FULL TEXT - Szkoła Specjalna

KALINA MAKOWSKA
SP Nr 342, Warszawa
EDUKACJA TEATRALNA JAKO METODA EDUKACYJNA
WPŁYWAJĄCA NA INICJACJĘ KULTURALNĄ UCZNIÓW
Tematem artykułu jest rola, jaką pełni szkoła w inicjacji kulturalnej dzieci i młodzieży
poprzez edukację teatralną. Autorka podejmuje próbę zdefiniowania edukacji teatralnej
oraz wyjaśnienia pojęcia inicjacji kulturalnej w tym kontekście. Rozważaniom teoretycznym towarzyszy opis oraz wnioski z badania empirycznego przeprowadzonego w 2007 r.
w jednym z polskich miast liczących niespełna 40 tys. mieszkańców. Badania dowodzą, że
szkoła jest istotnym elementem na drodze inicjacji kulturalnej poprzez edukację teatralną.
Dla uczniów niepełnosprawnych teatr ma nieocenioną wartość terapeutyczną. Mimo że
na podstawie przeprowadzonych badań nie można uzurpować sobie prawa do uogólniania wyników na obszar całego kraju, to wysuwane wnioski wydają się być sugestywne
dla praktyki edukacyjnej i skłaniają do refleksyjnego spojrzenia na współczesną edukację
teatralną prowadzoną przez szkoły.
Słowa kluczowe: edukacja teatralna, inicjacja kulturalna, edukacja kulturalna, teatr,
teatralizacja, edukacja, szkoła, uczeń niepełnosprawny
E
dukacja teatralna jest znana od bardzo dawna, ale warto, by nauczyciele i pedagodzy na nowo ją odkryli zarówno jako efektywny instrument wpływający na jakość funkcjonowania szkoły, jak i dający szansę na jak najlepszy rozwój
ucznia, w tym również ucznia niepełnosprawnego. Dużą rolę w formowaniu
osobowości ucznia może odegrać edukacja teatralna traktowana nie jako cel,
a instrument do poprawy jakości współczesnej szkoły.
Rozważania teoretyczne
Inicjacja1 kulturalna ma niewątpliwie wpływ na wszechstronny rozwój człowieka. Wprowadzenie młodych ludzi w kulturę dokonuje się m.in. dzięki intencjonalno-wychowawczej działalności szkoły. „Kultura w rękach nauczycielawychowawcy staje się środkiem oddziaływania wychowawczego” (Horobowski
2004, s. 37). Spotkania z kulturą, np. na lekcjach języka polskiego, historii, muzyki, plastyki oraz na zajęciach pozalekcyjnych w formie kółek teatralnych, wprowadzają w świat wartości humanistycznych.
Szkoła, która w swoich podstawach programowych ma postulat wprowadzenia w świat kultury uczniów plasujących się na kolejnych szczeblach edukacji,
1
Inicjacja (łac. initio, initiati – dopuścić do udziału, wtajemniczyć) jest terminem mającym kilka znaczeń,
a w śród nich: „zdobywanie nowych doświadczeń o osobistym, rozwojowym charakterze” (Lalak 2003, s. 321).
280
SZKO£A SPECJALNA 4/2012
EDUKACJA TEATRALNA JAKO METODA EDUKACYJNA WPŁYWAJĄCA NA INICJACJĘ...
powinna umożliwiać kształtowanie aktywnego udziału uczniów w obcowaniu
z kulturą.
Wynika z tego, że wdrażanie do uczestnictwa w kulturze jest obiektywną
funkcją praktyki edukacyjnej (por. Witkowski 1999, s. 22). Jest to problem uświadomiony intuicyjnie, ale niezbadany w sposób wyczerpujący.
Jednym ze sposobów wprowadzania uczniów w kulturę może być wykorzystanie dziedziny sztuki, jaką jest teatr. Wybór tej dziedziny nie jest przypadkowy, bowiem teatr jest sztuką o szerokim zakresie oddziaływania na rozwój
człowieka. W pracy z uczniami niepełnosprawnymi teatr okazuje się również
nieocenioną formą terapii.
A. Horobowski (2000, s. 145) uważa, że rozwój osobowości młodych ludzi przez
bezpośredni kontakt z teatralnym widowiskiem stanie się możliwy, jeśli oprze się
edukację teatralną na przeżyciach związanych z oglądaniem spektaklu teatralnego
i na własnej twórczości teatralnej uczniów oraz wiedzy o historii teatru.
Edukacja teatralna jest zarówno wychowaniem przez teatr, jak i wychowaniem do odbioru teatru. Termin „edukacja teatralna” składa się z dwóch odrębnych znaczeniowo pojęć: „edukacja” i „teatr”. W słowniku pedagogicznym
W. Okonia (2001, s. 36) edukacja (łac. educatio – wychowanie) określona jest jako
ogół procesów, których celem jest zmienianie ludzi, przede wszystkim dzieci
i młodzieży – stosownie do panujących w danym społeczeństwie ideałów i celów wychowawczych. Edukacja to ogół wpływów na jednostki i grupy ludzkie
sprzyjających takiemu ich rozwojowi i wykorzystaniu posiadanych możliwości, aby w maksymalnym stopniu stały się świadomymi i twórczymi członkami
wspólnoty społecznej, narodowej, kulturowej, globalnej oraz aby były zdolne do
aktywnej samorealizacji.
Teatr definiowany jest jako dzieło sztuki stanowiące całość estetyczną i myślową wyrażaną w formie scenicznej oraz jako widowisko sceniczne z udziałem
aktorów oparte na działaniu scenicznym złożonym z wielu elementów: gry aktorów, słowa, interpretacji, dźwięku, muzyki, gestu, ruchu, plastyki (por. Olinkiewicz 2003, s. 278).
