Materiały źródłowe do dziejów polskich organizacji wojskowych

Materiały źródłowe do dziejów polskich organizacji wojskowych

Tadeusz Wawrzyński
MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE DO DZIEJÓW POLSKICH
ORGANIZACJI WOJSKOWYCH
1908—1914
W dotychczasowej literaturze brak jest pełnej informacji o źródłach do
dziejów polskiego ruchu wojskowego przed I wojną światową; jak dotąd jedynie
niewielką wzmiankę poświęcił tej sprawie Wacław Lipiński1. Przed II wojną światową
część tych źródeł znajdowała się w Archiwum Wojskowym i Wojskowym Biurze
Historycznym, a większość pozostawała w rękach prywatnych. W czasie II wojny
światowej źródła znajdujące się w obu wymienionych instytucjach uległy
częściowemu zniszczeniu. Straty te są o tyle istotne, że bibliografia dotycząca dziejów
polskiego ruchu wojskowego przed I wojną światową jest bardzo skromna2 i brak jest
dotychczas monografii poświęconej temu zagadnieniu.
1
Por W. L i p i ń s k i, Źródła do historii najnowszej wojskowości polskiej (1908—1918),
„Warszawa 1927 (wyd. I) i Warszawa 1928 (wyd. II); tenże, Archiwa formacyj polskich z wojny światowej,
Warszawa 1929.
2
Do najważniejszych publikacji zaliczyć należy: H. B a g i ń s k i, U podstaw organizacji wojska
polskiego 1908—1914, Warszawa 1935; A. G a r l i c k i, Geneza Legionów. Zarys dziejów Komisji
Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych, Warszawa 1964; W K i e d r z y ń s k a,
Praca wojskowa ZWC w zaborze rosyjskim i Rosji, „Niepodległość” t. VIII, 1933; także, Wpływy i zasoby
Polskiego Skarbu Wojskowego, „Niepodległość” t. XIII, 1936; M. K o r d i a n – Z a m o r s k i, Związek
Strzelecki i H. B a g i ń s k i, Polskie Drużyny Strzeleckie i inne organizacje wojskowe, [w:] Księga Chwały
Piechoty (praca zbiorowa), Warszawa 1937—1938; Drużyny Bartoszowe 1908—1914, Lwów 1939; W.
L i p i ń s k i, Walka zbrojna o niepodległość Polski 1905—1918, Warszawa 1931 (wyd. I) i Warszawa 1935
(wyd. II); T. P e l c z a r s k i, Komisariaty Wojskowe Rządu Narodowego w Królestwie Polskim 6 VIII—51 X
1914. Geneza i działalność, Warszawa 1939; J. S t a c h i e w i c z, Początki Związku Walki Czynnej,
„Niepodległość” t. II, 1930.
Ocalałe akta znajdują się obecnie głównie w Centralnym Archiwum
Wojskowym, które oprócz akt przechowywanych przed II wojną światową posiada
również zbiory przedwojennego Wojskowego Biura Historycznego.
Centralne Archiwum Wojskowe posiada 10 szczątkowych zespołów akt
wytworzonych w latach 1908—1914 przez instytucje i organizacje związane z polskim
ruchem wojskowym przed I wojną światową. Ogółem zespoły te liczą jedynie 39
jednostek archiwalnych.
Najwięcej akt zawiera zespół archiwalny
T o w a r z y s t w o
„S t r z e l e c”3 w K r a k o w i e (14 j.a.). Na uwagę zasługuje księga dyżurów i
raportów z lat 1912—1914 (sygnatura 110.6.1), raporty z 1914 roku (110.6.2),
dziennik kursu niższego z lat 1912—1913 (110.6.8) wykaz wykładów i ćwiczeń II
plutonu oficerskiego kursu niższego z lat 1913—1914 (110.6.9), ewidencja i dziennik
Komendy Szkoły Żołnierskiej i Podoficerskiej w Krakowie z lat 1913—1914
(110.6.11, 12—14) Pozostała część akt to spisy książek biblioteki i dowody
rachunkowe.
Zespół akt K o m e n d a Z w i ą z k ó w S t r z e l e c k i c h O k r ę g u
Krakowskiego
liczy 5 j.a. z lat 1913—1914. Zachowała się m.in. księga
ewidencyjna Związku Strzeleckiego i „Strzelca” (110.7.1) oraz raporty Związku
Strzeleckiego w Pradze (110.7.2). Ponadto w zespole znajduje się dziennik
korespondencji wpływającej, księga pocztowa i kwitariusze kasowe oraz spisy
imienne osób, które wyjechały na wakacje z Krakowa w 1913 roku.
