Z dziejów Ró ana i ziemi ró anskiej w średniowieczu i czasach nowo

Świerszcz Różański
Z dziejów Różana i ziemi różanskiej w średniowieczu i czasach nowożytnych
Dariusz Główka (Instytut Archeologii i Etnologii PAN) Z dziejów Różana i ziemi różańskiej w średniowieczu i czasach nowożytnych Obszar tworzący od późnego średniowiecza powiat różański leży na terenie Niziny Północnomazowieckiej
oraz zajmuje część doliny Narwi. Sieć hydrograficzna jest stosunkowo dobrze rozwinięta. Najważniejszą
rolę odgrywa oczywiście Narew, której koryto ma zmienną szerokość, zazwyczaj kilkudziesięciu metrów i
która jest żeglowna na odcinku biegnącym przez Mazowsze[1]. Do Narwi toczyły też swe wody mniejsze
rzeki i strugi: Różanica, Ruż, Strzemieszna, Stępna. Ogromny kompleks leśny, sosnowy bór zwany
Zagajnicą, graniczył z ziemią różańską od północnego zachodu. Nie jest kwestią jasną, czy
wzmiankowana jeszcze w XVI wieku Puszcza Różańska była częścią tej knieji[2]. W piętnastowiecznych
wzmiankach pojawiają się informacje o mniejszych lasach. Określano je jako Rożanica oraz Rzwień,
obszary zalesione usytuowane były nad rzeką Ruż w okolicach Głażewa, dalej nad Strzemieszną, o nazwie
Smogorzewo, a bardziej na północ leżał las Gutów Ostrów. Zalesiony był także obszar między wsiami
Żebrów i Żerań, zwany Dziwan, a także nad rzeką Stępną oraz między Niedźwiedzicą i Dobrołęką.
Polowano tam na łosie, jelenie i sarny[3]. Interesujący nas obszar dość późno został obesłany źródłami pisanymi. Dlatego też aż do XIV wieku
najważniejszymi źródłami do poznania przeszłości stają się materiały archeologiczne. Najnowsza synteza,
ujmująca dzieje Mazowsza we wczesnym średniowieczu z punktu widzenia archeologa, pióra M. Dulinicza,
przynosi nowe spojrzenie na przeszłość tej krainy. Zdaniem autora Mazowsze po zaniku kultury
przeworskiej i wielbarskiej wyludniło się w bardzo znacznym stopniu. Ponowne jego zasiedlenie dokonało
się na przełomie VI i VII wieku, i autor wiąże ten fakt z napływem Słowian z dorzecza Dniepru[4]. Na interesującym nas obszarze odkryto i zbadano tylko jedno stanowisko archeologiczne - Sypniewo.
Istniejący tam gród powstały na przełomie IX i X wieku stał się zaczątkiem większego zespołu
osadniczego. W tym też czasie oraz w pierwszych dwóch dekadach X wieku na Mazowszu wzniesiono
kilkanaście gródków, m. in. na terenie dzisiejszych miejscowości: Wola Szydłowska, Raciąż, Słupno,
Mokrzk, Święck oraz prawdopodobnie Bródno, Ciechanów i Szreńsk[5]. Jako przyczynę wybudowania tej
sieci grodów wskazuje się zewnętrzne zagrożenia militarne, bądź powstanie bliżej nieznanej terytorialnej
struktury władzy w dorzeczu środkowej Wisły lub rywalizację pomiędzy przywódcami lokalnych jednostek
terytorialnych[6]. Owalny gród w Sypniewie o wymiarach zewnętrznych 60 x 70 metrów, otoczony był
wałem ziemno-drewnianym, który być może z zewnątrz był jeszcze wzmocniony kamieniami oraz fosą.
Podgrodzia zaś bronił półkolisty wał[7]. Na wewnętrznym majdanie, o wymiarach 25 x 25 metrów,
wydrążone były w dwóch fazach użytkowania dwie studnie. Ponadto zbudowano na nim prawdopodobnie
http://swierszcz.gouk.pl
Kreator PDF
Utworzono 4 March, 2017, 07:45
Świerszcz Różański
duże naziemne budynki słupowe. Wykonane analizy dendrochronologiczne pozwalają dość dokładnie
datować funkcjonowanie grodziska. Drzewo wykorzystane do budowy wału ścięto od 897 do 907 roku,
zaś dranice z jednej ze studni między 881 a 915 rokiem. W efekcie można mówić, że gród funkcjonował
od pierwszej ćwierci X wieku do lat trzydziestych XI wieku. Wtedy strawił go pożar[8]. Pozyskane z
grodziska zabytki wskazują, że głównym zajęciem mieszkańców grodu było rolnictwo. Wysoka jakość
wyrobów sugeruje, że charakter rzemieślniczy miała jedynie produkcja garncarska i kowalska.
Odnaleziono stosunkowo niewiele przedmiotów importowanych, takich jak przęśliki z łupku wołyńskiego,
grzebień, paciorki szklane, żelazna miska, co pozwala postawić wniosek, że mieszkańcy grodu w
niewielkim stopniu korzystali z wymiany handlowej[9]. Obok grodu funkcjonował dokładnie
nierozpoznany zespół czterech - pięciu osad[10]. Objęte natomiast badaniami zostało cmentarzysko, na
którym grzebano zmarłych od XI wieku aż po wiek XVII. Łącznie odnaleziono 1430 grobów,
usytuowanych na osi wschód-zachód, i co należy podkreślić, bez typowej dla Mazowsza tych czasów
konstrukcji kamiennych[11]. Opublikowane badania pozwoliły na konstatację, że około roku 900
obserwować można napływ ludności na słabo do tej pory zaludniony obszar leśny. Do tej pory nieznane
są żadne osady wczesnośredniowieczne leżące między Sypniewem a Pojezierzem Mazurskim, a więc w
pasie o szerokości około 70 kilometrów[12]. Przyjmuje się, że interesujący nas obszar wchodził w skład monarchii piastowskiej, a później był częścią
dzielnicy rządzonej przez potomków Konrada Mazowieckiego. Nie wiemy, jak rozwijało się osadnictwo
wzdłuż Narwi, wiemy natomiast, że bardziej na południe, nad dolnym Orzycem, istniały co najmniej dwie