Łącząc oba te terminy można stwierdzić, że edukacja teatralna jest procesem
wychowania i kształcenia, czyli oddziaływania na człowieka i zmieniania go za
pomocą synkretycznej sztuki, posługującej się złożonym systemem kodów językowych i pozajęzykowych wpływających na intelekt, zmysły i emocje widza, realizowanym na trzech płaszczyznach: tworzenia, odbioru sztuki i zdobywania wiedzy.
Właściwie rozumiana i realizowana edukacja teatralna kształtuje, rozwija
i doskonali podstawowe płaszczyzny ludzkiego życia (por. Włoch 2006, s. 4):
intelektualną, emocjonalną, społeczną, etyczną i estetyczną.
Zdaniem U. Wierzbickiej (1970, s. 200) teatr szkolny, będący istotnym czynnikiem wychowania społecznego i estetycznego, stanowi pomost między młodzieżą a sztuką współczesną. Teatr zaspokaja potrzeby intelektualne, ekspresyjne,
estetyczne współczesnego człowieka i zarazem budzi je.
Podkreślenia wymaga jednak to, że teatr szkolny nie może dążyć do naśladowania teatru profesjonalnego. Pedagodzy pracujący z młodzieżą powinni o tym
pamiętać. Akcent należy położyć nie na efekt końcowy, jakim jest przedstawienie, a na pracę nad sztuką i aspekt pedagogiczny oraz terapeutyczny. Kreatywna
SZKO£A SPECJALNA 4/2012
281
KALINA MAKOWSKA
droga do spektaklu jest ściśle związana z poszerzaniem wiedzy i umiejętności
z różnych dziedzin, m.in. życia społecznego, komunikacji międzyludzkiej, psychologii, świadomości filozoficzno-etycznej, a także literatury, plastyki, muzyki.
Tworzenie spektaklu służy przede wszystkim całościowemu kształceniu twórczej osobowości młodego człowieka. Udział w przygotowaniu spektaklu wyzwala aktywność skierowaną na tworzywo teatralne i dzięki temu kształtuje postawy estetyczne. Podczas tego procesu wyzwala się aktywność, która powoduje
przeżycia artystyczne, następuje powolne przygotowanie ucznia do rozumienia
i przeżywania sztuki, a w końcu – budzenie potrzeby kontaktu z nią, co też powinno być jednym z głównych celów inicjacji kulturalnej.
Szkoła dysponuje wieloma dydaktyczno-organizacyjnymi środkami umożliwiającymi wprowadzanie uczniów w kulturę. Zajęcia lekcyjne mogą być prowadzone z wykorzystaniem różnych form teatralizacji. Przez teatralizację rozumie
się zastosowanie w procesie nauczania wybranych elementów teatru jako metod
i technik dydaktycznych (por. Rzęsikowski 1992, s. 199). Do najprostszych zajęć
tego typu i często stosowanych należy czytanie z podziałem na role (por. Samulczyk-Pawluk 2005, s. 107). Metoda ta polega na dogłębnej analizie tekstu.
Uczniowie wcielają się w role po wcześniejszym zapoznaniu się ze sposobami
recytacji i interpretacji tekstu.
Inną interesującą metodą jest tzw. sąd literacki (tamże). Uczniowie odgrywają różne role, np. oskarżonego, oskarżycieli, sędziego, obrońców. Improwizują
swoje wypowiedzi według ustalonego scenariusza.
Do najczęściej stosowanych metod i technik dydaktycznych o charakterze teatralnym zalicza się analizę recytacyjną (tamże, s. 108–109). W recytacji ważny
jest odpowiedni dobór środków wyrazu, takich jak akcentowanie, frazowanie,
intonacja, dykcja, a także gest, mimika.
Kolejna metoda stosowana w szkole to inscenizacja (tamże, s. 109–110). Praca
nad inscenizacją tekstów pozwala uczniom w bezpośredni sposób przeżywać najróżniejsze nastroje, uczucia, podejmować określone decyzje. Pomaga w konfrontacji wyobrażeń o świecie ze światem realnym. Obsadzenie w roli teatralnej uczy
młodego człowieka odpowiedzialności indywidualnej i grupowej. Dla uczniów
niepełnosprawnych metoda ta jest szansą na podniesienie własnej samooceny.
Daje im możliwość zaistnienia w grupie rówieśniczej i szansę przeżycia sukcesu.
Metoda ta wpływa na integrację grupy klasowej poprzez wspólną pracę i dążenie do określonego celu. Praca nad tekstem inscenizacji rozwija mowę, ćwiczy
czytanie, trenuje pamięć.
Warto zwrócić uwagę również na grupy metod samodzielnego dochodzenia
do wiedzy służące nauczaniu problemowemu, do których należą gry dramatyczne (tamże, s. 110–111). Celem ich jest wydobycie z uczniów tych możliwości, które czynią ich aktywnymi i twórczymi. Metody te integrują grupę, uczą
współuczestnictwa, otwartości na innych, a także mają walor terapeutyczny, co
szczególnie powinni docenić pedagodzy pracujący z dziećmi niepełnosprawnymi. Zasadniczymi elementami ekspresji w grach dramatycznych są ruch i głos.
Ich cechą charakterystyczną jest odrzucenie naśladowania teatru zawodowego.
W szkole stosowane są też techniki socjodramatyczne, przez które osiąga się
cele wychowawcze (tamże, s. 113–114). Socjodrama jest środkiem usuwającym
282
SZKO£A SPECJALNA 4/2012
EDUKACJA TEATRALNA JAKO METODA EDUKACYJNA WPŁYWAJĄCA NA INICJACJĘ...
m.in. zaburzenia w dynamice grupy, konflikty wewnętrzne i zaburzenia w zachowaniu członka danej grupy. Techniki te polegają na wspólnym omówieniu
problemów nurtujących młodzież (np. klasowych, osobistych). Następny krok
to spontaniczne udramatyzowanie sytuacji lub zdarzeń i ustosunkowanie się do
tych improwizacji.