Zespół akt Z w i ą z e k S t r z e l e c k i w e L w o w i e (3 j.a.) zawiera,
m.in. raporty tygodniowe szkoły podoficerskiej z lat 1913—1914 (110.5.1).
Z największego przed II wojną światową zespołu archiwalnego P o l s k i e
D r u ż y n y S t r z e l e c k i e4 liczącego 136 j.a. zachowało się jedynie 6 j.a. Na
uwagę zasługują tu wykazy członków PDS w Tymbarku, statuty i okólnik
3
„Strzelec”, legalne organizacje wojskowe utworzone przez Związek Walki Czynnej w 1910 r.: we
Lwowie jako Związek Strzelecki, w Krakowie jako Towarzystwo „Strzelec”. Zadaniem ich było
przygotowywanie kadr oficerskich i podoficerskich do walki zbrojnej z Rosją u boku Austro-Węgier.
4
Polskie Drużyny Strzeleckie (pełna nazwa: Towarzystwo Polskich Drużyn Strzeleckich), jawna
organizacja wojskowa zatwierdzona przez władze austriackie 31 VII 1911 r. Działała przede wszystkim na
terenie Galicji, w mniejszym zakresie, nielegalnie, w Królestwie i zaborze pruskim. Bezpośrednio kierowała
nimi Armia Polska, organizacja powstała w październiku 1910 r. z przekształcenia działającego od przełomu lat
1908—1909 we Lwowie tajnego Polskiego Związku Wojskowego. PDS stawiały sobie te same cele co
„Strzelec”, z którym współpracowały w sprawach wojskowych.
(110.1.132—135), ewidencja IV plutonu 1 kompanii PDS z 1914 roku (110.1.136)
oraz akta kursu instruktorskiego w Rabce w 1914 roku (110.1.43).
Zespół akt II K o m e n d a O k r ę g o w a P o l s k i c h D r u ż y n
S t r z e l e c k i c h w K r a k o w i e liczy 4 j.a. Na wymienienie zasługują głównie
sprawozdania z działalności i organizacji drużyn z okresu marzec — maj 1914 rok
(110.9.1) oraz okólniki Komendy Naczelnej PDS i zestawienia komend „Sokoła”5,
drużyn strzeleckich i Drużyn Bartoszowych6 z 1914 roku (110.9.3). Pozostałe
jednostki archiwalne zawierają akta rachunkowe.
Z działalnością Polskich Drużyn Strzeleckich związany jest zespół akt
K o m i s j a
S k a r b u
PDS
L w ó w
zawierający jedynie raport
przewodniczącego komisji z czerwca 1913 roku (110.13.1).
Zespół archiwalny D r u ż y n y B a r t o s z o w e we Lwowie liczy 3 j.a. i
zawiera ewidencję szkoły podoficerskiej z lipca — sierpnia 1914 roku (110.11.1),
raporty z okresu styczeń — sierpień 1914 rok (110.1.2), oraz protokoły posiedzeń i
sprawozdania Rady Naczelnej Drużyn Bartoszowych, statuty, regulaminy musztry,
instrukcje z lat 1908—1914 rok (110.11.3).
Zespół akt T o w a r z y s t w o G i m n a s t y c z n e „S o k ó ł” składa się
tylko z 1 j.a., ale zawiera interesujące materiały, jak np. statut PTG „Sokół”, rozkazy
komendy, instrukcje do egzaminów oficerskich, tymczasową instrukcję organizacyjną
Stałych Drużyn Sokolich (110.3.1).
Również zespół akt G n i a z d o S o k o l e K o ł o m y j a zawiera 1 j.a.
Na uwagę zasługuje odezwa Komendy Głównej Związku Sokolego z 4 sierpnia 1914
roku wzywająca do pogotowia wojennego, pismo z instrukcją i wiadomościami
przedmobilizacyjnymi z 8 sierpnia 1914 roku oraz rozkaz mobilizacyjny wspólnej
Komendy Drużyn Sokolich i Bartoszowych (110.4.1).