osady zlokalizowane na terenie dzisiejszej miejscowości Bazar Nowy, datowane na XII i XIII wiek[13]. Z
późnośredniowiecznych wzmianek nazewniczych można wnosić, że istniały wtedy ślady grodziska
sypniewskiego w parafii Gąsewo i innego koło Zamościa. O istnieniu trzeciego może świadczyć nazwa
Ponikiew Grodzisko[14]. Domniemywać można, że liczne najazdy litewskie w XIII i XIV wieku przechodziły doliną Narwi i
prawdopodobnie mogły niszczyć osady położone w jej pobliżu, a przynajmniej utrudniać jakąkolwiek
akcję kolonizacyjną tych ziem. Odnotowano m.in. wyprawę w 1258 r. rabującą okolice Czerwińska, w
1262 r. kolejną, która przez Wiznę i Łomżę dotarła do Jazdowa, zaś w 1324 r., na rozkaz Giedymina,
Pułtusk stał się łupem wojsk dowodzonych przez Dawida[15]. Interesujący nas obszar podlegał w XIV wieku kasztelanii zakroczymskiej,dlatego też dzielił losy
polityczne Zakroczymia. W 1374 roku Siemowit III podzielił swe państwo między dwóch synów, i
Zakroczym wraz z podległym mu Różanem przeszedłw ręce Janusza I, następnie zaś władał nim w latach
1429-1454 jego wnuk, Bolesław IV. W czasie małoletniości jego synów rządy opiekuńcze sprawowała
najpierw babka, księżna Anna, a po jej śmierci matka książąt, księżna Barbara. W 1471 roku nastąpił
podział schedy. Różan i Maków przypadły księciu ciechanowskiemu Januszowi II, a Zakroczym znalazł się
w rękach księcia warszawskiego Bolesława V. Po śmierci Janusza II w 1495 roku ziemię różańską przejął
Konrad III. Po nim rządzili jego synowie: Stanisław i Janusz III. W 1526 roku całe księstwo zajął król
Zygmunt I Stary[16]. Za czasów Janusza I doszło do wydzielenia jako jednostki terytorialnej systemu sądowego ziemi, choć nie
jesteśmy pewni jej nazwy. Zdaniem A. Wolffa nowa jednostka nie miała stolicy, lecz dwa równorzędne
ośrodki: Różan i Maków. Opinia ta wynika, jak się zdaje, z występowania w źródłach piętnastowiecznych
zróżnicowanej tytulatury sędziów sądu ziemskiego. W 1425 roku użyto nazwy różański, w następnych
latach tytułowano go makowskim lub różańskim, czasami zaś makowskim i różańskim[17]. Od lat
sześćdziesiątych istniały także dwie oddzielne serie ksiąg ziemskich. Być może to dowód istnienia już
wtedy dwóch oddzielnych powiatów. Jak sądzi A. Wolff, w administracji książęcej równolegle istniał urząd
burgrabiego dla każdego z powiatów, natomiast mniej prawdopodobne zdaje się być funkcjonowanie
dwóch starostów[18]. http://swierszcz.gouk.pl
Kreator PDF
Utworzono 4 March, 2017, 07:45
Świerszcz Różański
Obszar ziemi różańskiej podlegał kolonizacji szlacheckiej, szczególnie nasilonej za panowania Janusza I.
W latach 1414-1425 władca ten nadał lub sprzedał rycerzom co najmniej 125 włók. Akcja rozdawnicza
dóbr lub ich sprzedaż trwała zapewne też w drugiej połowie tego stulecia[19]. Wielkość tę można
zestawić z liczbą włók opodatkowanych w 1582 roku, która wynosiła niecałe 490. Wsie lokowano na
prawie chełmińskim. Nieodzownym elementem wzmacniającej się struktury osadniczej i zapleczem dla procesu zakładania
nowych wsi stał się Różan jako miasto lokowane w 1403 r. na prawie niemieckim. Inną opinię przedstawił
przed laty S. Pazyra, przesuwając lokację na rok 1378 i panowanie Siemowita III, ale data ta wydaje się
niepotwierdzona[20]. Nie znamy oryginału przywileju korzystania z prawa chełmińskiego wydanego przez
Janusza I w 1403 roku, ale opublikował go H. W Gawarecki. Mieszkańcy miasta uzyskali w nim autonomię
sądową i prawo do orzekania wedle prawa chełmińskiego. Cieszyli się też zwolnieniem od opłat celnych w
granicach księstwa, otrzymali także zezwolenie na założenie postrzygalni, wagi i łaźni oraz czerpania z
nich dochodów[21]. Przywilej ten potwierdzali następnie Zygmunt August w 1566 roku, Stefan Batory w
1579, Zygmunt III w 1613, August III w 1748 i Stanisław August Poniatowski w 1764[22]. Sam wydawca
tego dokumentu przypuszczał, że nie był to najstarszy przywilej dla miasta, gdyż w 1401 roku Janusz I
miał nadać „Koprzywkowi za wierne usługi dwudziestu włók gruntu do wóytostwa Różana"[23].
Prawo miejskie różańskie stało się wzorem przy wydaniu przywileju w 1434 roku dla miasta Nur[24].
Bardziej prawdopodobna jest lokacja miasta za panowania Janusza I, gdyż to ten władca wydał podczas
swego panowania aż 41 dokumentów nadających prawo niemieckie miastom[25]. Dokument z 1403 roku
jest dość podobny do innych wydawanych przez kancelarię książęcą, a za przykład mogą służyć
przywileje dla Makowa z 1421[26] i z 1427 roku dla Ostrołęki[27]. Sprawą sporną jest także kwestia funkcjonowania zamku w Różanie. O jego istnieniu pisze wspomniany
H. W Gawarecki, wykorzystując chyba źle zrozumiany fragment tekstu pióra Gwagnina. Pozwalam sobie
jednak ten pomysł odrzucić, gdyż podczas lustracji zamków mazowieckich w 1539 roku ks. Wargawski
zapisał „circa oppidum Rozan non est curia"[28].Wymieniono tylko budynki folwarku różańskiego,
gdzie wybudowano nowy dwór oraz wójtostwa w Załużu. W powiecie różańskim funkcjonowała oczywiście parafia w stolicy powiatu, o nieznanej dacie założenia.