Techniki socjodramatyczne mogą pełnić również istotną rolę terapeutyczną
w procesie resocjalizacji młodzieży niedostosowanej społecznie. Celem takich działań edukacji teatralnej jest wykorzystanie sztuki teatru do formowania pełnej, integralnej osobowości młodego człowieka, wzbogacenie jego wiedzy o otaczającym
świecie, kształtowanie norm moralnych, rozwijanie wyobraźni, wyzwalanie ambicji twórczych, a także kształcenie estetycznej kultury, czyli, jak pisze Konopczyński
(1996, s. 119), wiedzy i wrażliwości niezbędnej do obcowania ze sztuką, doznawania
różnorodnych wrażeń estetycznych i docenianie wartości dzieł estetycznych.
Do najczęściej występujących w szkole form teatralnych – poza obowiązkowymi zajęciami – zaliczyć należy kółko teatralne. Jak pisze M. Kubiczek (2003,
s. 5–6), kółko teatralne może przeciwdziałać nudzie szkolnej. Podczas wykonywania zadań aktorskich uczeń współdziała w grupie, dorasta do pełnienia
określonych ról społecznych. Każdy uczeń, a w szczególności uczeń dotknięty
niepełnosprawnością, oczekuje pochwały, akceptacji, aprobaty, a praca w kółku
teatralnym może mu to zapewnić. Taka praca z młodzieżą ma jeszcze jeden walor – wymiana z uczniem myśli i twórczych działań wzbogaca także nauczycieli
i pedagogów z tą młodzieżą pracujących.
Wspólne przygotowywanie przez uczniów i nauczycieli różnych szkolnych
akademii i okolicznościowych występów, a także organizowane przez szkołę
wyjścia do teatru, opery, kina czy też uczestnictwo w przedstawieniach teatrów
amatorskich dają młodzieży możliwość kontaktu ze sztuką. Nauczyciele mogą
zachęcać uczniów do oglądania teatru telewizji czy też wspólnie z nimi oglądać
nagrane spektakle w trakcie lekcji.
Powiązania szkoły z teatrem nie są niczym nowym. Według M. Mikuty (1963,
s. 168) już w starożytności rozumiano wychowawczą rolę teatru. Teatr szkolny
w Polsce istnieje od dawna i sprzyja realizacji edukacyjno-twórczo-wychowawczych zadań. Zdaniem A. Dziedzic (2001, s. 8) teatr należy włączyć do programu
współczesnej szkoły.
Analizując dokument w postaci podstawy programowej kształcenia ogólnego
dla szkół podstawowych i gimnazjów (Dz. U. 2003, Nr 210, poz. 2041), można
zauważyć wiele zagadnień odnoszących się do edukacji teatralnej, choć często
wymieniane są one na odległych pozycjach bądź też w sposób pośredni.
Możliwości wszechstronnego rozwijania osobowości przez teatr są ogromne
i choć często opisywane w literaturze przedmiotu, to w dokumentach formalnych
nie jest to podkreślane. Mimo wzmianek odnoszących się do edukacji teatralnej
w szkole w podstawach programowych nie ma miejsca na edukację teatralną
w dokładnym tego słowa znaczeniu. Chociaż teatr jest wymieniany w programach
szkolnych, to głównie jako jedna z możliwości działań doraźnych i okolicznościowych. Długie i bogate dzieje teatru szkolnego nie znalazły uznania u twórców programów szkolnych. Ciekawe wydaje się sprawdzenie, czy edukacja teatralna jest
w ogóle realizowana w szkołach, a jeśli tak, to w jaki sposób.
SZKO£A SPECJALNA 4/2012
283
KALINA MAKOWSKA
Metodologia badań własnych
Celem głównym badań jest wykazanie, że edukacja teatralna, jako jeden z rodzajów
szeroko pojętej edukacji kulturalnej, odgrywa istotną rolę w wychowaniu młodzieży
szkolnej do uczestnictwa w kulturze i jednocześnie jest sektorem edukacji szkolnej
często zaniedbywanym bądź realizowanym w sposób nieciekawy dla uczniów.
W celu weryfikacji tak ujętej problematyki przeprowadzone zostały empiryczne badania ilościowe z uwzględnieniem zaleceń metodologii badań pedagogicznych.
Badanie2 gniazdowe przeprowadzone zostało w roku szkolnym 2006/2007
w wybranych szkołach miasta liczącego 39 763 mieszkańców (Wikipedia 2007) za
pomocą autorskiego kwestionariusza ankiety3 audytoryjnej (środowiskowej). Celowo wybrane zostało do badania miasto, które nie ma żadnej instytucji teatralnej. W mieście tym w szkołach podstawowych uczy się 2 516 uczniów, a w szkołach gimnazjalnych 1 778 uczniów (ZBSiP 2007).
Zachowana została pewna losowość doboru próby, gdyż do badania zakwalifikowane zostały wybrane klasy VI szkół podstawowych i klasy III szkół gimnazjalnych. W wyniku doboru próby badawczej uzyskano grupę 172 uczniów
(w tym 79 dziewcząt i 93 chłopców).
Analiza uzyskanych odpowiedzi opiera się na teście chi2, użytym do badania
zależności między zmiennymi nominalnymi4.
Analiza wyników badań
Dokonany zostanie opis oglądalności przez uczniów spektakli teatralnych
oraz preferowanych przez nich treści teatralnych, dydaktyczno-organizacyjnych
form inicjacji teatralnej, motywacji do uczestnictwa w życiu teatralnym oraz edukacyjnych walorów teatralizacji zajęć szkolnych. Pozwoli to na zapoznanie się
z problemem edukacji teatralnej w przebadanych szkołach.