5
„Sokół” (Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”) powstał 7 II 1867 r. we Lwowie. Prowadził
głównie działalność oświatową w dziedzinie kultury fizycznej oraz gimnastyczno-sportową. Miał swoje oddziały
na terenie całej Galicji. W obawie przed konkurencją „Strzelca” utworzono w 1912 r. organizacje wojskowe —
Sokole Drużyny Polowe (Stałe Drużyny Sokole). W zaborze pruskim pierwsze gniazdo „Sokoła” powstało w
1885 r. w Inowrocławiu. „Sokół” działał także nielegalnie w Królestwie. Najsilniejsza organizacja sokola poza
krajem działała w Stanach Zjednoczonych.
6
Drużyny Bartoszowe, organizacja paramilitarna powstała w 1908 r. we Lwowie. Uznawały
polityczny patronat galicyjskiego Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego. Grupowały głównie młodzież
wiejską Galicji Wschodniej.
Ostatni z zachowanych zespołów P o l s k i P r z e g l ą d W o j s k o w y7
(1 j.a.) zawiera regulamin i protokoły posiedzeń Komitetu Redakcyjnego z czerwca i
lipca 1914 roku (110.14.1).
Nie zachowały się zupełnie akta Związku Strzeleckiego (11 j.a.), Kursu
Instruktorskiego Polskich Drużyn Strzeleckich w Nowym Sączu (1 j.a.), Redakcji
„Strzelca” (1 j.a.) oraz zbiór 14 listów Feliksa Młynarskiego8.
Znacznie bogatsze zarówno pod względem ilościowym jak i jakościowym są
materiały znajdujące się w aktach Wojskowego Biura Historycznego, a wytworzone
przez Polskie Drużyny Strzeleckie, Drużyny Bartoszowe, „Sokoła”, Sokole Drużyny
Polowe oraz Polski Skarb Wojskowy9.
Przeważająca część materiałów — 44 jednostki archiwalne — dotyczy
P o l s k i c h D r u ż y n S t r z e l e c k i c h (t. 485—527B). Na uwagę badacza
zasługują duplikaty rozkazów Komendy Naczelnej i komend okręgowych, statuty,
okólniki, raporty, protokoły walnych zgromadzeń oraz sprawozdania z lustracji PDS.
Inną grupę materiałów stanowią programy szkół i kursów, regulaminy służby polowej,
instrukcje i podręczniki. Na wyróżnienie zasługują także relacje oraz wspomnienia.
Zachowało się również wiele materiałów o charakterze ewidencyjnym.
Znacznie skromniej — 18 jednostek archiwalnych — przedstawiają się
materiały wytworzone przez P o l s k i S k a r b W o j s k o w y (t. 528—544A). Na
uwagę zasługują tu protokoły posiedzeń zarządu PSW z lat 1912—1914, ustawa,
korespondencja zarządu i sekretarza Walerego Sławka, sprawozdania, odezwy i
broszura pt. „Skarb Wojskowy”. Ponadto wymienić należy korespondencję poborców
prowincjonalnych i zagranicznych z sekretarzem, wykazy poborców oraz imienne
wykazy wpłat na fundusz PSW.
7
Przegląd Wojskowy wydawany był we Lwowie od maja 1914 r. wspólnymi siłami wszystkich
polskich organizacji wojskowych. Na czele Komitetu Redakcyjnego stał Józef Miniewski, pułkownik Wojsk
Polskich z okresu powstania styczniowego.
8
Młynarski Feliks (ps. Jan Brzoza, Mścisław) ur. 1884 r., ekonomista; przewodniczący Delegacji
Naczelnej „Legii Niepodległości” (1910—1911); autor pracy „Zagadnienie polityki niepodległości” (1911);
przewodniczący tzw. Rządu Konfederacji Polskiej i organizacji Hufiec Święty, prezes PDS (1914).
9
Polski Skarb Wojskowy został powołany do życia na tzw. zjeździe irredentystów polskich, który się
odbył 25 i 26 VIII 1912 r. w Zakopanem. Celem PSW było udzielanie pomocy materialnej wszelkim
przygotowaniom wojskowym.
Akta S o k o l i c h D r u ż y n P o l o w y c h liczą tylko 1 jednostkę
archiwalną (t. 556). Znajdują się tu okólniki, rozkazy, regulamin oraz historia Sokoła
Polskiego i Drużyn Strzeleckich w Odessie.
Podobnie i akta wytworzone przez
Gimnastyczne
„S o k ó ł”
P o l s k i e
T o w a r zystwo
zawarte są w 1 jednostce archiwalnej (t. 558).