Kościół wzmiankowany był w latach 1472, 1476 i 1478. Istniały też parafia w Sieluniu i Gąsewie,
pierwsza potwierdzona w 1387 roku, druga w 1440[29]. W 1535 roku powstała natomiast parafia w
Nowej Wsi, ufundowana przez Jakuba Brzózkę ze Rzwieni. Różan był połączony gościńcem poprzez Maków z Ciechanowem i Przasnyszem. W kierunku wschodnim
wychodziła też droga do Goworowa, z którego prowadziły szlaki do Łomży i Ostrowi. Przez Narew w
Różanie wybudowano most już przed rokiem 1495[30]. Jedna z ważniejszych dróg mazowieckich,
biegnąca z Warszawy do Grodna, a dalej do Wilna i Mińska, ciągnęła się na odcinku powiatu różańskiego
wzdłuż Narwi, łącząc w ten sposób stolicę powiatu z jednej strony z Pułtuskiem, a z drugiej z
Ostrołęką[31]. Różan nie był jednak najbardziej liczącym się ośrodkiem na drodze do Wilna. Prymat
przypadał, jak się zdaje, Łomży, skoro właśnie tu ulgami celnymi cieszyli się na mocy przywileju z 1520
kupcy warszawscy[32]. Pełnił on jednak już w XV wieku trudną do dokładnego określenia rolę jako
ośrodek skupu towarów leśnych, a więc drewna, wosku, popiołu, smoły i futerek oraz jako port rzeczny w
spławie drewna do miast Prus krzyżackich[33]. Zestawienie H. Samsonowicza wskazuje, że produkty
sprzedawane z ziemi różańskiej stanowiły w latach 1450-1480 15% eksportu drewna z Mazowsza do Prus
a wielkość ta wzrosła w latach 1481-1520 do 20%, co dawało temu terytorium drugie miejsce po ziemi
http://swierszcz.gouk.pl
Kreator PDF
Utworzono 4 March, 2017, 07:45
Świerszcz Różański
łomżyńskiej[34]. Oprócz działalności handlowej w mieście działali rzemieślnicy. Z późnośredniowiecznego
Różana znamy kowali, kuśnierzy i łaziebnika oraz ślusarza i zduna. Lista specjalności rzemieślniczych jest
na pewno niepełna, akurat przedstawiciele tych zawodów toczyli sprawy sądowe i w księgach zachowały
się wzmianki o nich. W 1480 roku książę Janusz II nadał przywilej dla cechu postrzygaczy sukna, w
którym nakazał, by obcy kupcy sprzedawali wełnę i sukno na łokcie, a więc detalicznie, tylko w czasie
jarmarku. Dość trudno ocenić poziom kultury i oświaty na badanym terytorium w późnym średniowieczu. Możemy
jedynie przyjąć za dotychczasowym piśmiennictwem przedmiotu, że swoistą miarą może być liczba
studentów z Różana, studiujących w latach 1400 - 1525 w Akademii Krakowskiej. Łącznie odnaleziono 12
studentów, trzech w pierwszej ćwierci XV wieku, czterech w drugiej, jednego w trzeciej i ponownie
czterech w pierwszej ćwierci XVI wieku[35]. Można domniemywać, że przynajmniej niektórzy z nich
pobierali pierwsze nauki w szkole przyparafialnej[36]. Przykładem kariery wynikającej z wiedzy i wysokich umiejętności są losy Macieja, syna Wojciecha z
Różana. Pełnił on liczne funkcje na dworze Bolesława IV i jego synów. Był on autorem tłumaczenia na
język polski zbioru praw książąt mazowieckich, odegrał też prawdopodobnie pewną rolę w tłumaczeniu
statutów koronnych dokonanym przez Świętosława z Wojcieszyna[37]. Po włączeniu do Korony ziemia różańska weszła w skład województwa mazowieckiego. Dzieliła się ona na
dwa powiaty: mniejszy, makowski, o powierzchni 353 km2, i większy, różański, o powierzchni 569 km2
[38]. Na terenie powiatu różańskiego w połowie XVI wieku istniały 144 osady, a w powiecie makowskim
66[39]. Stolica powiatu szacunkowo liczyła w tym czasie 2000 mieszkańców. Ustępowała pod tym
względem miastom sąsiednim, z wyjątkiem Makowa, którego zaludnienie szacowano na 1000 do 2000
mieszkańców[40]. Według obliczeń A. Pawińskiego dokonanych na podstawie rejestrów poborowych z
drugiej połowy XVI wieku na terenie stosunkowo niewielkiego terytorialnie powiatu było 214 łanów
kmiecych oraz 263 łany należące do szlachty zagrodowej[41]. Pod względem liczby łanów kmiecych
mniej miał ich tylko powiat zambrowski, natomiast jeśli analizować będziemy proporcje między liczbą
łanów kmiecych a powierzchnią powiatu, to była ona w różańskim niewiele większa niż w powiatach,
które charakteryzowały się najniższym tym wskaźnikiem, a więc w zambrowskim, ostrołęckim i
wąsoskim. Ponad jedna trzecia wsi (54) zamieszkana była przez nie posiadającą poddanych szlachtę
zagrodową[42]. Inną cechą specyficzną struktury własnościowej w powiecie był duży udział własności kościelnej. Prepozyt
kapituły katedralnej płockiej uposażony był dobrami sieluńskimi. A. Wolff uważał, że nastąpiło to za
rządów w diecezji płockiej Mikołaja lub Stanisława Sówki, a więc w latach sześćdziesiątych lub
siedemdziesiątych XIV wieku. Dokument potwierdzający uposażenie prepozyta katedry płockiej wydał zaś
w 1387 roku biskup Scibor.[43] W jego skład wchodziło 18 wsi, z których osiem (Sieluń, Dyszybaba,
Dylewo, Gąsewo, Sławkowo, Sypniewo, Szczeglino i Zamość) leżało w powiecie różańskim, zaś pozostałe
po drugiej stronie Narwi, w powiecie ostrołęckim. Zamieszkiwali je kmiecie oraz szlachta, która aż do
roku 1791 podlegała jurysdykcji sądowej właściciela wsi należącego do stanu duchownego, co było
bardzo rzadko spotykaną w Rzeczypospolitej cechą systemu społecznego[44]. Szlachta zamieszkiwała 15
wiosek[45]. Niezbyt pochlebnie pisał o niej autor opisu Mazowsza z pierwszej połowy XVII wieku Jędrzej
Święcicki „zaraz za nią [Łomżą] mieszkają Sielunianie, osiedleni po obu stronach rzeki. Sieluń
stanowi główny ośrodek ludu, który jest sam ciemny i ubogi, podległy według świeckiego prawa władzy
proboszcza płockiego"[46]. Szczegółowe zabiegi z jednej strony prowadzące do emancypacji szlachty
spod władzy sądowej duchownych, a z drugiej działania prepozytów katedralnych zmierzające do
odebrania statusu szlachetnie urodzonych szczegółowo opisał przed laty Władysław Smoleński. http://swierszcz.gouk.pl
Kreator PDF
Utworzono 4 March, 2017, 07:45
Świerszcz Różański
Najważniejszymi źródłami do dziejów miasta i starostwa w czasach nowożytnych są odpowiednie
fragmenty dwu lustracji. Pierwsza z nich, z 1565 roku, przynosi dość istotne informacje o mieście. Miasto
było uposażone dość dużym obszarem rolnym, liczącym 36 ½ włóki. Wśród nich sześć stanowiło uposażenie
wójtostwa, a trzy kościoła parafialnego[47]. Plebanem wtedy był najprawdopodobniej Łukasz Podoski,
proboszcz gnieźnieński, kanonik poznański[48]. Wójtostwo należało w chwili lustracji do Petroneli, wdowy
po dworzaninie królewskim Macieju Podoskim, który piastował także urząd podkomorzego czerskiego oraz
wojskiego łomżyńskiego. W rękach Podoskiego wójtostwo było w dożywotnim posiadaniu od 1533 roku,
zaś wdowa przywilej królewski na dożywotnie użytkowanie wójtostw w miastach Ostrowi i Różanie
uzyskała w 1552 roku[49]. Miasto liczyło wtedy „domów wszystkich i z siedliskami 330, z których domów ani od rzemiosł
żadnego czynszu, ani świętomarskiego nie płacą wedle starego zwyczaju i praw miesckich"[50]. Na rzecz
skarbu królewskiego mieszczanie płacili czynsz z 24 włók po 40 groszy, zaś jeden leżący tylko w jednym
polu półwłóczek obciążony był sumą 10 groszy. Ponadto płacili z bliżej nie opisanych ról i ogrodów czynsz
w łącznej wysokości 32 i ź złotego. Z włóki oddawali także 7 korcy owsa tytułem dani oraz po 2 kapłony.
