Oglądaj/Otwórz

JOLANTA SZABLICKA-ŻAK
Uniwersytet Wrocławski
Źródła rękopiśmienne i drukowane
w zasobach bibliotek wrocławskich
Komunikat z kwerendy1
Manuscript and printed sources at Wrocław libraries
Announcement from search query
The announcement contains a description of the initial query made in resources of
Wrocław libraries, which aim was to search for materials associated with task of The
Commission of National Education (KEN). Search query is being conducted at Ossoliński
National Institute in Wrocław, mainly in the Manu­scripts Depart­ment and Early
Imprints Department and in a university library. On this base a thematic bibliography is
being created and source materials are being collected As regards the original manuscripts
relevant to the work about KEN, the results are mediocre. The reason for this is specificity
of Wrocław libraries resources, arising mainly from German collections and incomplete
archives led after the II WW to Wrocław.
Keywords: The Commission of National Education, manuscripts, printed sources,
scientific libraries of Wrocław
Ze względu na potrzebę tworzenia od podstaw polskich bibliotek w powojennym Wrocławiu, ich zasoby mają swoją specyfikę. Powstawały z ocalałych
z pożogi wojennej zbiorów niemieckich bibliotek miejskich i szkolnych, dotyczących zwłaszcza tematyki śląskiej i łużyckiej, oraz przydzielonych Wrocławowi
fragmentów księgozbiorów podworskich z centralnej Polski (w ramach polityki
spolszczenia zbiorów bibliotek na tzw. Ziemiach Odzyskanych). Ponieważ status
tych Ziem uznawano początkowo za niepewny, to do Wrocławia nie kierowa Publikacja przygotowana w ramach grantu NPRH: Komisja Edukacji Narodowej – model
szkoły i obywatela. Koncepcje, doświadczenia i inspiracje (Nr 11H12031481).
1
Źródła rękopiśmienne i drukowane w zasobach bibliotek wrocławskich…71
no cennych poloników, ich główną siedzibą czyniąc Bibliotekę Narodową. Sytuacja zmieniła się w 1947 r., kiedy na skutek działań wrocławskiego środowiska
naukowego ustanowiono nową siedzibę Zakładu Narodowego im. Ossolińskich
w siedemnastowiecznym budynku poklasztornym Zakonu Szpitalnego Kawalerów Krzyżowych z Czerwoną Gwiazdą we Wrocławiu.
Zbiory Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu
należą do najważniejszych i najcenniejszych zasobów dziedzictwa narodowego. Liczą obecnie ok. 1 800 000 jednostek, pośród których znajdują się druki
zwarte, czasopisma, rękopisy, dokumenty, stare druki, rysunki, ryciny, obrazy, ekslibrisy, medale, monety, pieczęcie, mapy i plany, plakaty, broszury, afisze, zbiory mikrofilmowe. Ale czas powstania, miejsce i osoba fundatora, późniejsze losy
Ossolineum i jego obecna siedziba we Wrocławiu, raczej nie rokują sukcesów
w odkryciu pierwotnych dokumentów źródłowych bezpośrednio związanych
z instytucją Komisji Edukacji Narodowej i jej dziełem. Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich została utworzona we Lwowie w 1817 r. przez Józefa
Maksymiliana hr. Ossolińskiego (1748–1826), który w kilka lat po rozbiorach
powziął zamiar powołania narodowej instytucji biblioteczno-muzealnej, mającej
przypominać kolejnym pokoleniom Polaków, kim byli, zanim pozbawiono ich
własnego państwa. Zgodnie z wolą założyciela w jej zasobach znalazły się zbiory
książek, rękopisów, numizmatów i muzealiów, ofiarowanych przez J.M. Ossolińskiego (przebywającego w Wiedniu), oraz innych darczyńców, które były później
stale wzbogacane. Dopiero wybuch II wojny światowej odmienił los Ossolineum,
które okupant niemiecki i sowiecki poddał represjom, zubożając i rozpraszając
jego cenne zbiory. W 1944 r., z powodu zbliżającego się frontu, władze niemieckie
zarządziły ewakuację zbiorów ważnych dla kultury niemieckiej. Prace te przeprowadzane były pod kierownictwem Mieczysława Gębarowicza, który wykorzystał
tę sytuację dla własnych planów ewakuacji zbiorów polskich. W dwóch transportach, skierowanych do Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie, wbrew wyraźnym
instrukcjom niemieckim nakazującym przede wszystkim ewakuację niemieckiej
literatury fachowej i księgozbiorów podręcznych czytelni głównych, wysłano najcenniejsze i starannie wyselekcjonowane zbiory specjalne i cymelia Ossolineum2.