Wymienić tu trzeba sprawozdania z działalności, odpisy rozkazów, protokoły, wykazy
członków oraz deklaracje nowowstępujących.
Również wytwór kancelaryjny Drużyn Bartoszowych liczy 1 jednostkę
archiwalną (t. 557). Są to sprawozdania, rozkazy, regulamin, odpis księgi protokołów i
korespondencji Rady Naczelnej oraz spisy imienne członków.
Następna grupa materiałów źródłowych do dziejów polskiego ruchu
wojskowego przed I wojną światową znajduje się w szczątkowych zbiorach Instytutu
im. Józefa Piłsudskiego poświęconego Badaniu Najnowszej Historii Polski,
włączonych tymczasowo do zespołu akt Wojskowego Biura Historycznego. Są tu
relacje do historii Polskich Drużyn Strzeleckich (t. 574), materiały do historii Związku
Strzeleckiego w obwodzie wielickim (t. 588) oraz źródła pomocnicze do historii
Związku Strzeleckiego (t. 596). Na uwagę zasługuje także opracowanie Leona Odyńca
pt. „Parę szczegółów o współpracy Junactwa z Drużynami Bartoszowymi”10 (t. 606).
Do opracowania dołączono kilka listów naczelnika głównego Drużyn Bartoszowych
Stanisława Baca11 z 1913 roku.
Kolejną grupę akt stanowią materiały o charakterze ewidencyjnym zawarte w
zespole Centralny Urząd Ewidencyjny Legionów Polskich. Wymienić należy
następujące pozycje o sygnaturach:
120.63.670 — Spis legionistów sporządzony w Jabłonkowie dnia 16
października, zawierający dane o służbie w organizacjach przedwojennych;
120.63.671 — Spis oddziałów rekrutujących się z drużyn strzeleckich i
sokolich z okresu mobilizacyjnego;
10
Junactwo, organizacja wojskowo-niepodległościowa działająca wśród młodzieży wiejskiej i
rzemieślniczej w b. zaborze rosyjskim w latach 1912—1918.
11
Bac Stanisław, działacz Drużyn Bartoszowych od 1908 r., członek Rady Naczelnej Drużyn
Bartoszowych 1909—1914, współorganizator Legionu Wschodniego 1914, po I wojnie światowej docent Szkoły
Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie i kierownik działu w Państwowym Instytucie Gospodarstwa
Wiejskiego w Puławach.
120.63.672 — Spisy rekrutów stałej drużyny sokolej, wyruszających na pole
walki z 21 gniazd na Śląsku Cieszyńskim;
120.63.682 — Wykaz legionistów podanych przez drużynę „Sokół” w
Nowym Sączu;
120.63.885 — Lista ochotników do „Strzelca” i „Sokoła”;
120.63.885 — Księgi zgłoszeń do Legionów z drużyn strzeleckich i
bartoszowych.
Niewielką ilość materiału źródłowego dotyczącego omawianego zagadnienia
znajduje się w „Kolekcjach”. Na uwagę zasługują odezwy Komisji Tymczasowej
Skonfederowanych
Stronnictw
Niepodległościowych12
(441.9.4,
441.1.1),
jednodniówki (411.9.28)13, odezwy Polskich Drużyn Strzeleckich (411.9.31), zarysy
historii PDS i listy członków (462.39.1), wykazy imienne członków Związku Walki
Czynnej14 (462.3.1) i PDS (462.39.2), wykazy uczestników drużyn strzeleckich oraz
informacje o drużynach strzeleckich (462.39.3), życiorysy członków ZWC, Związku
Strzeleckiego i PDS (462.39.4—5), a także opracowania i wspomnienia dotyczące
pracy niepodległościowej (411.9.29)15.
Uzupełnienie
materiałów
aktowych
stanowią
relacje
i
opracowania
zgrupowane w „Zbiorze rękopisów”. Do omawianego zagadnienia odnosi się 18
pozycji, spośród których należy wymienić następujące:
12
Komisja Tymczasowa Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych powstała 10 XI 1912 r.
W listopadzie 1913 r. odrzuciła przymiotnik „Tymczasowa”. Opowiadała się za rozwiązaniem sprawy polskiej
przy pomocy Austro-Węgier, zamierzała przy ich boku tworzyć siły zbrojne do walki z Rosją. W tym celu
przejęła kierownictwo nad „Strzelcem” i Polskimi Drużynami Strzeleckimi oraz Polskim Skarbem Wojskowym.