Mieszczanie skarżyli się lustratorom na brak wystarczającej powierzchni łąk, gdyż w korzystaniu z
nadnarwiańskich przeszkadzała im szlachta z pobliskich wsi. Chodziło najprawdopodobniej o rodziny
Brzosków z Dzbądza oraz Czarnowskich z Czarnowa Puchał i Czarnowa Siestrzanek. W innym miejscu
lustracji mowa jest o tym, że między miastem a wspomnianymi wsiami „granic nimasz, jedno
uroczyska"[51] Istotnym elementem krajobrazu gospodarczego miasta były młyny, trzy z nich na rzece
Różanicy, z czego dwa należały do mieszczanina Górskiego, czwarty zaś, tzw. łodny, na Narwi[52]. Koła
młyńskie, oprócz zwykłego przemiału zbóż, wprawiały także w ruch folusz, w którym spilśniano tkaniny
wełniane. Ponadto miasto płaciło świadczenia o dawnej metryce: koronacyjne w wysokości 9 złotych i „wóz
wojenny winni wyprawować, który odkupują fl. 45". Ponadto w przypadku pobytu króla w Makowie lub
Różanie powinni dać beczkę piwa od każdego waru[53]. Obowiązani byli także do konserwacji grobli przy
trzech młynach. Na mocy przywilejów królewskich mieszczanie także czerpali zyski z łaźni i postrzygalni
oraz z mostowego, z którego płacili czynsz w wysokości 40 złotych[54]. Pobierano także cło wodne
„ płacą od każdej pojazdy szkutniej, komiężniej, którekolwiek idą ze wszelakiemi kupiami, tak
zbożem, jako z drzewem, płacą per gr. 1 ½, które cło na każdy rok niejednako uczynić może, bo jednego
roku bywa więtszy spust, a drugiego mniejszy, uczynić może czasem mniej, czasem więcej fl. 47"[55].
Ze wzmianek w lustracji wiemy, że w mieście działali rzeźnicy, rybacy, piwowarowie i zduni. Rybaków
wyliczono 26, płacących po 4 grosze, a mogli oni łowić ryby w rozlewiskach Narwi, nazwanych w lustracji
„jeziorkami przy Narwy", oraz na jazie na odnodze rzeki, wreszcie na stawach[56]. Miasto
korzystało z prawa do organizowania trzech jarmarków: na św. Filipa i Jakuba (1 V), na Wniebowzięcie
Panny Marii (15 VIII) oraz we Wszystkich Świętych (1 XI). Dniem targowym była sobota[57]. Do zgrupowanych w starostwie dóbr królewskich należał folwark różański położony w pobliżu miasta oraz
wsie: Załuże z 30 włókami i 48 kmieciami i dwoma karczmarzami, Łasz z 27 i ½ włókami i 40 kmieciami,
Perzanów z 12 włókami i 24 kmieciami, Rzaniec z 40 włókami i 54 kmieciami. Bliższa analiza opisu dóbr
pozwala nam stwierdzić, że na tym przykładzie dobrze czytelne są znane z innych obszarów procesy
gospodarcze. Starosta różański spławiał żyto do Gdańska. Lustratorzy szacowali, że z folwarku
różańskiego na sprzedaż zostawało 625 korców tego zboża. Na tym folwarku zachowywano również
równowagę między gospodarką zbożową a hodowlą bydła. Wyliczono 74 sztuki bydła, w tym 17 krów
dojnych oraz 70 sztuk owiec, 30 świń, 60 gęsi i 30 kur. Do folwarku należały łąki określone jako dobre
nad rzeką Różanicą[58]. http://swierszcz.gouk.pl
Kreator PDF
Utworzono 4 March, 2017, 07:45
Świerszcz Różański
Gospodarstwa kmiece liczyły, jak się zdaje, w większości wypadków po pół włóki. Zważywszy, że
lustratorzy podawali obciążenia całej włóki, możemy wnosić, że od czasów lokacji liczba nadziałów
chłopskich podwoiła się. Każda włóka obciążona była 30-groszowym lub, jak w przypadku Perzanowa, 28groszowym czynszem, danią w wysokości siedmiu korców owsa, dwoma kapłonami, jedną gęsią i 30
jajkami. Pańszczyzna tygodniowa wynosiła albo dwa dni, albo, jak w Perzanowie, cztery. Ponadto były
one zobowiązane do tłuk w wysokości trzech dni w roku, uciążliwa stróża zaś została zamieniona na
opłatę pieniężną w wysokości 16 groszy z włóki. Wzywane były także do wożenia trzy dni w roku drzewa
z tytułu stacji oraz tyluż dni przewodu do Makowa i Różana[59]. Przykładem znanego z innych obszarów Rzeczypospolitej ekspansywnego użytkowania dóbr może być
wieś Rzaniec. W 1546 roku ks. Jan Wojsławski, kanonik warszawski, pleban i pisarz ziemski łomżyński i
wiski, otrzymał przywilej Zygmunta Augusta założenia wsi w Puszczy Różańskiej. Zamierzano wymierzyć,
najwyraźniej na niedawno wytrzebionych połaciach lasu, 50 włók, jednak niskiej jakości gleba pozwoliła
na wydzielenie tylko 40 chłopskich i cztery wójtowskie. Kmiecie mieli płacić 30 groszy czynszu, ale jak to
opisali lustratorzy, po zakończeniu czasu wolnizny, kmiece „bojąc się tak wielkiego czynszu i
danin, pouciekali"[60]. W 1565 roku 33 włóki były użytkowane przez 54 kmieci, obciążone czynszem 20
groszy, dwóch kapłonów i 30 sztuk jaj. Puste włóki dołączono do folwarku. Pańszczyzna wynosiła cztery
dni, co znowu zwróciło uwagę lustratorów. „Co im się ciężko widzi i gdzie by nie było jakiego
obelżenia tych robót, pewnie uciec muszą"[61]. Lustracja stanowi także świadectwo eksploatacji i
zniszczeń Puszczy Różańskiej. Znaczną jej połać, między Ostrołęką a Różanem, trzymał wojewoda
mazowiecki Stanisław Ławski, inne jej części użytkowali Piotr Wesel oraz szlachta z rodzin Budnych,
Brzósków, Łosiów. Zgodę na wyręb drzewa uzyskali między innymi: prepozyt płocki Mikołaj Wolski i jego
następca Piotr Myszkowski, użytkownicy dóbr sieluńskich oraz Wojciech Borkowski pleban ostrołęcki[62].