Opis oglądalności
Badając rolę szkoły w przygotowywaniu młodych ludzi do odbioru sztuk
teatralnych istotne jest sprawdzenie, jak często młodzież szkolna ogląda przedstawienia teatralne i kto najczęściej zachęca ją do chodzenia do teatru.
2
Całe badanie miało szerszy zakres i poza zagadnieniami uwzględnionymi w tym artykule dotyczyło
również związku między stylami życia wybieranymi przez młodzież a ich teatralnymi doświadczeniami.
3
Ankieta w posiadaniu autorki.
Po obliczeniu wartości chi2 nastąpiło sprawdzenie, czy dla obliczonych stopni swobody jest ona
większa czy mniejsza od wartości krytycznej dla α = 0,05 i tak:
2
2
2
2
2
2
(10)  18,307  0,05
(9)  16,919  0,05
(3)  7,815  0,05
(6)  12,592  0,05
(15)  24,996
 0,05
(2)  5,991  0,05
;
;
;
;
;
.
2
Jeżeli wyliczona wartość chi jest większa niż krytyczna dla danych stopni swobody, wtedy uznaje się,
że rozkłady zmienne są od siebie zależne.
4
284
SZKO£A SPECJALNA 4/2012
EDUKACJA TEATRALNA JAKO METODA EDUKACYJNA WPŁYWAJĄCA NA INICJACJĘ...
Z analizy pozyskanych odpowiedzi wynika, że głównym stymulatorem oglądania przez badanych uczniów sztuk teatralnych jest właśnie szkoła, co już na
wstępie potwierdza jej znaczącą rolę w inicjacji kulturalnej młodzieży. Spośród
ankietowanych, którzy chodzą do teatru, 91% zadeklarowało, że są to wyjścia ze
szkołą, 57% chodzi do teatru ze znajomymi i niewiele mniej, bo 56% – z rodzicami. 47% uczniów deklaruje, że chodzi do teatru ze swoją szkołą przygodnie,
a więc rzadko.
Trzeba podkreślić że teatr telewizji mógłby być substytutem teatru, gdy nie
ma go w mieście. Nauczyciele powinni przygotowywać uczniów do odbioru telewizyjnych sztuk teatralnych i zachęcać do ich oglądania. Nie bez znaczenia jest
tematyka pokazywanych w telewizji przedstawień. Powinna ona być dobierana
z uwzględnieniem zainteresowań młodej widowni.
W celu bliższego scharakteryzowania oglądalności zwrócono się do uczniów
z prośbą, aby podali tytuł sztuki, którą oglądali i pamiętają. Tylko 1% badanych
uczniów nie udzielił na to pytanie odpowiedzi, a 19% respondentów nie pamiętało tytułu. Aż 80% uczniów przyznało, że pamięta oglądaną sztukę. Wymieniane były m.in. tytuły: Kopciuszek, Lato Muminków, czyli narzeczona Lwa (bajki),
Don Kichote, Śluby panieńskie (klasyka), Nabucco, Carmen (opery) oraz Oskar i Pani
Róża, Samobójca, Stosunki na szczycie. Wnioskować można, że uczniowie poznają różnorodne spektakle teatralne, co umożliwia im wyrobienie sobie własnego
gustu teatralnego.
Preferowane treści teatralne
Kolejnym etapem badania było poznanie upodobań teatralnych młodzieży.
Dla najliczniejszej grupy badanych (42%) najbardziej atrakcyjne w spektaklach teatralnych są scenografia i kostiumy. Wielu badanych wysoką atrakcyjność przypisuje również humorowi (35%), efektom specjalnym (29%) i muzyce
(28%). 31% osób wystawiło ocenę bardzo dobrą grze aktorów Uczniowie najgorzej ocenili teksty mówione.
Pogłębiona analiza tych odpowiedzi wykazała, że dzieci ze szkoły podstawowej istotnie gorzej oceniają grę aktorów (χ2(5) = 17,487 przy p < 0,05) i teksty
mówione (χ2(5) = 17,487 przy p < 0,05) niż gimnazjaliści. Wpływ na to może
mieć trudność ze zrozumieniem profesjonalnego spektaklu przez młodsze dzieci. Ważne więc jest, aby przy wyborze przedstawienia teatralnego kierować się
wiekiem uczniów oraz poziomem ich rozwoju intelektualnego.
Wiedząc, na co w przedstawieniach teatralnych badani uczniowie zwracają
największą uwagę, istotne jest zbadanie, jak młodzież odnosi się do tematyki
przedstawień.
Powszechnie wiadomo, że humor, śmiech, zabawa, muzyka, taniec, ruch towarzyszą młodym ludziom na co dzień. Zrozumiałe wydają się więc ich upodobania do sztuk teatralnych o takiej tematyce. Badani najczęściej wymieniali takie
rodzaje przedstawień, które odpowiadają adekwatnym do ich wieku potrzebom
ruchu i zabawy, a także zainteresowaniom muzyką i tańcem.
Uczniowie najbardziej lubią oglądać spektakle, które określają jako śmieszne,
zabawne, humorystyczne, wesołe. Preferują przedstawienia komediowe i kabaretowe. Do grupy badanych lubiących spektakle o tematyce radosnej, humorySZKO£A SPECJALNA 4/2012
285
KALINA MAKOWSKA
stycznej można dołączyć zwolenników spektakli dla dzieci i teatrzyków kukiełkowych. Ta kategoria przedstawień teatralnych, choć często wymieniana, pojawia się jednak tylko wśród badanych uczęszczających do szkoły podstawowej.