Ponadto ewakuowano spuścizny rękopiśmienne lwowskich uczonych: Wojciecha
Kętrzyńskiego, Ludwika Bernackiego, Oswalda Balzera, Karola Szajnochy. Kolejnym etapem ewakuacji, w zamierzeniu Niemców, miała być Rzesza Niemiecka,
ale na skutek działań wojennych transport został porzucony w miejscowości Adelin (obecnie Zagrodno) na Dolnym Śląsku, gdzie po wojnie odnaleźli go Polacy.
I tak w 1947 r. zbiory trafiły do Wrocławia, gdzie również następnie przekazano
2
 Było to ok. 2300 rękopisów, ok. 2200 dokumentów (dyplomów), ok. 1700 starych druków,
ok. 2400 rycin i rysunków z dawnych zbiorów Muzeum im. Lubomirskich i kolekcji Pawlikowskich
oraz kilkaset sztuk numizmatów. Ponadto znalazło się tam ok. 170 najcenniejszych rękopisów innej
fundacyjnej biblioteki polskiej – Biblioteki Baworowskich, oraz najcenniejsze rękopisy i inkunabuły
Biblioteki Uniwersyteckiej we Lwowie.
72
Jolanta Szablicka-Żak
jako „dar narodu ukraińskiego dla narodu polskiego” (sic!) część pozostawionej we
Lwowie kolekcji3. Jednakże szacuje się, że ok. 70% przedwojennego zasobu Ossolineum pozostaje nadal we Lwowie. Od 1992 r. trwają negocjacje z Ukraińcami
w sprawie ich rewindykacji. W roku 2003 nastąpił przełom w prowadzonych rozmowach, Ossolineum uzyskało możliwość pełnego dostępu do polskich kolekcji
przechowywanych w Bibliotece im. V. Stefanyka, z możliwością ich kopiowania
(skanowania i mikrofilmowania) oraz opracowania4. Ustawa o ZNiO z 1995 roku
umożliwia także proces odtworzenia Muzeum Książąt Lubomirskich. Obecnie
jest oddział ZNiO pod nazwą Muzeum Książąt Lubomirskich, w skład którego wchodzą dwa gabinety: Grafiki i Numizmatyczno-Sfragistyczny5, mieszczące
zbiory numizmatów m.in. z okresu panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego. Trwają starania o rewindykację cennych kolekcji tego Muzeum, rozproszonych w wyniku II wojny światowej i przesunięcia granic państwa polskiego.
Kwerendę biblioteczną rozpoczęłam od Działu Rękopisów w Bibliotece
ZNiO, którego podstawą są prywatne zbiory fundatora Zakładu hrabiego Józefa
Maksymiliana Ossolińskiego, pochodzące m.in. z archiwów rodzinnych różnych
linii rodu Ossolińskich, następnie materiały historyczne i literackie ze zbiorów
Henryka Lubomirskiego, Stanisława Wronowskiego i Józefa Dzierzkowskiego,
archiwum Rzeczyckich, Teki Antoniego Schneidra, Teki Waleriana Kalinki, papiery rodzinne Stadnickich i Mniszchów, archiwum Sapiehów z Krasiczyna, archiwum Lubomirskich z Kruszyny, zbiory historyczne Włodzimierza Kozłowskiego,
archiwum Jabłonowskich z Bursztyna, zbiory Pawlikowskich z Medyki, archiwum Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych we Lwowie, zbiory Chrzanowskich
z Moroczyna, część zbiorów historycznych Aleksandra Czołowskiego, archiwum
Wodzickich z Kościelnik, oraz zbiory bibliotek podworskich zawierających m.in.
dokumenty wystawiane przez królów i książąt polskich oraz urzędy państwowe
od XIII do XIX wieku. Ostatecznie wśród zgromadzonych we Wrocławiu zbiorów rękopiśmiennych pochodzących z dawnych zasobów lwowskich znalazło się
ok. 9300 rękopisów (w tym ok. 6135 zinwentaryzowanych) oraz ok. 1510 dokumentów, co stanowiło ok. 73% rękopisów zinwentaryzowanych, ok. 30% rękopisów niezinwentaryzowanych i ok. 63% dokumentów zinwentaryzowanych.