Do KSSN wchodziły: Polska Partia Socjalistyczna — Frakcja Rewolucyjna, Polska Partia SocjalnoDemokratyczna Galicji i Śląska, Polskie Stronnictwo Postępowe, Związek Patriotów, Związek Chłopski, Polskie
Stronnictwo Ludowe (a po jego rozłamie w 1913 r. PSL — lewica). Narodowy Związek Robotniczy, Narodowy
Związek Chłopski i Związek Inteligencji Niepodległościowej. Trzy ostatnie organizacje wystąpiły z KSSN w
maju 1914 r. na znak protestu przeciwko dominującym w niej wpływom grupy Piłsudskiego. W sierpniu 1914 r.
KSSN naprzód podporządkowała się fikcyjnemu Rządowi Narodowemu, a 16 VIII 1914 r. weszła do
Naczelnego Komitetu Narodowego.
13
Są to: Jednodniówka wydana z okazji 40-lecia „Sokoła” w Cieszynie w 1931 r. oraz Jednodniówka
Sokoła wydana w 1936 r. z okazji 25-lecia istnienia Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” Poznań—Winiary.
14
Związek Walki Czynnej, tajna organizacja wojskowa, założona z inicjatywy J. Piłsudskiego w
czerwcu 1908 r. we Lwowie przez działaczy Organizacji Bojowej PPS z K. Sosnkowskim na czele. Celem ZWC
było przygotowanie organizatorów i kierowników dla przyszłego powstania zbrojnego w zaborze rosyjskim.
15
Należy wymienić dwie pozycje; Junastwo. Geneza ruchu wojskowego-niepodległościowego wśród
młodzieży wiejskiej i rzemieślniczej w b. zaborze rosyjskim w latach 1912—1918, Warszawa 1937 oraz Ruch
niepodległościowy w Ziemi Sokalskiej 1908—1914, Warszawa 1937. Znajduje się tu również statut Polskiego
Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” wydany w Cieszynie w 1907 r.
Baczyński Karol — Drużyna Strzelecka i Kościuszkowska we Lwowie —
400.2482;
Englert Wacław — „Strzelec” w Belgii — 400.3026;
Gadomski Adam — 20-lecie działalności Polskich Drużyn Strzeleckich w
Rabce Zdroju — 400.2496;
Jodłowski Stanisław — Służba w Drużynach Bartoszowych w Krynicy —
400.3037;
Młynarski Feliks — Memoriał w sprawie rozłamu w KSSN do Komitetu
Obrony Narodowej w Ameryce Północnej16 — 400.2887;
Rudolf Julian — Wspomnienia ze służby w Drużynach Bartoszowych w
Rzeszowie — 400.3054;
Suchocki Władysław — Służba w Drużynach Sokolich w Jarosławiu —
400.3060;
Zawadzki Roman — Praca w Związku Strzeleckim we Lwowie —
400.3197/24.
Na specjalną uwagę badacza zasługuje jednak Kronika ważniejszych
wydarzeń z dziejów organizacji Polskiego Związku Wojskowego, Armii Polskiej i
Polskich Drużyn Strzeleckich, (materiały niezinwentaryzowane; tymczasowa sygn.
400.3564)17. Została ona zestawiona przez Henryka Bagińskiego18, Stanisława
Biegańskiego19, Andzreja Prymona20 i Konstantego Zacherta21 na podstawie
16
Komitet Obrony Narodowej, organizacja polityczna lewicy niepodległościowej działająca od
grudnia 1912 r. w Stanach Zjednoczonych; związana kolejno z Komisją Tymczasową Skonfederowanych
Stronnictw Niepodległościowych, Naczelnym Komitetem Narodowym, Tymczasową Radą Stanu i Radą
Regencyjną.
17
Kronika została opublikowana przez J. W o j t a s i k a i M. W r z o s k a, Ze źródeł do dziejów
polskich organizacji wojskowych w latach 1908—1914, Studia i materiały do dziejów wojskowości polskiej, t.
XXII, 1979 i t. XXIII, 1981.