Kolejną kategorią spektakli mających wielu zwolenników wśród respondentów są spektakle muzyczne i taneczne, gdyż są one zgodne z zainteresowaniami
uczniów.
Badani również często wymieniali spektakle określane przez nich jako tajemnicze, pełne fantazji, baśniowe.
Zwolennikami przedstawień ,,z odrobiną strachu, z elementami grozy, takich,
na których można się bać”, okazali się chłopcy.
Wśród respondentów były osoby, którym podobają się wszystkie spektakle.
Podały one następujące uzasadnienia swoich odpowiedzi: gdyż jadę do teatru, by
zobaczyć i poznać sztukę; każdy jest inny, a zarazem interesujący; ponieważ skupiam się
na tym, co mówią. Grupę tę należy pozytywnie ocenić ze względu na jej otwartość
na poznawanie teatru i obcowanie z nim.
Cenne wydają się te wypowiedzi, z których wynika, że badani lubią przedstawienia poruszające problemy ludzi oraz mające przesłanie. Świadczy to o chęci
głębszego zrozumienia siebie i otaczającego świata oraz o empatycznym podejściu do problemów drugiego człowieka. Uczniowie wśród preferowanych przez
siebie przedstawień wymienili również te o ambitniejszej tematyce: odnoszące się
do rzeczywistości, do tego, co przeżywam na co dzień; które niosą za sobą głębsze przesłanie i pozwalają odczytać nową prawdę; które rozwijają wyobraźnię i zmuszają do
myślenia; poruszające poważne tematy; dotyczące ludzkiego życia, w których porusza
się problemy współczesnych ludzi.
Zagadnienia dotyczące śmierci, tragedii są dla młodych ludzi odległe, co potwierdzają badania. Ankietowani nie lubią dramatów, spektakli smutnych, poważnych, ponurych, o śmierci. Takie odpowiedzi uzasadniają następująco: bo
psują nastrój, bo nie lubię się smucić, bo mnie przerażają i trochę nudzą, bo to jest
udawana powaga i smutek.
Odpowiedzi świadczyły o tym, że uczniowie gimnazjum nie lubią niedopracowanych spektakli, w których śmiech wymusza się na siłę. Świadczy to o krytycznej refleksji nad spektaklem oraz o tym, że uczniowie ci potrafią stawiać
wymagania wobec teatru.
Zapoznanie się z preferencjami uczniów odnośnie do tematyki teatralnej
może być cenną wskazówką dla nauczycieli pracujących z młodzieżą w sposób
oparty na działaniach teatralnych.
Dydaktyczno-organizacyjne formy inicjacji teatralnej
Inicjacja teatralna jest związana z dydaktyczno-organizacyjną pracą szkoły.
W badaniach roli szkoły we wprowadzaniu uczniów w świat kultury przez szeroko rozumianą edukację teatralną istotne jest więc zbadanie dydaktyczno-organizacyjnej działalności szkoły w tym zakresie.
Zacząć należy od sprawdzenia, jakie formy teatralizacji zajęć lekcyjnych są
najczęściej stosowane w szkołach.
286
SZKO£A SPECJALNA 4/2012
EDUKACJA TEATRALNA JAKO METODA EDUKACYJNA WPŁYWAJĄCA NA INICJACJĘ...
Badania wykazały, że 46% badanych wie, że tematyka teatralna jest w ich
szkole poruszana, a 30% ankietowanych bierze w takich zajęciach czynny udział.
Dalszemu pogłębieniu wiadomości na temat form teatralizacji zajęć stosowanych w szkole posłużyło sprawdzenie, jak często na zajęciach z języka polskiego
omawiane są różne tematy związane z teatrem.
31% badanych uczniów przyznało, że tematyka teatralna poruszana jest na
zajęciach z języka polskiego raz w miesiącu i częściej. Taki sam procent uczniów
podał, że tematy związane z teatrem podejmowane są na lekcjach języka polskiego raz na pół roku. Tylko 5% badanych podało, że ta tematyka nigdy nie
jest poruszana w ich szkole. Częstotliwość omawiania zagadnień teatralnych na
zajęciach z języka polskiego zależy istotnie od poziomu szkoły. Dzieci ze szkoły podstawowej stosunkowo rzadziej omawiają tematy związane z teatrem niż
uczniowie gimnazjum (χ2(4) = 22,254 przy p < 0,05).
Dalsze badanie pozwoliło na sprawdzenie, jakie formy teatralizacji zajęć najczęściej występują na zajęciach z języka polskiego w badanych szkołach. Badani
partycypowali najczęściej w takich formach teatralizacji zajęć z języka polskiego,
jak recytacja (92%), czytanie z podziałem na role (81%) i inscenizacja (74%). Najrzadziej uczniowie brali udział w grach dramatycznych (32%). Dzieci ze szkoły
podstawowej rzadziej spotykały się na zajęciach z języka polskiego z takimi formami teatralizacji, jak czytanie z podziałem na role (χ2(4) = 22,765 przy p < 0,05),
sąd literacki (χ2(4) = 22,765 przy p < 0,05), inscenizacja (χ2(4) = 26,421 przy
p < 0,05), małe formy teatralne (χ2(4) = 11,931 przy p < 0,05) niż gimnazjaliści.
Sprawdzone zostało również, czy w badanych szkołach zajęcia teatralne lub
zajęcia z elementami teatralizacji są prowadzone poza lekcjami języka polskiego.
Wyniki wskazują, że w badanych szkołach zajęcia teatralne lub zajęcia z elementami teatralizacji prowadzone poza lekcjami języka polskiego najczęściej występują w formie zajęć pozalekcyjnych (90 wskazań) i na zajęciach językowych (58
wskazań), a najrzadziej na lekcjach religii (5 wskazań). Najczęściej pozalekcyjne
zajęcia teatralne prowadzi nauczyciel języka polskiego (112 wskazań).