Niestety, wskutek dokonanego we Lwowie podziału zbiorów większość kolekcji,
archiwów rodzinnych i spuścizn zostało przekazanych do Wrocławia w formie
 Przysłano wówczas 217 450 woluminów, w tym 7068 rękopisów i 41 505 woluminów starych
druków.
3
 Orientacji w zbiorach służy rzetelne opracowanie M. Matwijowa i E. Ostromęckiej pt. Informator o polonikach w zbiorach rękopiśmiennych Lwowskiej Narodowej Naukowej Biblioteki Ukrainy
im. Wasyla Stefanyka. Cz. 1. Zbiory BZN im. Ossolińskich zinwentaryzowane przed 1945 r., Wrocław
2010.
4
 Sfragistyka – nauka pomocnicza historii zajmująca się badaniem pieczęci jako źródeł historycznych.
5
Źródła rękopiśmienne i drukowane w zasobach bibliotek wrocławskich…73
zdekompletowanej6. Rękopisy i stare druki udostępniane są w postaci mikrofilmów i na nośnikach elektronicznych. Mikrofilmy powstały w połowie minionego
wieku w Bibliotece Narodowej w Warszawie i ich jakość nie jest zadowalająca.
Dzięki zapisowi cyfrowemu wrocławskie zbiory rękopiśmienne są systematycznie
scalane z pozostawionymi we Lwowie7. W archiwach podworskich i papierach
rodzinnych dominuje korespondencja, liczne są również utwory literackie lub ich
fragmenty (np. Juliana Ursyna Niemcewicza, Feliksa Oraczewskiego, Franciszka
Zabłockiego), autografy i pisma urzędowe. Przewodnikiem są katalogi rękopisów znakomicie opracowane przez dyrektora Ossolineum we Lwowie, Wojciecha Kętrzyńskiego8. Ponieważ nie ma wydzielonego zbioru poświęconego KEN,
w kwerendzie wstępnej kierowałam się przede wszystkim kryterium czasowym wybierając kodeksy papierowe z drugiej połowy XVIII i pierwszej połowy
XIX w., ze szczególnym uwzględnieniem okresu działalności KEN, oraz kryterium przedmiotowym (instytucja KEN) i osobowym (ludzie KEN). Pod względem ilościowym wyróżnia się korespondencja Jana Śniadeckiego, pochodząca
z Archiwum Wodzickich z Kościelnik i innych zbiorów. Jest to około 100 listów
pisanych z Krakowa, Wilna, Grodna (z Sejmu Grodzieńskiego) przez Śniadeckiego do Józefa Januszewicza, Hugona Kołłątaja, Stanisława Wodzickiego, Waleriana Bogdanowicza, Franciszka Scheidta, Tadeusza Czackiego i innych, oraz
w imieniu Szkół Głównych do Sejmu, w których porusza sprawy Szkół Głównych Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego, sprawy profesorów, funduszy
oraz szkół KEN. Wszystkie rękopisy listów zostały opracowane i wydane drukiem
przez J. Żupańskiego, L. Kamykowskiego, M. Chamcównę i S. Tynca9. Ze względu na osobę Ignacego Potockiego, do którego 4 listy z lat 1789–1791 są wykazane
w Tekach Waleriana Kalinki, pochodzących z Archiwum OO. Zmartwychwstańców, zbadałam całą ich zawartość, ale rezultat był negatywny. Poza skargami na
Stackelberga nie zawierały odniesień do interesującego nas tematu10. Również
w papierach Juliana Ursyna Niemcewicza (1812)11, Joachima Chreptowicza12,
6
 Na podstawie historii zbiorów Działu Rękopisów, w: http://www2.osso.wroc.pl
 Informacje o zbiorach zdigitalizowanych można znaleźć w katalogu: http://graf.oss.wroc.pl/
dvd/index.php, patrz również przypis 3.