18
Bagiński Henryk (ps. Józef Chłopski) ur. 9 I 1888 r. jeden z założycieli organizacji
niepodległościowych: Zarzewia, Armii Polskiej, Polskich Drużyn Strzeleckich i Harcerstwa Polskiego. W latach
1909—1912 był komendantem Oddziałów Ćwiczebnych (tajnego skautingu), Armii Polskiej i Polskich Drużyn
Strzeleckich, pełniąc funkcje począwszy od komendanta Miejscowego we Lwowie (1909—1910), Komendanta
Okręgu I we Lwowie (1910—1911) i Komendanta Naczelnego (1911—1912); później ppłk dypl. WP.
19
Bagiński Stanisław (ps. Stański), ur. 8 III 1894; instruktor skautowy w IV i VIII Lwowskich
Drużynach Skautowych; podchorąży PDS (1911). W czasie I wojny światowej dowódca plutonu, potem
kompanii w 1 pułku Legionów; później płk dypl. WP.
20
Prymon Andrzej (ps. Andrzej Łęcki), ur. 3 I 1889 r.; Komendant Okręgu I Armii Polskiej i Polskich
Drużyn Strzeleckich we Lwowie (1912); później mjr dypl. WP.
21
Zachert Konstanty (ps. Stach Kiełkiewicz, Janusz Sułkowski), członek Zarządu Warszawskiego
Sekcji Koronnej Organizacji Młodzieży Niepodległościowej Zarzewieckiej Szkół Średnich (1910—1911),
członek Komendy Organizacji Wojskowej im. W. Łukasińskiego w Warszawie (1910), zastępca komendanta
dokumentów
znajdujących
się
w
archiwum
Instytutu
Józefa
Piłsudskiego
poświęconego badaniu Najnowszej Historii Polski i obejmuje okres od 15
października 1908 roku do 3 sierpnia 1914 roku. Kronika stanowi cenne źródło,
zwłaszcza z uwagi na fakt, że autentyczne dokumenty, na których została oparta
zaginęły w czasie II wojny światowej. Jest ona wartościowym uzupełnieniem
źródłowej pracy Henryka Bagińskiego „U podstaw organizacji wojska polskiego”.
Ostatnia grupa materiałów do dziejów polskiego ruchu wojskowego przed I
wojną światową, to akta odznaczeniowe Komitetu Krzyża i Medalu Niepodległości.
Odznaczenia te przyznawano w latach 1930—1939 za działalność niepodległościową
przed I wojną światową, w okresie wojny, a także w okresie późniejszym (powstanie
wielkopolskie i powstania śląskie). Odznaczenia za działalność w omawianych
organizacjach
wojskowych
rozpatrywały trzy komisje: Przygotowanie ruchu
zbrojnego 1907—1914, Związek Walki Czynnej — Związek Strzelecki, Drużyny
Strzeleckie. Ogółem przyznano 2.263 odznaczenia, w tym 11 Krzyży Niepodległości z
Mieczami, 476 Krzyży Niepodległości i 1.776 Medali Niepodległości22. Zachowane
niemal w komplecie wnioski odznaczeniowe zawierają w większości wypadków
życiorysy i zaświadczenia potwierdzające fakt pełnienia służby w organizacjach
wojskowych przed I wojną światową, ale jest tu również wiele ciekawych relacji
omawiających szerzej działalność tych organizacji. Materiały Komitetu Krzyża i
Medalu
Niepodległości
mają
znaczenie
głównie
dla
badań
o
charakterze
biograficznym.
Wspomnieć
wreszcie
wypada
o
bogatej
kolekcji
fotograficznej
przechowywanej w Centralnym Archiwum Wojskowym. Znajduje się w niej wiele
fotografii związanych tematycznie z omawianymi zagadnieniami.
Na zakończenie należy stwierdzić, że mimo ubytków powstałych w okresie II
wojny światowej materiały źródłowe dotyczące działalności polskich organizacji
wojskowych przed I wojną światową są dość liczne i bardzo urozmaicone. Zasługują
Okręgu III Warszawskiego Armii Polskiej (1911—1912), Komendant tajnej drużyny skautowej w Łodzi
(1911—1912), podoficer kadet PDS (1912), organizator PDS w Pradze, Dreźnie i Berlinie (1912) oraz w Paryżu
(1913).
22
Załącznik do protokołu 135 posiedzenia Komitetu Krzyża i Medalu Niepodległości z 13.03.1939 r.
CAW, KKiMN, t. 26.
przeto na baczną uwagę badaczy zajmujących się genezą polskich formacji
wojskowych w czasie I wojny światowej.