Z literatury przedmiotu wynika, że do najczęściej występujących form teatralnych w szkole poza obowiązkowymi zajęciami należy kółko teatralne. Jak ta sytuacja przedstawia się w badanych szkołach, ukazano na wykresie 1.
Najwięcej badanych, bo aż 51%, wie o istnieniu w swojej szkole kółka teatralnego i 22% uczniów bierze w nim czynny udział. 41% wie o istnieniu akademii szkolnych i okolicznościowych występów, a 29% uczniów aktywnie w nich
uczestniczy. 35% ankietowany wie o istnieniu w swojej szkole kółka recytatorskiego, ale tylko 2% bierze w nim czynny udział. O teatrze szkolnym wie 24%
badanych, a czynny udział bierze w nim 11% uczniów.
Z badań wynika, że dzieci ze szkoły podstawowej istotnie częściej niż
gimnazjaliści zauważają istnienie w ich szkole takiej formy, jak teatr szkolny
(χ2(2) = 12,956 przy p < 0,05).
W kółkach teatralnych rzadziej uczestniczą chłopcy niż dziewczynki
(χ2(2) = 7,021 przy p < 0,05). Częściej w kółkach teatralnych udzielają się gimnazjaliści niż uczniowie szkół podstawowych (χ2(2) = 9,914 przy p < 0,05).
W tworzeniu jak najbardziej interesujących zajęć dydaktycznych ważne jest
uwzględnienie potrzeb oraz opinii uczniów na dany temat. Uczniowi zostali więc
SZKO£A SPECJALNA 4/2012
287
KALINA MAKOWSKA
poproszeni o wypowiedzenie się, jakich teatralnych zajęć pozalekcyjnych szczególnie
życzyliby sobie w swoich szkołach. Najczęściej w odpowiedziach wskazywali kabaret.
Na drugim miejscu uczniowie wymieniali kółko teatralne. Rzadziej pojawiały się propozycje teatru szkolnego, kółka wokalnego, kółka recytatorskiego i aktorskiego.
Wykres 1. Występowanie różnych rodzajów zajęć teatralnych w szkołach
Ankietowani wypowiedzieli się również, co ich zdaniem można zrobić, by
teatr w szkole był atrakcyjniejszy. Uzyskane odpowiedzi można pogrupować
w następujące kategorie:
1) mieć lepsze pomysły na wystawiane sztuki;
2) mieć większe fundusze na dekoracje, stroje, rekwizyty i organizację sceny;
3) zaangażować więcej osób w pracę nad sztuką;
4) zainteresować teatrem uczniów, poświęcać na niego więcej czasu, częściej
organizować wyjazdy;
5) przygotować nauczycieli do prowadzenia takich zajęć.
Wypowiedzi te świadczą o tym, że choć w badanych szkołach różne zajęcia
związane z teatrem istnieją, to nie są dla uczniów wystarczająco interesujące, gdyż
nie uwzględnia się ich pomysłów, brakuje funduszy, np. na dekoracje. M. Kubiczak
(2003, s. 6) podkreśla, że ważna w pracy z młodzieżą w kółku teatralnym jest wymiana myśli i twórczych działań. Wzbogaca to także nauczycieli i pedagogów z tą
młodzieżą pracujących. Badani zwrócili uwagę na to, że nauczyciel prowadzący zajęcia teatralne powinien być odpowiednio przygotowany. W literaturze przedmiotu
często podkreśla się, że potrzebna jest autentyczna pasja i nieustanne poszerzanie
wiedzy z danego zakresu, aby zarażać tą pasją młodych ludzi. Nie zawsze najlepszą
osobą do prowadzenia zajęć teatralnych jest nauczyciel języka polskiego, choć ze
względu na swoje wykształcenie to on najczęściej przyjmuje taki obowiązek.
288
SZKO£A SPECJALNA 4/2012
EDUKACJA TEATRALNA JAKO METODA EDUKACYJNA WPŁYWAJĄCA NA INICJACJĘ...
Motywacja
Ważne w dalszej analizie badanego problemu jest sprawdzenie, jaką motywację ma młodzież do uczestniczenia w życiu teatralnym. Jak już wspomniano przy
opisie oglądalności, z badań dowiadujemy się, że głównym czynnikiem skłaniającym do uczestnictwa w życiu teatralnym dla ankietowanych uczniów jest szkoła.
Z dokładniejszej analizy odpowiedzi wynika, że do wzięcia udziału w szkolnym
przedstawieniu lub zaangażowania się w działalność kółka teatralnego bądź teatru
szkolnego w największym stopniu motywuje ankietowanych chęć bycia w grupie (75
wskazań), możliwość występowania przed publicznością (50 wskazań), chęć doskonalenia się (47 wskazań) oraz możliwość wypełnienia wolnego czasu (44 wskazania).
Dużą rolę w motywowaniu uczniów do brania udziału w życiu teatralnym
ich szkoły powinni odgrywać nauczyciele, jednak tylko 27 osób wskazało, że do
takiej działalności motywuje ich ciekawa osobowość nauczyciela.
Ciekawe jest też poznanie motywów rezygnacji uczniów z udziału w zorganizowanych przez szkołę wyjściach do teatru. Jeśli uczniowie rezygnują z wyjść do
teatru, to z takich wymienionych przez siebie powodów (55 wskazań), jak: brak
czasu, inne wyjazdy, choroba, sprawdziany, brak zgody rodziców itp. Innym istotnym powodem jest własna decyzja badanego (50 wskazań). Kolejny powód rezygnacji to ciekawsze zajęcia w czasie wolnym (43 wskazania). Tylko dla 18 osób
koszt wyjścia bądź wyjazdu do teatru stanowi przeszkodę, podczas gdy w literaturze podaje się czynnik ekonomiczny (wysokie ceny biletów do teatrów) jako jedną
z ważniejszych barier uczestnictwa w kulturze (Horobowski 2004, s. 37).