Dlatego też o tym lesie odnotowano: „Barzo napsowano, niemało szkut zbudowano, a drugie
drzewo rozdano"[63]. Zmniejszyły się także dochody królewskie pobierane tytułem daniny miodowej od
bartników. W czasach królowej Bony szacowano je na 11 rączek i trzy ćwierci miodu, w 1555 zaś już
tylko na 7,5 rączek[64]. Ważnym miejscem w mieście był niewątpliwie, wzmiankowany dopiero w lustracji 1617 roku, niewielki
dwuizbowy, piętrowy dwór, w którym starosta sprawował sądy grodzkie i ziemskie[65]. Ten przekaz
źródłowy przynosi nam kolejny opis miasta i starostwa. Starostwo po pierwszej lustracji zostało
pomniejszone. 1 maja 1565 roku Zygmunt August starostwo makowskie oraz wsie Załuże i Łasz zastawił
Andrzejowi Noskowskiemu, a w 1617 roku użytkował je Franciszek Wesel. Przy Różanie pozostały tylko
Perzanów, Rzaniec i przyłączony ze starostwa makowskiego Janików. Starostą był wtedy Walerian
Podoski. W Perzanowie areał ziemi kmiecej liczył 12 włók, w Janikowie pięć, a w Rzańcu już tylko 20,
które użytkowało 40 kmieci. W tej wsi, jak zapisali lustratorzy, „pustych włók część piasek z gór
przyległych zawiał (dla którego i wsi część na insze miesce przenieść się musiała)"[66] We wsiach
wcześniej należących do starostwa różańskiego areał chłopski wyraźnie się zmniejszył. W Łaszu
odnotowano tylko osiem osiadłych wobec 15,5 pustych włók[67], a w Załużu na 14 osiadłych 11 było
pustych[68]. Część tych pustek była zagospodarowana, w Łaszu siedem włók przyłączono do folwarku, a
sześć w Załużu dzierżawiono chłopom[69]. Odpowiada to ogólnemu poziomowi regresu gospodarki w
królewszczyznach. Ustalono, że w porównaniu do roku 1569, w 1616 liczba gospodarstw chłopskich
spadła o jedną czwartą, z których 40% zajęto pod uprawę folwarczną, a 60% dzierżawili chłopi[70]. W mieście w 1617 roku było 226 domów oraz 89 opustoszałych siedlisk[71]. Widoczny spadek
zamieszkałych domostw został potwierdzony także w 18 innych miastach i wynosił on 38%[72].
Lustratorzy wśród rzemieślników miejskich wymieniają zdunów, piwowarów, rzeźników oraz 12 rybaków.
Uległ zniszczeniu folusz przy jednym z młynów. Działały tylko dwa młyny wyposażone odpowiednio w
dwa oraz trzy koła, oraz trzeci młyn wodny na Narwi[73]. W mieście pobierano nadal cło, z tym, że było
ono większe niż poprzednio. Wynosiło ono od każdego rodzaju środka transportu wodnego trzy grosze. W
dół rzeki wywożono także ryby. Wartość cła oszacowano na 50 złotych[74]. http://swierszcz.gouk.pl
Kreator PDF
Utworzono 4 March, 2017, 07:45
Świerszcz Różański
Bliżej miasta położone połacie lasu zostały już wytrzebione. W dalszych zaś partiach założone zostały na
przełomie XVI i XVII wieku co najmniej dwie rudy żelazne. Jedna z nich, zwana Czarnotrzew, leżała przy
rzece Omułwi, miała ponadto młyn o jednym kole, a za czynsz w wysokości 60 złotych trzymał je w 1596
roku Stanisław Wołosz[75]. Drugą nad tą samą rzeką założył Piotr Wesel, a w 1617 roku użytkował ją
jego wnuk Kasper. Należał do niej także młyn o dwóch kołach[76]. Trudności gospodarcze pogłębiły się podczas drugiej wojny północnej. Różan, jak się wydaje, nie został
zniszczony, przynajmniej nie odnotowano tego w lustracji z 1660 roku, w przeciwieństwie do pobliskiego
Makowa, o którym zapisano, że „przez nieprzyjaciela koronnego na ten czas spalone zostaje"[77].
Można przypuszczać, że Różan, podobnie jak Ostrołęka czy Pułtusk, padł ofiarą rabunków i kontrybucji
wojsk[78]. Przez miasto przeszły latem 1655 oddziału Magnusa de la Gardie, a w lipcu 1656 generała
Douglasa. Nie wiadomo niestety, ile było zamieszkanych domów, wspomniano tylko, że uprawiano 10
włók. Wymieniono także dochody królewskie, płynące z opłat wnoszonych przez zdunów, rzeźników,
piwowarów i rybaków. W mieście pozostał tylko jeden młyn. W lustracji wspomniano także o przywilejach
Zygmunta III, wydanych na rzecz cechu rolników („contubernio agricultorum") oraz na rzecz
cechu szewskiego. W tym drugim zakazano sprzedawać obcym kupcom skóry, popiół i drewno dębowe
oraz przywozić wyroby szewskie z innych miast[79]. Powołanie cechu rolniczego, znanego też z
Ciechanowa i Przasnysza, gdzie jednak uposażenie ziemskie było dużo większe, odpowiednio 59 i ½ oraz
110 włók, zdaje się przemawiać za rosnącą rolą rolnictwa w Różanie[80]. Za słabnącą rolą miasta zdaje się także przemawiać nieumieszczenie go na liście miast, które składały się
na specjalny podatek, zwany „donativa kupiecka", uchwalony przez sejm warszawski w 1658
roku. Z pobliskich miast płaciły go między innymi Przasnysz i Łomża po 100 złotych, Raciąż 120, Mława
180 i Ciechanów 200[81]. W głębokim kryzysie znajdowały się także wsie starostwa. Obsiewano niewiele gruntów, w Perzanowie
tylko półtorej włóki, w Łasiu 3,5, w Załużu 4, w Rzańcu 2,5. W dwóch, do tej pory nie wymienianych jako
królewszczyzny, wsiach Grabowko i Dłotowka było odpowiednio pięciu i ośmiu poddanych, ale ich role nie
były do tej pory wymierzone. Jeden z oddziałów szwedzkich spalił kościół parafialny w Gąsewie,
odbudowany w 1660 roku[82]. Na szczególne wyróżnienie zasługuje wykaz mieszkańców Różana, zapisany na kartach rejestru
pogłównego z 1664 roku. Ze względu na charakter płaconego podatku, zapisano w nim nazwiska,
ewentualnie imiona głów rodzin, a pozostałych członków jedynie wyliczono. Spisem objęto 44 rodziny:
Walkier, Rybertowa wdowa, Doktorowa wdowa, Ostrokolski, Mieczkowianka wdowa, Sczanczyk, Ciurzak,
Kiljańczyk, Malider, Kozirożek, Wąsowski, Ludnik, Żeromski, Buklik, Gostyński, Paciorsyk, Kosmo
wdowiec, Schabek, Meret, Zielończyk, Noskowicz, Niemiec cerulik, Jan Dylewski, Chełstowski, Rogużka,
Sebastian Kłosek, Mateusz Rybak, Żegulik, Ślizak, Jan Baytko, Gałuszewski, Gołankowski, Walkowicz,
Czarnowski, Chrczonowski, Pliskowski, Stank, Kosiorek, Jaworek, Woliński, Sypniewski, Kaczorowicz,
Bathory, Gryczanik[83]. Trudno dowodzić pochodzenia stanowego mieszkańców Różana, ale warto
zwrócić uwagę na nazwiska, które spotykane były także wśród okolicznej szlachty jak też i chłopów, na
przykład nazwisko Stank nosił jeden z poddanych Andrzeja Młodzianowskiego w Załężu Wielkim[84]. Analizowany przekaz źródłowy pozwala także przyjrzeć się strukturze społecznej ziemi różańskiej.