7
8
 Wojciech Kętrzyński (1838–1919), historyk, dyrektor ZNiO we Lwowie, autor Katalogu rękopisów Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Lwów 1881 (t. 1), 1886 (t. 2), 1898 (t. 3),
zawierającego kodeksy papierowe od XV do XVIII w.
9
 Listy Jana Śniadeckiego w sprawach publicznych od roku 1788 do 1830. Pisane z autografów,
z wstępem i przypiskami J.I. Kraszewskiego, w edycji J. Żupańskiego, Poznań 1878; Korespondencja
Jana Śniadeckiego. Listy z Krakowa, t. I 1780–1787, do druku przygotował L. Kamykowski, Kraków
1932; Korespondencja Jana Śniadeckiego. Listy z Krakowa , t. II 1787–1807, ze spuścizny po L. Kamykowskim, do druku przygotowali M. Chamcówna i S. Tync, Wrocław 1954.
10
11
12
 Teki Kalinki, sygn. 6845-6855.
 Sygn. rkps 11655/sygn. mf 2324, s. 359–366, utwory literackie.
 Sygn. 5257, 6852, 9665, noty i korespondencja dyplomatyczna.
74
Jolanta Szablicka-Żak
Feliksa Oraczewskiego13, Karola Maurycego Lelewela – kasjera generalnego
KEN14, Hugona Kołłątaja15, nie ma nic istotnego dla tematu. W variach i miscellaneach znajdują się trudne do identyfikacji wzmianki o edukacji synów, częściowy spis uczniów nieznanej szkoły z 1781 r., liczne mowy pogrzebowe i ślubne
z elementami życiorysów, epitafia i nekrologi osób związanych z KEN, które mogą być pomocne w opracowaniu biogramów. Rozczarowujące są również
Papiery Czackich, w przeważającej części odnoszące się do spraw majątkowych
i rodzinnych16. Wyjątkiem jest rękopis zawierający „Pytania JW. Tadeusza Czackiego wizytatora Guberni wołyńskiej, kijowskiej i podlaskiej z dnia 5 I 1805 r.
dla marszałków powiatowych, chorążych, urzędników i właścicieli dóbr tychże
guberni w przedmiocie oświecenia”17, oraz dwa Albumy Barbary Czackiej, które mieszczą bogaty zbiór wierszy i fragmentów prozy polskich i francuskich
autorów, w tym okolicznościowych kierowanych bezpośrednio do autorki przez
przedstawicieli literatury i nauki należących do kręgu towarzyskiego Czackich18.
Dają przez to obraz upodobań literackich wykształconej Polki na początku
XIX w., która znakomicie orientowała się w aktualnościach literackich. Albumy Barbary Czackiej zostały ofiarowane 19 września 1881 r. najprawdopodobniej księciu Władysławowi Czartoryskiemu przez syna autorki Józefa Czackiego, który w liście przewodnim pisze „mam honor przesłać Księciu Panu cztery
tomy zapisek po śp. mojej matki, które u Księcia Pana będą lepiej zachowane
niż u mnie w niepewnej i bezdomnej tułaczce”. Do Ossolineum trafiły ze zbiorów Stanisława Mikulskiego, przekazane aktem darowizny przez Zofię Mikulską w 1977 r. Pozostałe dwa Albumy znajdują się w Bibliotece Czartoryskich
w Krakowie. Z kolei w Archiwum Wodzickich z Kościelnik z czasów Stanisława
Augusta Poniatowskiego, w zbiorze dokumentów warte uwagi są Akta odnoszące
się do spraw ekonomicznych KEN z lat 1782–1788, zawierające kalkulacje Funduszu Edukacji Narodowej19, wypisy z Aktów KEN z lat 1777–1791 dotyczące wy13
 Sygn. 11250, komedia pt. Zabawy czyli życie bez celu.
