Zasada epistemicznego domknięcia i argument

Wykład 15
Zasada epistemicznego domknięcia
i argument sceptyczny
Zasadą epistemicznego domknięcia nazywa się następująca zasada logiki epistemicznej:
Kap  (Kap → Kaq) → Kaq
Przyjmując zasadę epistemicznego domknięcia, można sformułować następujący argument
sceptyczny. Niech q = „nie jestem mózgiem na pożywce” (umieszczonym na niej przez szalonego
uczonego, który wypreparował nasze mózgi i podłączył je do komputera wywołującego w nas wszystkie
wrażenia zmysłowe: współczesna wersja kartezjańskiego demona-zwodziciela). Z założenia owej
science-fiction, nie mogę wiedzieć, że q. A jeśli tak, nie mogę również wiedzieć wielu innych rzeczy.
Jeżeli bowiem za p podstawię np. „siedzę przy komputerze”, to gdybym wiedział, że p, a zarazem,
zakładając elementarną kompetencję logiczną, jeżeli wiem, że siedzę przy komputerze, wiem, że nie
jestem mózgiem na pożywce, to podstawienie do zasady epistemicznego domknięcia byłoby fałszywe
(czyli nie byłaby ona prawem logiki epistemicznej).
Argument ten próbowano obalić na kilka sposobów. Gdybaniowa teoria wiedzy Nozicka (zob.
Wykład 3-4) prowadzi do odrzucenia zasady epistemicznego domknięcia, ponieważ świat, w którym
jestem mózgiem na pożywce, jest zbyt odległy od świata rzeczywistego, żeby moja zdolność do
włączenia p do mojej wiedzy zależała od mojej zdolności do rozpoznania q. Mogę zatem wiedzieć, że
p, nie wiedząc, że nie jestem mózgiem na pożywce. O słabościach teorii Nozicka była wcześniej mowa.
Z kolei teoria alternatywnych poważnych możliwości (relevant alternatives) Freda Dretzkego
(1970) głosi, że aby wiedzieć, iż p, wystarczy umieć wykluczyć nie wszystkie, lecz tylko te alternatywne
możliwości, które poważnie wchodzą w rachubę. Zatem mogę wiedzieć, że p nie wiedząc, że nie jestem
mózgiem na pożywce, ponieważ możliwość, że nim jestem, nie wchodzi poważnie w rachubę. Słabością
tej teorii jest brak wyraźnego kryterium oddzielającego możliwości poważnie wchodzące w rachubę
(relevant) od pozostałych.
Z punktu widzenia antyrealizmu Dummetta natomiast podstawienie za q zdania „nie jestem
mózgiem na pożywce” jest niepoprawne, ponieważ nie ma ono warunków słusznej stwierdzalności.
O słabościach antyrealizmu była mowa wcześniej.
Z kolei Hilary Putnam (1982) dowodził, że wiem, iż nie jestem mózgiem na pożywce, zakładając
Kripkego-Putnama teorię nazw. Zgodnie z nią odniesienie przedmiotowe nazwy jest ustalone przez
pierwotny akt chrztu, a następnie dziedziczone przez kolejnych rozmówców dzięki podzielanej przez
nich intencji stosowania nazwy do tego samego przedmiotu, co inni członkowie wspólnoty językowej.
Cokolwiek zatem znaczy wyraz vat (duże naczynie, w którym mogłyby być umieszczone mózgi na
pożywce) w zdaniu I am brain in a vat, jego odniesieniem przedmiotowym nie może być naczynie
w świecie szalonego uczonego, ale co najwyżej naczynie, czy też jego pozór, w wytworzonym przezeń
świecie pozoru. Zatem wiem, że zdanie „jestem mózgiem w naczyniu” jest fałszywe, bo z pewnością
nie jestem mózgiem w naczyniu ze świata, który postrzegam. Słabością tej teorii jest wykluczenie
rozumowań opartych na analogiach. Tymczasem na mocy analogii można świetnie rozumieć myśl
„jestem mózgiem na pożywce”.
Polski przekład Mózgi w naczyniu w: H. Putnam,
Wiele twarzy realizmu i inne eseje, BWF.
A. Grobler, Epistemologia 15.
Strona 1 z 3
Inaczej dowodził tego David Deutsch (The Fabric of Reality 1997, polski przekład Struktura
rzeczywistości), angielski fizyk i miłośnik Poppera. Jego zdaniem, gdybyśmy byli uwięzieni w jakimś
wirtualnym świecie, musielibyśmy prędzej czy później sfalsyfikować hipotezę, że jestem w świecie
rzeczywistym, ponieważ każdy symulator wirtualnej rzeczywistości, zgodnie z prawami fizyki, musi
mieć kiedyś awarię. Słabością tej teorii jest, że gdybyśmy faktycznie byli zamknięci w świecie
wirtualnym, za mało wiedzielibyśmy o świecie rzeczywistym, aby rozpoznać awarię symulatora.