Zdecydowaną przewagę miała oczywiście szlachta zagrodowa. Mówiono, że gdy „pies spocznie na
http://swierszcz.gouk.pl
Kreator PDF
Utworzono 4 March, 2017, 07:45
Świerszcz Różański
jednym dziedzictwie, ogon musi położyć na drugim"[85]. Szlachta zagrodowa nie posiadająca poddanych,
a przy tym rzadko mająca służbę, zmuszona była do pracy fizycznej we własnych gospodarstwach.
Zamieszkiwała ona takie wsie jak Milury Szlachta (6 gospodarstw szlacheckich), dziewięć przysiółków wsi
Załęże (Ponikiew, Biernaty Eliasy, Duchniki, Sędziela, Sędziela Rzezaki, Gartki, Tomki, Wypychy i Wielkie łącznie 53 gospodarstwa szlacheckie), Zawady Małe (10), Brzoze Szlachta (2), Mroczki Kawki (8),
Napierki Kmotry (5), Napierki Ciężkie (6), Napierki Gardziatki (7), Napierki Łudne (8), Boruty (10), Mrozy
(2), Chrczony (14), Mroczki Bliższe (9), Szygi (8), Pruski Szlachta (15), Lascmilty Szlachta (10), Bełdyki
Wylazły (6), Matki Szlachta (4), Gosze (3), Chrzanowa (12) w parafii różańskiej; Chrczonki (7), Rupino
(15), Długołęka (12), Koski (7), Gołębie (5), Ochenki Stare i Nowe (6 i 5), Śledzie (4), Gierwaty Szeligi
(5), Gierwaty Stare (11), Modzele (11), Ogony (21), Młynarze (10), Głażewo Cholewy (8), Głażewo Ratki
i Rembiele (4), Głażewo Świątki (11), Głażewo Wity (7), Głażewo Kołaki (2), Strzemieczne Wiosny (4),
Strzemieczne Klusy (3), Strzemieczne Olexy (9), Strzemieczne Hieronimy (3), Sadykierz (9), Kołaki (9),
Żebry Podsędki (3), Żebry Perose (17), Żyranie Wielkie (9), Żyranie Małe (9), Zabiele Wielkie (12),
Zabiele Małe (3) w parafii sieluńskiej; Rany (15), Stasie (3), Boruty (5), Olki (10), Mamino Średniki (8),
Mamino Lipniki (4), Mamino Wyszki (8), Rafały (4), Chojniki (4), Chełchy Sałki (5), Chełchy Sebory (4),
Majki (15), Batogowo Biernaty (6), Batogowo Nagórki (3), Bąki (3), Biedrzyce Kociegłowy (8), Biedrzyce
Klimki i Fałki (3), Chojnowo (6), Biedrzyce Stara Wieś (12), Guty Wielkie (10), Guty Parma (11), Rogale
(8), Gać (7), Zalesie (11), Zalesie Cieciurki (8) w parafii Gąsewo; Chudek (7), w 8 przysiółkach wsi Żebry
(Ostrowy, Pieczyska, Wierzchlas, Sławki, Grzymki, Stara Wieś, Żabino - łącznie było 30 gospodarstw
szlacheckich), Stepna Stara Wieś (10), Stepna Michałki (10), Dobrołęka Stara (6), Dobrołęka Macki (4),
Łaskarze (6), Nożewo (3), Kordowo Bobinko (3) w parafii ostrołęckiej; Budne Szlachta (15) w parafii
nowomiejskiej[86]. W wymienionych powyżej wsiach istniały także takie działy szlacheckie, na których ich właściciele
osadzali poddanych chłopskich. Rejestr z 1673 roku wymienia po dwóch u Andrzeja Młodzianowskiego w
Załężu Wielkim[87], u Adama Mroczkowskiego w Zbądzu[88], u Kazimierza Zabielskiego w Mroczkach
Bliższych[89], u Wojciecha Batogowskiego w Batogowie Nagórkach[90], u Tomasza Żebrowskiego w
Żebrach Sławkach[91], trzech u Przeczkowskiego w Kordowie Bobinkach[92]. Ponadto prepozyt płocki
miał we wsiach szlacheckich poddanych chłopskich: dwóch w Gołębiach[93], po jednym w Rupinie[94], w
Ochenkach Nowych[95], w Gierwatach Starych i dwóch w Modzelach[96], a czterech we wsi
Młynarze[97]. Większą liczbą poddanych dysponowała szlachta jedno- lub kilkuwioskowa, która jednak w ziemi
różańskiej była bardzo rzadka. W Szygach znajdował się dwór cześnika różańskiego (spisujący ten rejestr
podatkowy korzystali z wykazów, przygotowanych przez miejscowych plebanów i często pomijano w nich
imiona i nazwiska szlachty urzędniczej), który miał 10 poddanych[98]. 13 osób „obojga płci" było
poddanymi Stanisława Ponikiewskiego w Ponikwi[99]. W Zbądzu wyliczono 26 osób „Pana
Sieprskiego"[100], kasztelan sierpski miał 17 poddanych w Rzmieniu[101], 16 poddanych użytkowało
role w Glinkach, gdzie znajdował się „dwór Pani Regentowej"[102], 19 poddanych miał Adam
Bartult w Rzechowku[103], w Rzechowie Jan Rzechowski miał 12 poddanych, Jakub Rzechowski też 12 a
Paweł Rzechowski 7[104], 23 poddanych oraz służba szlachecka mieszkała we wsi Przystań, należącej do
chorążego różańskiego[105], wreszcie 33 poddanych w Lachach i 24 w Drozdowie należało do łowczego
różańskiego[106]. Starostwo różańskie było użytkowane przez przedstawicieli bogatych rodzin magnackich. W 1565 roku
trzymał je kasztelan czerski Stanisław Leśnowolski. W tymże roku dożywocie na tych dobrach otrzymał
Andrzej Noskowski. W 1567 znajdowało się w rękach Floriana i Andrzeja Noskowskich, w 1598 Jana
Podoskiego, a w 1617 jego syna Waleriana. Między 1631 a 1656 było w rękach Wojciecha Wessla,
chorążego nadwornego koronnego, później krajczego koronnego. W latach 1660-1661 należało do
cześnika koronnego Janusza Wessla, a w latach 1670-1696 Franciszka Wessla[107]. W XVIII wieku
starostwo to było trzymane m. in. przez Stanisława Wessla, Pawła Przeradowskiego (1703-1718),
Wojciecha Przeradowskiego (przed 1752 r.), Andrzeja Renarda, stolnika nurskiego (1752-1758), Adama
Lasockiego, podczaszego sochaczewskiego (1758), Teodora Wessla, wojewodę łęczyckiego (1758-1760) i
http://swierszcz.gouk.pl
Kreator PDF
Utworzono 4 March, 2017, 07:45
Świerszcz Różański
Stanisława Młodzianowskiego[108]. Nie znamy zupełnie dziejów miasta w XVIII wieku. Wielce prawdopodobna jest informacja przekazana
przez Gawareckiego o zniszczeniu miasta podczas wojny północnej i o epidemii morowego powietrza w
1708 roku[109]. Akta wizytacji diecezji płockiej z 1781 r. zaleconej przez biskupa Michała Poniatowskiego
przynoszą informacje o 1667 parafianach zdolnych do spowiedzi mieszkających w mieście i 37 wsiach.