 Papiery genealogiczne Cieciszowskich i Sienkiewiczów (sygn. 17925/III), na s. 45–56 – dyplom nadania indygenatu i herbu dla Karola Maurycego Lelewela przez króla Stanisława Augusta
Poniatowskiego (1775), oraz przywilej na cześnikostwo liwskie (1789).
14
15
 Sygn. 1432, Pisma rozmaite, Uwagi nad tworzącym się nowej polityki układem w całej Europie, Postrzeżenia nad ustawą konstytucyjną Księstwa Warszawskiego, Ustawa dla miasta Wieliczki.
16
 Papiery Czackich (sygn. 14170-14172/III); Przyczyną niewielkiej reprezentacji spuścizny
Czackich w zbiorach Ossolińskich jest przeniesienie zbiorów Czackich z Porycka do Muzeum
Czartoryskich w Puławach o czym informuje rękopis pt. „Zbiory Czackiego w Porycku i przejście
ich do Czartoryskich” (k. 56-144), oraz wypisy z rękopisu Łukasza Gołębiowskiego pt. „Spis Xsiążnicy Poryckiej przeniesionej do Puław” (k. 58-124).
17
18
 Sygn. 13712/III (4 poz.).
 Sygn. 16057-16058.
 Katalog dokumentów B ZNiO, oprac. A. Fastnacht, Wrocław 1979, sygn. 11919/III/
mf 7171.
19
Źródła rękopiśmienne i drukowane w zasobach bibliotek wrocławskich…75
płaty zaległych pensji Sanockiego i Koźmińskiego i wydawanych książek, sporządzone przez protokolanta Franciszka Zabłockiego20, oraz pozew króla Stanisława
Augusta Poniatowskiego skierowany przeciw Tadeuszowi Ankwiczowi z rozkazem, by rozliczył się z funduszy KEN przed Komisją21. W Dziale Starych Druków Biblioteki ZNiO jest bogata kolekcja druków urzędowych dotyczących powstania i działalności KEN, są to m.in. Projekty ustaw z 1781 r., Ustawy KEN
z 1783 r., raporty i protokoły z wizytacji szkół, liczne egzemplarze podręczników
wydanych przez Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, pierwodruki dzieł Stanisława Staszica, Juliana Ursyna Niemcewicza i innych. Kwerenda w zbiorach
Ossolineum nie jest jeszcze zakończona, przeglądu wymaga spuścizna uczonych
z Uniwersytetu Jagiellońskiego i Wrocławskiego.
Na koniec słów parę o rozpoczętej kwerendzie w Bibliotece Uniwersyteckiej
we Wrocławiu, której polskie dzieje rozpoczynają się wraz z zakończeniem wojny
w maju 1945 r. na gruzach przedwojennej Staats – und Universitatsbibliothek.
Podobnie jak w ZNiO kwerendę rozpoczęłam od rękopisów, które usytuowane
są w Zbiorach Specjalnych w Oddziale Rękopisów w Bibliotece „na Piasku” we
Wrocławiu. Przyjęłam te same kryteria odnoszące się do okresu XVIII i pierwszej połowy XIX wieku, instytucji KEN i ludzi KEN. Negatywny rezultat był
spodziewany, hasła o tej treści nie występują w ogóle w katalogu zbioru rękopisów. W zbiorach wyraźnie dominuje tematyka śląska, łużycka i niemiecka. Uwagę
zwraca jedynie bardzo bogata korespondencja jezuitów na Śląsku w XVIII wieku
i dokumentacja dotycząca szkół przez nich prowadzonych. Niewątpliwie, istniały
wzajemne kontakty jezuitów działających na terenie różnych państw, więc można
byłoby zbadać czy w tej korespondencji pojawiają się nazwiska polskich jezuitów
i prześledzić ich losy po kasacie zakonu.
W dalszym etapie pracy badawczej kwerenda w obu wrocławskich bibliotekach naukowych będzie kontynuowana, ale zostanie ukierunkowana na księgozbiory i ikonografię.
20
21
 Tamże, sygn. 6288/III/ mf 1605.
 Tamże, sygn. 5265/III/ mf 1266.