Inną strategię odpierania sceptycyzmu przyjmował Wittgenstein. Krytykując w O pewności
argument Moore’a, który twierdził, wyciągając rękę, iż wie, że to jego ręka, Wittgenstein uznał
wyrażenie „wiem, że to jest moja ręka” za niezgodne z dotyczącymi słowa „wiem” regułami gry
językowej (zatem za wyrażenie niegramatyczne). Normalnie bowiem słowa „wiem” nie używa się
w taki sposób. Następnie Wittgenstein sugeruje, iż zdania, w które nie sposób wątpić (a tylko to można
wiedzieć, w co można wątpić) bez porzucenia gry w zdobywanie wiedzy, są nie tyle składnikami
wiedzy, lecz tłem, na którym gra w zdobywanie wiedzy się toczy (jak rozłożenie szachownicy nie jest
posunięciem w grze w szachy, lecz warunkiem prowadzenia gry). Na tej samej zasadzie Wittgenstein
przypuszczalnie uznałby, iż zdanie „nie jestem mózgiem na pożywce” nie może być składnikiem
wiedzy. Wówczas zasada epistemicznego domknięcia jest spełniona, ponieważ podstawienie za q tego
zdania, a za p dowolnego składnika wiedzy, jest prawdziwe: fałszywy jest bowiem drugi składnik
koniunkcji w poprzedniku, a tym samym cały poprzednik implikacji, oraz fałszywy jest jej następnik.
Moje rozwiązanie idzie w podobnym kierunku, przy okazji rozwiązując problem nasuwający się ze
strony filozofii nauki (postawiony przez Ryszarda Wójcickiego w 1990). O żadnej hipotezie naukowej
nie można wiedzieć, że jest ona prawdziwa. Przeciwnie, można podejrzewać, że tak jak dawniej
akceptowane hipotezy naukowe okazały się nieprawdziwe, dzisiejsze w przyszłości również okażą się
nieprawdziwe. Toteż zgodnie z klasyczną definicją wiedzy (zob. Wykład 3-4), żadnej hipotezy
naukowej, ani przestarzałej, ani obecnej, nie można uznać za składnik wiedzy. Tymczasem używamy
swobodnie wyrażeń w rodzaju „według obecnego/ówczesnego stanu wiedzy naukowej…”. W celu
usprawiedliwienia takiego sposobu użycia wyrazu „wiedza” proponuję osłabić warunek prawdziwości
w klasycznej definicji, zastępując go warunkiem niefałszywości (zachowując wymóg uzupełnienia
klasycznej definicji o warunek degettieryzacji).
Na gruncie logiki klasycznej niefałszywość jest tym samym, co prawdziwość. Różnica powstaje na
gruncie logiki presupozycji, której język, prócz klasycznych spójników logicznych, zawiera spójnik
presuponowania . Jest ona zdefiniowana następująco:
p  q wtw jeżeli p jest prawdziwe, to q jest prawdziwe oraz
jeżeli p jest fałszywe, to q (też) jest prawdziwe
inaczej mówiąc, q jest warunkiem posiadania przez p wartości logicznej. Logika presupozycji jest zatem
logiką z lukami prawdziwościowymi: jeżeli q, które jest presupozycją p, nie jest prawdziwe, p nie jest
ani prawdziwe, ani fałszywe.
Następnie przyjmuję, że „nie jestem mózgiem na pożywce” jest presupozycją zdania „siedzę przy
komputerze”, ponieważ jest ono prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy siedzę przy komputerze, zaś
fałszywe wtedy i tylko wtedy, gdy robię coś innego i nie siedzę przy komputerze. Żeby zaś robić
cokolwiek, muszę nie być mózgiem na pożywce. Dalej, zgodnie z moją rewizją klasycznej definicji
wiedzy, żebym wiedział, że p (= „siedzę przy komputerze”), p nie musi być prawdziwe, wystarczy, że
nie jest fałszywe. Zatem mogę wiedzieć, że p również wtedy, gdy faktycznie jestem mózgiem na
pożywce, nie wiedząc o tym. Przy omawianym podstawieniu za p i q do zasady epistemicznego
domknięcia otrzymujemy zdanie prawdziwe, z tych samych powodów, jak w rozwiązaniu w stylu
Wittgensteina.
A. Grobler, Epistemologia 15.
Strona 2 z 3
Zgodnie z moim rozwiązaniem, argument sceptyczny podpada pod schemat odmienny od zasady
epistemicznego domknięcia:
Kap  Ka(p  q) → Kaq
Ten schemat jednak, na gruncie mojej definicji wiedzy, nie jest prawem logiki epistemicznej.
Ostatecznie, w projekcie teorii wiedzy, nad rozwinięciem której obecnie pracuję, wiedza zakłada pewne
presupozycje, które same niekoniecznie są składnikami wiedzy. Tego rodzaju teoria wiedzy musi łączyć
się z omawianym wcześniej, domyślno-krytycznym modelem uzasadniania (zob. Wykład 6).
Więcej na temat wprowadzenia do mojej teorii wiedzy: Adam Grobler,
Prawda a wiedza, „Filozofia nauki”, 2(54), 2006, s. 97-109.
A. Grobler, Epistemologia 15.
Strona 3 z 3