Edukacyjne walory inicjacji teatralnej
Oprócz kontaktu z teatrem profesjonalnym czy amatorskim ważne jest nabywanie przez uczniów wiedzy o tej dziedzinie sztuki, gdyż jest ona potrzebna do
przeżywania spektaklu i jego oceny.
W badaniu ankietowym uczniowie poproszeni zostali o napisanie, jakie
słowa kojarzą im się z teatrem. Pytanie to miało na celu sprawdzenie stopnia
znajomości słownictwa związanego z teatrem przez badanych uczniów. Do dziesięciu najczęściej wymienianych słów należały: aktor, scena, kostiumy, kurtyna,
sztuka, spektakl, kukiełki, scenografia, maski, przedstawienie. Wynika z tego, że
podstawowe pojęcia związane z teatrem są znane już uczniom szkół podstawowych. Gimnazjaliści, choć wymieniali bardziej zróżnicowane słowa, to najczęściej były to słowa wymieniane też przez uczniów szkół podstawowych.
Około jednej trzeciej (32%) respondentów uznało, że formy teatralizacji zajęć, z jakimi spotykają się w szkole, w bardzo dużym stopniu dają im możliwość kontaktu ze
sztuką. 26% uczniów twierdziło, że takie zajęcia w bardzo dużym stopniu rozwijają
również wyobraźnię i uczą pracy w grupie. 22% badanych deklarowało, że różnorodność form teatralizacji zająć ma bardzo duży wpływ na rozwijanie zainteresowań.
18% badanych uczniów najwyżej oceniło wpływ tych zajęć na ożywienie szkolnej codzienności. Około 16% badanych stwierdziło, że „teatralizowane” zajęcia pobudzają
do myślenia i w bardzo dużym stopniu aktywizują do czynnego udziału w lekcji.
SZKO£A SPECJALNA 4/2012
289
KALINA MAKOWSKA
Z dalszej analizy danych wynika, że większość uczniów pozytywnie oceniła
wymienione w pytaniu edukacyjne walory płynące z zastosowania różnych form
teatralizacji zajęć. Przedstawiono to na wykresie 2.
Wykres 2. Ocena form teatralizacji zajęć pod względem walorów edukacyjnych
Najwięcej respondentów (93%) uznało, że stosowane w szkole formy teatralizacji zajęć dają możliwość kontaktu ze sztuką. Na drugim miejscu (91%)
wśród pozytywnie ocenionych edukacyjnych walorów znalazł się rozwijający
wyobraźnię i fantazję wpływ teatralizacji zajęć. 90% badanych pozytywnie oceniło wpływ stosowanych w szkole form teatralnych na zdobywanie umiejętności
pracy w grupie.
Istnieje zależność między wysoką oceną pobudzającego do myślenia i ułatwiającego zapamiętywanie wpływu różnych form teatralizacji zajęć a braniem
przez uczniów czynnego udziału w teatrze szkolnym (χ2(10) = 35,076 przy
p < 0,05) oraz w kółkach recytatorskich (χ2(10) = 19,892 przy p < 0,05), w zajęciach
poruszających tematykę teatralną (χ2(10) = 25,398 przy p < 0,05) i akademiach
szkolnych (χ2(10) = 33,67 przy p < 0,05).
Wnioski
Nie podlega dyskusji, że szkoły w małych miejscowościach odgrywają dużą
rolę we wprowadzaniu uczniów w kulturę. Z analizy przeprowadzonych badań
wynika, że uczniowie bywają w teatrze głównie dzięki inicjatywie szkoły. Ponad
połowa respondentów uznała, że różne formy teatralizacji zajęć odbywających
się w szkole stwarzają szerokie możliwości kontaktu ze sztuką. Według deklaracji uczniów w wielu szkołach istnieją kółka teatralne. Podstawowe słownictwo
związane z teatrem jest uczniom znane. Pamiętają oni również wiele tytułów
spektakli, co potwierdza, że zorganizowane przez szkołę wyjazdy do teatrów
290
SZKO£A SPECJALNA 4/2012
EDUKACJA TEATRALNA JAKO METODA EDUKACYJNA WPŁYWAJĄCA NA INICJACJĘ...
nie są tylko fikcją. Można z tego wnioskować, że dużo uczniów ma kontakt z teatrem, a pozostałym uczniom to właśnie szkoła może takie szanse stworzyć.
Przeprowadzona analiza ukazuje w pozytywnym świetle działalność opisywanych szkół w zakresie prowadzenia inicjacji kulturalnej młodzieży poprzez
edukację teatralną. Wyniki badania powinny być zachętą dla nauczycieli do dalszej pracy z młodzieżą w zakresie edukacji teatralnej. Edukacja teatralna, choć
w większości szkół istnieje, to realizowana jest z różną intensywnością. W związku z tym należy wysunąć postulat, aby szkoły dbały o prowadzenie edukacji
teatralnej w sposób systematyczny.
Sposobem na rozbudowanie działań teatralnych w szkole mogą być autorskie programy nauczania. Programy edukacyjne nie przewidują bowiem edukacji teatralnej w
satysfakcjonującym zakresie. Istnienie edukacji teatralnej w szkołach zależy w głównej
mierze od inicjatywy nauczycieli, ich teatralnych pasji i autorskich programów.
