycznie lub zgoła jednorazowe, trudne do interpretacji. Łatwo w takich przypadkach o nieuzasadnione generalizacje. Nie podjęto tu analizy statystycznej wystąpień i tworzenia „rankingu” ze względu na ilość odnotowanych kontaktów w ramach
omawianej grupy, starając się jednak podkreślać notoryczność i powtarzalność kontaktów oraz przejawów aktywności o charakterze pośrednim65.
W grupie drugiej znajdują się różne typy źródeł służących do rekonstrukcji kluczowych fragmentów itinerarium królewskiego oraz poszczególnych dostojników
i innych osób66. Są to przede wszystkim dokumenty i listy67 zachowane w różnym
stanie i w różnych postaciach (oryginały, transumpty, kopie, odpisy, wyciągi, streszczenia, regesty i wzmianki); następnie zapiski sądów ziemskich, grodzkich, a także
63 PW I–III; S. Bełch, Paulus II; J. Wiesiołowski, Prace i projekty, s. 93–123; K. Górski, „Ostatnie
słowo”, s. 151–170.
64 Lites III/2, s. 115–124, 127–137, 141–142, 144–145, 147–152, 154–156, 160–164, 171–177,
185–192, 194–195; Lites-Akta, s. 200–577.
65 Ten aspekt podkreśla także A. Szweda, analizując aktywność dostojników świeckich i duchownych w charakterze posłów i uczestników zjazdów – id., Organizacja, s. 34–36, 42–52.
66 Tego rodzaju rekonstrukcji doskonale służą źródła należące do pierwszej z omówionych grup.
Na tkwiący w nich nadal potencjał w odniesieniu do itinerarium Jagiełły zwrócili uwagę S. Jóźwiak
(Wywiad i kontrwywiad w państwie, s. 60 nn.) i A. Szweda (Organizacja, s. 196, 198–199), co uwzględnił
w nowszym wydaniu itinerarium Władysława Jagiełły A. Gąsiorowski (Itin., pass.)
67 Wiele z tych dokumentów zostało wydanych drukiem, np.: ZDM VI–VIII; KDW III–IX, XI;
AGZ II–X; AS I–II; KDM IV; KDKK II; KDMK I; KWiel.; KMog.; KTyn.; ZDKDK II, ZDPaul.; KDTN;
Sroka I; Część znanych jest jedynie w postaci regestów, np.: KDPTN, RykInv. Niepublikowane dotąd
dokumenty i listy Władysława Jagiełły znajdują się przede wszystkim w: GSPK w Berlinie-Dahlem
(por. zestawienie listów do wielkiego mistrza: A. Szweda, Listy, s. 262–272), w AGAD w Warszawie,
w archiwach kościelnych w Gnieźnie, Poznaniu i Włocławku; w AP w Bydgoszczy Poznaniu i Gdańsku,
a także w Bibliotece XX Czartoryskich, Bibliotece PAN-PAU i Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie,
w Bibliotece Raczyńskich w Poznaniu i w Bibliotece PAN w Kórniku (zob. Wykaz źródeł).
Wstęp
29
kościelnych68 i wreszcie – choć w mniejszym stopniu – rachunki królewskie i miejskie69. Wciąż niezastąpionym przewodnikiem po tym zróżnicowanym i rozproszonym materiale źródłowym jest itinerarium króla Władysława Jagiełły opracowane
przez Antoniego Gąsiorowskiego (wyd. 2, 2015), z konieczności będące jednocześnie
uproszczonym repertorium dokumentów tego władcy70.
Ten materiał był już niejednokrotnie analizowany pod kątem rekonsktrukcji
otoczenia królewskiego71. Należy podkreślić, że z jednej strony zbiorcze ujęcia o charakterze ilościowym, oparte przede wszystkim na analizach statystyki wystąpień na
listach świadków dokumentów wieczystych, są dość przekonujące i instruktywne.
Dobrze ukazują zwłaszcza aspekt powtarzalności, rzucają wiele światła na dynamikę
aktywności i jej charakter. Z drugiej strony jednak rodzą liczne wątpliwości interpretacyjne i mogą prowadzić do pochopnych wniosków72. Oprócz ujęć zbiorczych
dysponujemy indywidualnymi itinerariami niektórych dostojników duchownych
i świeckich, z zasady dążącymi do wykorzystania pełnego materiału źródłowego
i zwykle skorelowanymi z itinerarium królewskim73. Brakuje natomiast zestawień
zbiorczych ukazujących zmieniający się skład królewskiego otoczenia.
Zabytkiem spajającym niejako obie omówione grupy źródeł, ze względu na rodzaj
wiadomości jakie przynosi, jest niewątpliwie Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae Jana Długosza oraz – w znacznie mniejszym stopniu – jego Vitae episcoporum
68 Najstarsze księgi sądowe z terenu Kujaw, ziemi łęczyckiej i sieradzkiej przechowywane są
w AGAD w Warszawie. Jedynie niewielka ich część została opublikowana (TP III–IV (łęczyckie
w wyborze); KSBK (brzeska z lat 1418–1424); szerzej na temat ksiąg z obszaru Kujaw: J. Bieniak,
Najstarsze kujawskie; S. Szybkowski, Najstarsze księgi, s. 199–219). Z wielkopolskich ksiąg przechowywanych w APPoz. wydane zostały najstarsze zapiski z XIV w. (Leksz. I–II), księga poznańska do
1407 r. (KZP); pierwsza księga kaliska do 1409 r. (TJZK); inne w wyborze: AKH III, PiekWyb.; zob.