Wymieniono także 63 Żydów dorosłych i 103 dzieci oraz dziewięcioro luteran[110]. Różańscy wyznawcy
religii mojżeszowej należeli, wedle wiedzy plebana księdza Dionizego Długoborskiego, do synagogi w
Krasnosielcu, mieli własny dom modlitwy i cmentarz na wschód od miasta nad Narwią[111]. Nie
odnalazłem lustracji starostwa różańskiego z 1789 roku, która by mogła przynieść interesujące dane o
sytuacji miasta w okresie ponownego ożywienia miast królewskich[112]. W tej sytuacji pozostaje nam
tylko porównanie liczby dymów i osób zamieszkujących miasto i inne pobliskie ośrodki w województwie
mazowieckim. Miasto Liczba dymów w 1777 r. Liczba dymów w latach 1794-1797 Chorzele 108 194 http://swierszcz.gouk.pl
Kreator PDF
Utworzono 4 March, 2017, 07:45
Świerszcz Różański
Ciechanów 132 166 Kolno 189 171 Łomża 178 http://swierszcz.gouk.pl
Kreator PDF
Utworzono 4 March, 2017, 07:45
Świerszcz Różański
194 Maków 152 126 Mława 157 152 Nowogród http://swierszcz.gouk.pl
Kreator PDF
Utworzono 4 March, 2017, 07:45
Świerszcz Różański
139 189 Ostrołęka 279 304 Ostrów 103 93 http://swierszcz.gouk.pl
Kreator PDF
Utworzono 4 March, 2017, 07:45
Świerszcz Różański
Przasnysz 167 239 Różan 65 102 Serock 57 http://swierszcz.gouk.pl
Kreator PDF
Utworzono 4 March, 2017, 07:45
Świerszcz Różański
77 Wąsosz 129 167 Wizna 141 197 Źródło: S. Pazura, op. cit., s. 393-409 http://swierszcz.gouk.pl
Kreator PDF
Utworzono 4 March, 2017, 07:45
Świerszcz Różański
Różan wyraźnie ustępuje pod względem liczby domów, a co za tym idzie mieszkańców, innym położonym
w pobliżu miastom. Można też domniemywać, że rola gospodarcza w XVIII wieku uległa znacznemu
ograniczeniu. Wobec braku odpowiedniej podstawy źródłowej wskazanie przyczyny takiego stanu rzeczy
jest właściwie niemożliwe. Można domniemywać, że Różan, który nie wyróżniał się ani specjalizacją w
handlu ani w rzemiośle, przy specyficznym zapleczu, zdominowanym przez szlachtę zagrodową, w tym
poddanych prepozyta płockiego, w trudnych warunkach odbudowy po okresie wojen, przegrał rywalizację
z usytuowanymi w pobliżu ośrodkami. [1] J. Humnicki, K. Pacuski, Środowisko geograficzne [w:] Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, red.
W. Pałucki, cześć II, komentarz indeksy, Warszawa 1973, s. 27, 30. [2] Tamże, s. 43. [3] A. Wolff, Ziemia makowsko-różańska za książąt mazowieckich [w:] Maków Mazowiecki i ziemia
makowska, Warszawa 1984, s. 41-43. [4] M. Dulinicz, Mazowsze we wcześniejszym średniowieczu (do końca X w.). Szkic archeologiczny [w:]
Dzieje Mazowsza, t. I, red. H. Samsonowicz, Pułtusk 2006, s. 70 i n. [5] Tamże, s. 92. [6] Tamże, s. 94 i n. [7] F. Biermann, Wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy w Sypniewie, pow. Maków Mazowiecki [w:]
Problemy przeszłości Mazowsza i Podlasia, red. M. Dulinicz, Warszawa, 2005, s. 249; F. Biermann,
Sypniewo. Ein Frühmittelalterlicher Burg - Siedlungskomplex in Nordmasowien, T. 1, Warszawa, 2006, s.
26-33. [8] F. Biermann, Wczesnośredniowieczny kompleks... s. 254 i n; chronologię potwierdza znalezienie
denara Ottona III i Adelajdy z około roku 1000; F. Biermann, Sypniewo, s. 72 i n. http://swierszcz.gouk.pl
Kreator PDF
Utworzono 4 March, 2017, 07:45
Świerszcz Różański
[9] F. Biermann, Wczesnośredniowieczny kompleks... s. 257 i n. [10] F. Biermann, Sypniewo, s. 160; I Górska, Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Sypniewie,
pow. Maków Mazowiecki [w:] Szkice z najdawniejszej przeszłości Mazowsza, Wrocław - Warszawa, 1968,
s. XX [11] F. Biermann, Sypniewo, s. 89; I. Górska, op. cit, s. 176-179. [12] F. Biermann, Sypniewo, s. 164. [13] M. Miśkiewiczowa, Osadnictwo wczesnośredniowieczne na północnym Mazowszu w rejonie rzeki
Orzyc, [w:] Maków Mazowiecki i ziemia makowska, Warszawa 1984, s. 21. [14] A. Wolff, op. cit., s. 47. [15] E. Suchodolska, Dzieje polityczne (połowa XIII - połowa XIV w.) [w:] Dzieje Mazowsza, t.1, s. 219 i
n; 239. [16] A. Wolff, op. cit., s. 38. [17] A. Wolff, op. cit., s. 40. [18] A. Wolff, op. cit., s. 40 i n. [19] H. Samsonowicz, Gospodarka i społeczeństwo (XIII - początek XVI w.), [w:] Dzieje Mazowsza, s.