Teatr i jego wielorakie terapeutyczne możliwości powinny zostać docenione szczególnie przez pedagogów pracujących z uczniami niepełnosprawnymi
oraz zagrożonymi niedostosowaniem społecznym. Szeroko rozumiana edukacja teatralna w szkołach może służyć prawdziwej integracji zarówno dzieci
zdrowych i niepełnosprawnych, jak i całego otaczającego je środowiska wychowawczego. Jest to szansa na wydobycie z uczniów niepełnosprawnych ukrytego potencjału, który często nie ma szans na ujawnienie się na tradycyjnie
prowadzonych lekcjach.
Szkoły poprzez organizację różnych zajęć pozalekcyjnych mogą wpływać na
zagospodarowanie czasu wolnego swoich uczniów w sposób konstruktywny,
dając możliwość rozwijania zainteresowań i odkrywania talentów oraz tkwiącego w młodych ludziach potencjału.
Do zaistnienia teatru w szkole niezbędne jest wsparcie administracyjne i finansowe.
Teatry zawodowe powinny zadbać o stworzenie repertuaru dla młodzieży
uwzględniającego jej preferencje tematyczne i nawiązać współpracę ze szkołami.
A. Stankowa (1979, s. 203) twierdzi, że „działania mające charakter zabawy
i twórczości jednocześnie wywierają decydujący wpływ na poziom i charakter
naszego uczestnictwa w kulturze”. Jeśli teatr byłby tematem systematycznie
omawianym przez odpowiednio przygotowanych nauczycieli, mógłby stanowić
podstawę do edukacji kulturalnej ucznia, a nie tylko jej uzupełnienie.
Warto, aby nauczyciele ponownie zwrócili uwagę na edukację teatralną jako na
instrument socjalizacji, który ma duży wpływ na kształtowanie kultury osobistej
uczniów, ich rozwoju, klimatu szkoły oraz prawdziwą integrację uczniów niepełnosprawnych z ich zdrowymi rówieśnikami, nie zapominając również o przebogatych możliwościach terapeutycznych tkwiących w działaniach teatralnych.
Bibliografia
Dziedzic, A. (2001). Teatr i edukacja. Poznań: Wydawnictwo ARKA.
Horobowski, A. (2000). Edukacja kulturalna jako system działań społeczno-wychowawczych:
analiza systemowa. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Horobowski, A. (2004). Kultura w edukacji. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
SZKO£A SPECJALNA 4/2012
291
KALINA MAKOWSKA
Konopczyński, M. (1996). Twórcza resocjalizacja. Wybrane metody pomocy dzieciom i młodzieży. Warszawa: Editions Spotkania.
Kot, S. (1996). Historia wychowania. T. I. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”.
Kubiczek, M. (2003). Kółko teatralne w szkole podstawowej i gimnazjum. Warszawa: WSiP.
Lalak, D. (2003). Inicjacja. W: T. Pilch (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku. T. II.
(s. 321–323). Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”.
Mikuta, M. (1963). Założenia, formy i metody pracy w zespole teatru szkolnego. W: M. Mikuta (red.), Kultura żywego słowa. ( s. 168–203). Warszawa: PZWS.
Okoń, W. (2001). Nowy słownik pedagogiczny. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”.
Olinkiewicz, E. (2003). Teatr i dramat. W: E. Olinkiewicz, K. Radzymińska, H. Styś (red.),
Słownik języka polskiego. Wrocław: Wydawnictwo Europa.
Pietrasiński, Z. (1986). Sam sięgaj do psychologii. Warszawa: WSiP.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 6 listopada 2003 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych
typach szkół. Dz. U. 2003 Nr 210, poz. 2041.
Rzęsikowski, S. (1992). Funkcje teatru w polonistycznym kształceniu młodzieży. Kraków: Wojewódzki Ośrodek Metodyczny.
Samulczyk-Pawluk, T. (2005). Edukacja teatralna w szkole podstawowej. Kraków: Oficyna
Wydawnicza „Impuls”.
Stankowa, A. (1979). Z drugiej strony parawanu. W: H. Jurkowski, H. Ryl, A. Stanowska
(red.), Teatr lalek. Zagadnienia metodyczne. (s. 193–267).Warszawa: Centralny Ośrodek
Metodyki Upowszechniania Kultury.
Wierzbicka, U. (1970). Teatr w naszej szkole. W: J. Słońska (red.), Teatr młodzieży. (s. 191–
201). Warszawa: Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia”.
Wikipedia, pl.wikipedia.org/wiki/Szczecinek#Struktura_powierzchni, dostęp 08.02.2007.
Witkowski, L. (1999). O metaaksjologiczne przesłanki reformy edukacji (trójkąt orientacji
w kulturze). W: A. Pluta (red.), Szkice o edukacji i kulturze. (s. 21–34) Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
Włoch, A. (2006). Teatr drogą wielowymiarowego rozwoju człowieka. www.pila.21.edu.pl/
publikacje/1/208.pdf., dostęp 05.01. 2006.
ZBSiP – Zakład Budżetowy Szkół i Przedszkoli w Szczecinku, dane z 2007.
THEATER EDUCATION AS AN EDUCATIONAL METHOD AFFECTING THE
CULTURAL INITIATION OF STUDENTS
Summary
The article refers to the role played by school in the cultural initiation of children and
adolescents through theater education. It attempts to define theater education and explain
the concept of cultural initiation in this context. Theoretical discussion is accompanied by
a description of and conclusions from empirical research conducted in 2007 in a Polish
town with almost 40 thousand inhabitants. The research proves that school is an important
element on the road of cultural initiation through theater education. Theater has an invaluable
therapeutic function for students with disabilities. Even though the findings cannot be
generalized to the whole country, the conclusions seem to be suggestive for educational
practice and provoke reflection on contemporary theater education provided by schools.
Key words: theater education, cultural initiation, cultural education, theater, staging,
education, school, student with disability
292
SZKO£A SPECJALNA 4/2012