J. Karczewska, Wielkopolskie księgi, s. 245–252. Z krakowskich wydano najstarsze księgi do końca XIV w.
(SPPP VIII/1–2; KZK – tutaj informacje o zasobie ksiąg grodzkich i ziemskich przechowywanych
w Archiwum Narodowym w Krakowie – ib., s. 7–13, 21–24); pozostałe jedynie w wyborze (SPPP II;
ib. VII; AKP VIII/1). Księgi ziemskie z terenu Lubelszczyzny przechowywane są w AP w Lublinie
oraz w Narodowym Archiwum Historycznym w Mińsku (Białoruś).
69 Rach., RachWajs., NKiRMK. Względnie nieduże znaczenie źródeł rachunkowych polskiej
proweniencji wynika przede wszystkich ze znacznej fragmentaryczności ich zachowania.
70 Itin. W nowym wydaniu zostały uwzględnione narosłe po 1972 r. uzupełnienia i korekty; zob.
też: K. Jasiński, Uwagi, s. 227–231; P. Węcowski, Działalność publiczna, s. 180–185; J. Tęgowski, Kilka
uzupełnień, s. 77–85.
71I. Sułkowska-Kurasiowa, Doradcy, s. 188–220; G. Klimecka, Stosunki, rozdział II pass. (zwłaszcza tabele: s. 149–237); ead., Czy rzeczywiście, s. 229–235.
72 Por. uwagi G. Klimeckiej – Czy rzeczywiście, s. 215–217, 228.
73 Np.: J. Sperka, Szafrańcowie herbu, s. 487–516; Z. Wilk-Woś, Władysław z Oporowa, s. 380–392;
W. Zawitkowska, W służbie, s. 373–436; wcześniejsze przykłady podaje P. Węcowski (Polskie itineraria,
s. 14–28).
30
Wstęp
Poloniae i Banderia Prutenorum74. Roczniki Długosza, mimo wielu zastrzeżeń i obserwowanego niekiedy także w nowszej historiografii hiperkrytycyzmu75, stanowią
unikatowe źródło informacji o aktywności politycznej czołowych dygnitarzy koronnych w epoce wczesnojagiellońskiej. Nie oznacza to jednak, że na podstawie samych
dzieł Długosza można wyrobić sobie właściwą opinię o działalności konkretnej
osoby. Informacje dotyczące poszczególnych postaci mają najczęściej charakter
anegdotyczny i przypadkowy. Do tego referowanie indywidualnych poglądów czy
koncepcji politycznych nie leżało w zwyczaju kronikarza, który niejednokrotnie
nie dostrzegał istoty opisywanych faktów i zjawisk. W odniesieniu do czołowych
dygnitarzy dziejopis najczęściej posługiwał się podmiotem zbiorowym (prelati et
barones regni), pomijając wewnętrzne zróżnicowanie poszczególnych środowisk
i marginalizując indywidualny aspekt funkcjonowania ich przedstawicieli. Poza tym
należy brać pod uwagę, że Długosz miał swój własny punkt widzenia na kwestię
krzyżacką76, reprezentatywny dla drugiej połowy XV w., który niejednokrotnie
niezbyt przystawał do realiów i poglądów charakterystycznych dla elit politycznych
w pierwszej połowie stulecia.
Informacje zawarte w Rocznikach mają oczywiście niejednolitą wartość77. Jakościową cezurą jest relacja Długosza o wojnie z lat 1409–1411, oparta w znacznej
mierze na tradycji ustnej jego własnej rodziny, rodzin możnowładczych, m.in. Oleśnickich i Tęczyńskich, a także na zapiskach powstałych po bitwie w kręgu kancelarii
królewskiej78. Zwracano też uwagę, że Jan Długosz tworzył swe dzieło pod auspicjami
kardynała Zbigniewa Oleśnickiego, którego był długoletnim współpracownikiem
i klientem79. Okoliczności te wywarły istotny wpływ na sposób przedstawienia
w Rocznikach osoby kardynała, jego przeciwników politycznych oraz wydarzeń,
w których brał udział80.
74 Ann. X/XI, ib. XI; ib. XI/XII; J. Długosz, Vitae; S. Ekdahl, Die Banderia.
75 Przykładem mogą być prace J. Nikodema – id., Długosz o początkach, s. 20–38; id. […] caput
meum, s. 225–239; id., Gniewosz – Jadwiga, s. 175–195.
76 Na temat poglądów Długosza na Zakon oraz sposobu i uwarunkowań postrzegania korporacji
przez dziejopisa zob.: J. Krzyżaniakowa, Poglądy Jana, s. 7–37; W. Polak, Aprobata i spór, pass.; id.,
Pogląd Jana, s. 201–211; id., Polska – Zakon, s. 173–194.
77Zob. Rozbiór I, pass.; A. Gąsiorowski, Wielkopolska, s. 173–194; zob. też A. Nalewajek, op.cit.,
s. 207–231.
78J. Krzyżaniakowa, Kancelaria królewska, s. 397–398, 402–412; S. Gawlas, Astrolog, s. 455–469;
U. Borkowska, Wizerunek Mikołaja, s. 134–137; ostatnio J. Rajman, Czy duchowni, s. 27, 28–29, 48–50,
72–73.
79 Zob. M. Koczerska, Długosz jako sekretarz, s. 53–63.
80J. Nikodem, Zbigniew Oleśnicki w dziełach, s. 73–121; id., Zbigniew Oleśnicki w historiografii,
s. 15–57.