373 i n. [20] S. Pazyra, Geneza i rozwój miast mazowieckich, Warszawa 1959, s. 113, lokacja miasta 2 marca
http://swierszcz.gouk.pl
Kreator PDF
Utworzono 4 March, 2017, 07:45
Świerszcz Różański
1378. Data ta miała figurować w niezachowanym dziś zespole akt z AGAD zwanym Acta Rewizji z 1546
roku. [21] H. W. Gawarecki, Pamiętnik historyczny płocki, t. 2, Warszawa 1830, s. 90-95. [22] Tamże, s. 85. [23] Tamże, s. 84. [24] A. Wolff, op. cit., s. 52. [25] S. Pazyra, op. cit., s. 114-118. [26] J.H. Piszczatowska, Z dziejów Makowa Mazowieckiego w XVII i XVIII wieku [w:] Maków Mazowiecki i
ziemia makowska, Warszawa 1984, s. 83 [27] Z. Niedziałkowska, Ostrołęka. Dzieje miasta, Warszawa 1979, wyd.3, s. 32. [28] AGAD, ASK 46, 139, k. 507v. [29] A. Wolff, op. cit., s. 58 i n. [30] A. Wolff, op. cit., s. 47. [31] H. Rutkowski, Drogi [w:] Mazowsze, s. 119; por. mapa Ważniejsze drogi na Mazowszu w XVI wieku,
oprac. H. Rutkowski. http://swierszcz.gouk.pl
Kreator PDF
Utworzono 4 March, 2017, 07:45
Świerszcz Różański
[32] H. Samsonowicz, op. cit., s. 349. [33] Tamże, s. 347. [34] Tamże, s. 351. [35] S. K. Kuczyński, Rozwój kultury na Mazowszu (połowa XIII - początek XVI w.) [w:] Dzieje Mazowsza
t. 1, s. 499. [36] A. Wolff, op. cit., s. 75 wspomina zapiskę sądową z 1516 roku, w której wspomniano nauczyciela. [37] A. Wolff, op. cit., s. 77 i n. [38] A. Dunin-Wąsowiczowa, Podziały administracyjne [w:] Mazowsze, s. 60. [39] H. Rutkowski, Lokalizacja miejscowości, [w:] Mazowsze, s. 75. [40] I. Gieysztorowa, Charakter i wielkość osad [w:] Mazowsze, s. 83 i n. [41] A. Pawiński, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym opisana, t. V, Mazowsze,
Warszawa, 1895, s. 19-26. [42] Tamże, s. 22-26. [43] Dokument ten został wpisany do ksiąg biskupich w 1513 roku, A. Wolff, op. cit s. 55. http://swierszcz.gouk.pl
Kreator PDF
Utworzono 4 March, 2017, 07:45
Świerszcz Różański
[44] Podobnie od biskupów krakowskich zależała szlachta w księstwie siewierskim. [45] W. Smoleński, Mazowiecka szlachta w poddaństwie proboszczów płockich, wyd. 3, Warszawa 1951,
s. 42. [46] S. Pazyra, Najstarszy opis Mazowsza Jędrzeja Święcickiego, Warszawa 1974, s. 163. [47] Lustracja województwa mazowieckiego 1565, cz. II, wyd. I. Gieysztorowa i A. Żaboklicka, Warszawa
1968, s. 127. [48] W lustracji zapisano: „ksiądz Podoski, kanonik krakowski". [49] Tamże, s. 216, 224. [50] Tamże, s. 128. [51] Tamże, s. 131. [52] Tamże, s. 130. [53] Tamże, s. 129 -130. [54] Tamże, s. 128 i n. [55] Tamże, s. 128. http://swierszcz.gouk.pl
Kreator PDF
Utworzono 4 March, 2017, 07:45
Świerszcz Różański
[56] Tamże, s. 128. [57] Tamże, s. 128. [58] Tamże, s. 131 i n. [59] Tamże, s. 132-134. [60] Tamże, s. 135. [61] Tamże, s. 135. [62] Tamże, s. 129. [63] Tamże, s. 137. [64] Tamże, s. 129. [65] Lustracje województwa mazowieckiego XVII wieku, cz. I, 1617-1620, wyd. A. Wawrzyńczyk,
Wrocław-Warszawa 1968, s. 91. [66] Tamże, s. 95. [67] Tamże, s. 87. http://swierszcz.gouk.pl
Kreator PDF
Utworzono 4 March, 2017, 07:45
Świerszcz Różański
[68] Tamże, s. 88. [69] Tamże, s. 88-89. [70] I. Gieysztorowa, Zniszczenia i straty wojenne oraz ich skutki na Mazowszu, [w:] Zniszczenia
gospodarcze w połowie XVII wieku, Warszawa 1957, s. 55. [71] Lustracje województwa mazowieckiego XVII wieku, cz. I, 1617-1620, s. 91. [72] I. Gieysztorowa, Zniszczenia i straty wojenne, s. 57. [73] Lustracje województwa mazowieckiego XVII wieku, cz. I, 1617-1620, s. 92-94. [74] Tamże, s. 92. [75] Tamże, s. 96 i n. [76] Tamże, s. 97. [77] Lustracja województwa mazowieckiego XVII wieku, cz. II, 1660-1661, wyd. A. Wawrzyńczyk,
Warszawa, 1989, s. 145. [78] I. Gieysztorowa, Zniszczenia i straty wojenne, s. 63 [79] Lustracja województwa mazowieckiego XVII wieku, cz. II, 1660-1661, s. 154. http://swierszcz.gouk.pl
Kreator PDF
Utworzono 4 March, 2017, 07:45
Świerszcz Różański
[80] S. Pazyra, op. cit., s. 292. [81] AGAD, ASK, I, 142. [82] Materiały do dziejów ziemi płockiej. Z archiwaliów diecezjalnych płockich XVIII wieku, wyd. M.M.
Grzybowisk, t. 6, Płock 1991, s. 17. [83] AGAD, ASK, I, 66, Regestr pogłównego ... Anno 1673 w ziemi różańskiej i makowskiej ..., k. 790792. [84] Tamże, k. 792v. [85] W. Smoleński, op. cit., s. 43. [86] AGAD, ASK, I, 66, k. 791v - 818. [87] Tamże, k. 792v. [88] Tamże, k. 793v. [89] Tamże, k. 794v. [90] Tamże, k. 803v. [91] Tamże, k. 806v. http://swierszcz.gouk.pl
Kreator PDF
Utworzono 4 March, 2017, 07:45
Świerszcz Różański
[92] Tamże, k. 808. [93] Tamże, k. 797. [94] Tamże, k. 796. [95] Tamże, k. 797. [96] Tamże, k. 797v. [97] Tamże, k. 798v. [98] Tamże, k. 793. [99] Tamże, k. 793. [100] Tamże, k. 793v. [101] Tamże, k. 794v. [102] Tamże, k. 799. [103] Tamże, k. 804v. [104] Tamże, k. 805v. http://swierszcz.gouk.pl
Kreator PDF
Utworzono 4 March, 2017, 07:45
Świerszcz Różański
[105] Tamże, k. 808. [106] Tamże, k. 808v. [107] K. Chłapowski, Starostowie w Wielkopolsce, Kujawach i Mazowszu, 1565-1696 (materiały
źródłowe), Warszawa, 2007, s. 86 i n. [108] Materiały K. Chłapowskiego - wypisy z akt XVIII wieku dotyczące starostw. Serdecznie dziękuję
Autorowi za możliwość wykorzystania jego opracowania. [109] H. W. Gawarecki, op. cit. s. 84. W niedaleko położonej Ostrołęce epidemia wybuchła w 1710 r., Z.
Niedziałkowska, op. cit., s. 91. [110] Materiały do dziejów ziemi płockiej, s. 57. [111] Tamże, s. 64. [112] Por. sytuacja Ostrołęki, Z. Niedziałkowska, op. cit., s. 102 i nn. http://swierszcz.gouk.pl
Kreator PDF
Utworzono 4 March, 2017, 07:45